Намоз ўқиш макруҳ бўлган вақтлар қайси?

Савол: Куннинг қайси қисмда нафл ва қазо намозларини ўқиш мумкин эмас? Аввалдан раҳмат. (Фарҳод)

Жавоб: Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуфнинг «Кифоя» китобида намоз ўқиш макруҳ вақтлар қуйидагича баён қилинган:

Қуёш чиқаётганда, қиёмда турганда ва ботаётганда намоз ўқиш, тиловат саждаси қилиш ва жаноза намози ўқиш жоиз эмас. Фақат ўша куннинг асри бундан мустасно. Мазкурлар имом хутбага чиққанда ҳам макруҳдир.
Субҳдан кейин унинг суннатидан бошқа нафл макруҳдир. Шунингдек, аср адо қилинганидан кейин, то шомни адо қилгунча ҳам шундай.
Ким намознинг охирги вақтида аҳли фарз бўлиб қолса, фақат ўша намозни қазо қилади. Охирги вақтда ҳайз кўрган қазо қилмайди.

Мана, «Мухтасар»да келган матннинг таржимаси билан танишиб олдик. Келинг, энди унинг шарҳини ва ҳар бир ҳукм қайси шаръий далилдан олинганини ўрганиб чиқайлик.
1. Бомдоднинг вақти уфқда кўндаланг бўлган фажрдан бошлаб, то қуёш чиққунчадир.
Тонг отиб, янги кун бошланиши билан биринчи фарз бўладиган намоз бомдод бўлгани учун, гап айни шу намознинг вақтини баён қилишдан бошланмоқда.
Бу жумладаги «уфқда кўндаланг бўлган фажр»дан мурод субҳи содиқдир. Бундан олдин узунасига, бўрининг думига ўхшаб кўринадиган субҳи козиб ҳақиқий фажр эмаслигини шундан билиб оламиз.

Самура ибн Жундуб розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Саҳарликларингиздан Билолнинг азони ҳам, уфқда бундай бўлиб кўтарилган оқлик ҳам сизни алдаб қўймасин. Токи мана бундай бўлиб ёйилгунча (бўлаверади)», дедилар».
Бешовларидан фақат Бухорий ривоят қилмаган.
Термизийнинг лафзида:
«Саҳарликларингиздан сизни Билолнинг азони ҳам, баландга кўтарилган фажр ҳам ман қилмасин. Лекин уфққа ёйилган фажр бўлса (бўлади)», дейилган.
Тонг отиш пайти икки босқичдан иборат бўлади.
Биринчи босқичда ёруғлик пастдан юқорига кўтарилади, буни «субҳи козиб» ёки «фажри козиб» дейилади. Яъни «ёлғончи тонг» дегани. Ушбу ҳадиси шарифнинг ҳукмига кўра, ўша субҳи козиб вақтида саҳарлик вақти ҳали тугамаган бўлади.
Иккинчи босқич эса ёруғликнинг уфқ бўйлаб кўндалангига тарқалиши билан бўлади. Буни «субҳи содиқ» ёки «фажри содиқ», яъни «рост тонг» дейилади. Ана шунда оғизни беркитиш вақти кирган бўлади. Ундан кейин саҳарлик қилиш мумкин эмас. Чунки шунда бомдод намозининг вақти кирган бўлади.
Бомдод намозининг охирги вақти қачонлигига далил:
Аллоҳ таоло Тоҳа сурасида:
«…Қуёш чиқишидан олдин… Роббингни ҳамд ила поклаб ёд эт», деган (130-оят).

Абдуллоҳ ибн Амр ибн Ос розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан намозларнинг вақти ҳақида сўралди. Бас, у зот:
«Бомдод намозининг вақти қуёшнинг аввалги шохи чиқмагунча…» дедилар».
Бешовларидан фақат Бухорий ривоят қилмаган.
2. Пешиннинг вақти заволдан то ҳар бир нарсанинг сояси ўзига икки баробар бўлгунча. Завол пайтидаги соядан бошқа. Бир ривоятда бир баробар, дейилган.
Пешиннинг аввалги вақтини белгилашда уламолар ушбу оятдан далил олганлар:

