Наҳв шамчироғи (Фақиҳ Ҳанафий Наҳавий)

Рукн: Фақиҳлар Чоп этилган: 13.12.2014

Замахшарийнинг ўринбосари" деган фахрли номга эга бўлган Абул Фатҳ Носир ибн Абу Мукаррам Абдуссаййид Мутарризий Фақиҳ Ҳанафий Наҳавий Хоразмий 1143 йилда туғилган. Унинг "Ал-мисбаҳ фин-наҳв" ("Наҳв илми шамчироғи") асари араб грамматикасига бағишланган йирик асарлардан бири ҳисобланади.

Ўрта асрларда машҳур бўлган "Кофия", "Ал-унмужаз фин-наҳв", "Тафсири Иззий", "Мият омил", "Алфия" каби асарлар сирасига алломанинг "Ал-мисбаҳ фин-наҳв" асарини ҳам киритиш мумкин. Асар араб тилини осон ва содда усулда ўзлаштириш учун мўлжалланган. Мутарризийнинг юксак даражадаги устозлик маҳорати ушбу асарда яққол намоён бўлган.

Асарнинг асосий манбалари сифатида ҳозирда Ўзбекис­тон Республикаси Фанлар академияси Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институти фондида сақланаётган 3312- ва 8709-рақамли қўлёзма нусхалари олинди. Ибн Ҳаликон: "Мутарризий жуда маш­ҳур адиблардан бўлган, уни "Хоразм адиби" дейишган. У кўплаб шеърлар ва уч юздан ортиқ араб ва форс тилларида қасидалар ёзиб қолдирган", деб ёзган. Карл Броккельман аллома ҳақида бундай ёзади: "Хоразмлик Абу Фатҳ Носир ибн Абдуссаййид Мутарризий ҳижрий 601 йилда ҳаж зиёратидан сўнг Бағдод шаҳрига боради, у ерда бир гуруҳ фиқҳ олимлари билан учрашиб, баҳс-мунозаралар олиб боради. Бағдодда адиблар ундан таҳсил оладилар".

Аллома "Ал-мисбаҳ фин-наҳв" асаридан ташқари, бир қанча асарлар ёзиб қолдирган. "Шарҳу ал-мақомати ал-Ҳаририй", "Ал-мўъроб фи шарҳи ал-Муғриб", "Ал-муқаддимату ал-Мутарризий", "Ал-иқнаъ фил-луға", "Мухтасарул ислаҳ ли Ибн ас-Сиккийт", "Ал-иқнаъ лима ҳувия таҳта ал-қанаъ", "Рисалату фин-наҳв", "Рисалату фи иъжази ал-Қуръон", "Ал-Муғриб", "Мухтасарул Иқнаъ", "Мухтасар ислоҳ ал-мантиқ" асарлари шулар жумласидан.

Қоҳира университетининг доктори Абдулҳамид ас-Саййид Талаб алломанинг  "Ал-мисбаҳ фин-наҳв" асари қўлёзма нусхаларини кўриб чиқиб, ушбу китоб неча юз йиллардан бери ўрганилмай, шу кунгача қўлёзма ҳолатида етиб келганини қайд этади. Доктор асар қўлёзмасини ўрганиб, шарҳлади. Уни янги кўринишда ўқувчиларга тақдим этди. Доктор наҳв китоблари орасидан бу қўлёзма асарни танлаганини бундай изоҳлайди: "Асар ҳажми ихчам, иборалари қисқа ва содда, шу билан бирга, наҳв илмининг барча бобларини тартибли равишда жамлаган. Уни қисқа вақт ичида ўқувчи бемалол барча қирраларини ўрганиб олиши мумкин". Дарҳақиқат, асарда наҳв масалаларининг асосий тамойиллари мухтасар кўринишда баён қилинган.

Абул Фатҳ Мутарризий 1213 йили 70 ёшида Хоразмда вафот этган (Аллоҳ у зотни раҳматига олсин).