«Қуёш оғишидан то тун қоронғисигача намозни тўкис адо эт» (Исро сураси, 78-оят).
Кўпчилик тафсирчи уламоларимиз: «Ушбу ояти каримадаги «Қуёш оғиши» заволга кетишини билдиради ва бу билан пешин намози вақти киради», деганлар.
Абдуллоҳ ибн Амр розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган узун ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан намозларнинг вақти ҳақида сўралди. Бас, у зот:
«Бомдод намозининг вақти қуёшнинг аввалги шохи чиқмагунча, пешин намозининг вақти қуёш осмон қорнидан заволга кетгандан», дедилар.
Заволни билиш учун текис жойдаги бирор нарсанинг соясига назар солиш керак. Агар соя қисқариб борса, заволдан олдинги вақт бўлади. Агар соя тўхтаб турса, қиём вақти бўлади. Агар соя узая бошласа, завол вақти бўлади.
Пешиннинг охирги вақтини белгилашда уламоларимиз икки хил ижтиҳод қилганлар.
Имом Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳи: «Завол пайтидаги сояни ҳисобга олмай, ҳар бир нарсанинг сояси ўзига икки баробар бўлгунча», деганлар.
Имом Абу Юсуф, Муҳаммад ва Зуфар раҳматуллоҳи алайҳим: «Завол пайтидаги сояни ҳисобга олмай, ҳар бир нарсанинг сояси ўзига бир баробар бўлгунча», деганлар.
Имом Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳининг далили имом Бухорий Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилган қуйидаги ҳадисдир:

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Ҳарорат шиддатли бўлган пайтда намозни совутиб ўқинглар. Албатта, ҳароратнинг шиддати жаҳаннамнинг қайнаб чиққан иссиғидандир», дедилар».
Бешовлари ривоят қилишган.
Жумҳурнинг далили қуйидаги ҳадис:
Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Жаброил алайҳиссалом менга Байтнинг (Байтуллоҳнинг) олдида икки марта имомлик қилди. Бас, улардан биринчисида пешинни соя кавушнинг тасмасича бўлганда ўқиди. Сўнгра асрни ҳар бир нарсанинг сояси ўз мислича бўлганда ўқиди. Сўнгра шомни қуёш ботиб, рўзадор ифтор қиладиган пайтда ўқиди. Сўнгра хуфтонни шафақ ғойиб бўлганда ўқиди. Сўнгра бомдодни фажр ярақлаб, рўзадорга таом ҳаром бўладиган вақтда ўқиди.
Иккинчи мартада пешинни ҳар бир нарсанинг сояси ўз мислича бўлганда, кечаги аср вақтида ўқиди. Сўнгра асрни ҳар бир нарсанинг сояси ўзига икки баробар бўлганда ўқиди. Сўнгра шомни биринчи ўқиган вақтида ўқиди. Сўнгра хуфтонни кечанинг учдан бири кетганда ўқиди. Сўнгра бомдодни ер ёришиб кўринганда ўқиди. Сўнгра Жаброил менга ўгирилиб қаради-да:
«Эй Муҳаммад, мана шу сендан олдинги анбиёларнинг вақтидир. Вақт ушбу икки вақтнинг орасидир», деди», дедилар».
Термизий ва унинг икки соҳиби ривоят қилишган.
3. Асрнинг вақти ўшандан қуёш ботгунча.
Аср намози вақтининг кириши ҳар бир нарсанинг сояси ўзига икки баробар бўлгандан то қуёш ботгунча.
Бу ҳукмнинг далили ҳам Жаброил алайҳиссаломнинг Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга намоз ўқиб ўргатганликлари ҳақидаги ҳадис.
4. Шомники ундан то шафақ ғойиб бўлгунча. У қизғишликдир ва бунга фатво берилгандир.
Имом Муслим Ибн Умар розияллоҳу анҳумодан қилган ривоятда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Модомики шафақ ғойиб бўлмаса, шомнинг вақти бор», деганлар.
Жаброил алайҳиссалом Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламга намознинг вақтларини кўрсатганлиги ҳақидаги ҳадисда: «Сўнгра шомни қуёш ботиб, рўзадор ифтор қиладиган пайтда ўқиди. Сўнгра хуфтонни шафақ ғойиб бўлганда ўқиди», дейилган. Демак, шом намозининг вақти ушбу икки вақт орасида бўлади.