Фотима Ҳикматова,

Тошкент Ислом институти 4-босқич талабаси

“Ислом нури” газетасининг 2012 йил, 10-сонидан олинди.

* * *

Zamaxshariyning o‘rinbosari" degan faxrli nomga ega bo‘lgan Abul Fath Nosir ibn Abu Mukarram Abdussayyid Mutarriziy Faqih Hanafiy Nahaviy Xorazmiy 1143 yilda tug‘ilgan. Uning "Al-misbah fin-nahv" ("Nahv ilmi shamchirog‘i") asari arab grammatikasiga bag‘ishlangan yirik asarlardan biri hisoblanadi.

O‘rta asrlarda mashhur bo‘lgan "Kofiya", "Al-unmujaz fin-nahv", "Tafsiri Izziy", "Miyat omil", "Alfiya" kabi asarlar sirasiga allomaning "Al-misbah fin-nahv" asarini ham kiritish mumkin. Asar arab tilini oson va sodda usulda o‘zlashtirish uchun mo‘ljallangan. Mutarriziyning yuksak darajadagi ustozlik mahorati ushbu asarda yaqqol namoyon bo‘lgan.

Asarning asosiy manbalari sifatida hozirda O‘zbekis­ton Respublikasi Fanlar akademiyasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti fondida saqlanayotgan 3312- va 8709-raqamli qo‘lyozma nusxalari olindi. Ibn Halikon: "Mutarriziy juda mash­hur adiblardan bo‘lgan, uni "Xorazm adibi" deyishgan. U ko‘plab she’rlar va uch yuzdan ortiq arab va fors tillarida qasidalar yozib qoldirgan", deb yozgan. Karl Brokkelman alloma haqida bunday yozadi: "Xorazmlik Abu Fath Nosir ibn Abdussayyid Mutarriziy hijriy 601 yilda haj ziyoratidan so‘ng Bag‘dod shahriga boradi, u yerda bir guruh fiqh olimlari bilan uchrashib, bahs-munozaralar olib boradi. Bag‘dodda adiblar undan tahsil oladilar".

Alloma "Al-misbah fin-nahv" asaridan tashqari, bir qancha asarlar yozib qoldirgan. "Sharhu al-maqomati al-Haririy", "Al-mo‘‘rob fi sharhi al-Mug‘rib", "Al-muqaddimatu al-Mutarriziy", "Al-iqna’ fil-lug‘a", "Muxtasarul islah li Ibn as-Sikkiyt", "Al-iqna’ lima huviya tahta al-qana’", "Risalatu fin-nahv", "Risalatu fi i’jazi al-Qur’on", "Al-Mug‘rib", "Muxtasarul Iqna’", "Muxtasar isloh al-mantiq" asarlari shular jumlasidan.

Qohira universitetining doktori Abdulhamid as-Sayyid Talab allomaning  "Al-misbah fin-nahv" asari qo‘lyozma nusxalarini ko‘rib chiqib, ushbu kitob necha yuz yillardan beri o‘rganilmay, shu kungacha qo‘lyozma holatida yetib kelganini qayd etadi. Doktor asar qo‘lyozmasini o‘rganib, sharhladi. Uni yangi ko‘rinishda o‘quvchilarga taqdim etdi. Doktor nahv kitoblari orasidan bu qo‘lyozma asarni tanlaganini bunday izohlaydi: "Asar hajmi ixcham, iboralari qisqa va sodda, shu bilan birga, nahv ilmining barcha boblarini tartibli ravishda jamlagan. Uni qisqa vaqt ichida o‘quvchi bemalol barcha qirralarini o‘rganib olishi mumkin". Darhaqiqat, asarda nahv masalalarining asosiy tamoyillari muxtasar ko‘rinishda bayon qilingan.

Abul Fath Mutarriziy 1213 yili 70 yoshida Xorazmda vafot etgan (Alloh u zotni rahmatiga olsin).

Fotima Hikmatova,

Toshkent Islom instituti 4-bosqich talabasi

“Islom nuri”gazetasining 2012 yil, 10-sonidan olindi.