Абдуллоҳ ибн Амр ибн Ос розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан намозлар вақти ҳақида сўралди. Бас, у зот:
«…Шом намозининг вақти қуёш ғойиб бўлгандан шафақ тушгунча», дедилар».
Бешовларидан фақат Бухорий ривоят қилмаган.
5. Хуфтон ва ундан кейин витр – иккиси ҳам мазкур вақтдан то фажргачадир.
«Мазкур вақтдан» дегани шом намозининг вақти тугагандан кейиндан бошлаб, деганидир.
Жаброил алайҳиссалом Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламга намознинг вақтларини кўрсатганлиги ҳақидаги ҳадисда «Сўнгра хуфтонни шафақ ғойиб бўлганда ўқиди», дейилган.
Бунда хуфтоннинг аввалги вақтида ўқилгани ҳақида сўз бормоқда. Охирги вақти эса бомдоднинг вақти киргунча давом этаверади. Бунда хуфтон билан бирга витр намозининг вақти бир хил.
Бомдодни субҳ оқарганда бошлаш мустаҳабдир. Токи қирқ оятни тартил қилишга ва таҳорати йўқлиги зоҳир бўлиб қолса, яна қайтаришга имкон бўлсин.
Яъни бомдод намозини ўқишни тонг оқариб қолганда бошлаш мустаҳабдир. Бу вақтни шундай тартибга солиш керакки, намозни ният қилиб, зам сурага қирқ оятни шошилмай, тартил билан ўқиб бўлгандан кейин ҳам таҳоратсиз одам таҳорат қилиб келиб, намозни янгитдан бошлаб, яна қирқ оятни тартил қилиб, намозини тугатгунча қуёш чиқмайдиган бўлиши лозим.

Рофеъ ибн Хадийж розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Бомдодни тонг оқарганда ўқинглар», дедилар».
Имом Насоий ривоят қилган.

Маҳмуд ибн Лубайд Рофеъ ибн Хадийждан ривоят қилади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг «Бомдодни субҳ оқарганда ўқинглар, чунки унинг ажри улуғдир», деганларини эшитдим».
Термизий, унинг икки соҳиби ва Аҳмад ривоят қилишган.
Ёзда пешинни кечга суриш мустаҳабдир. Асрни ҳам, модомики қуёш ўзгармаса.
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Ҳарорат шиддатли бўлган пайтда намозни совутиб ўқинглар. Албатта, ҳароратнинг шиддати жаҳаннамнинг қайнаб чиққан иссиғидандир. Дўзах ўз Роббига шикоят қилиб:
«Эй Роббим, менинг баъзим баъзимни еб юборди», деди. Бас, унга икки нафасга изн берди. Қишда бир нафасга, ёзда бир нафасга. Сиз дуч келадиган энг шиддатли иссиқ ва энг шиддатли совуқ ана ўшандандир», дедилар».
Бешовлари ривоят қилишган.
Шунингдек, хуфтонни кечанинг учдан биригача ва уйғонишга ишончи борлар учун витрни (кечанинг) охиригача (суриш мустаҳабдир).

Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам хуфтон намозини кечанинг ярмигача кечиктирар, кейин ўқирдилар. Сўнгра:
«Батаҳқиқ, одамлар намозни ўқиб, ухладилар. Аммо сизлар, модомики намозга интизор бўлиб турдингизми, намоздасизлар», дедилар».
Бошқа ривоятда:
«Агар умматимга машаққат бўлишини ўйламаганимда, шундай қилиб ўқишларига амр қилган бўлардим», дейилган.
Учовлари ривоят қилишган.
Термизийнинг ривоятида:
«Агар умматимга машаққат бўлишини ўйламаганимда, уларга хуфтонни кечанинг учдан биригача ёки ярмигача орқага суришни амр қилган бўлардим», дейилган.

Жобир розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Ким кечанинг охирида тура олмасликдан қўрқса, унинг аввалида витр ўқисин. Ким унинг охирида туришдан умидвор бўлса, витрни кечанинг охирида ўқисин. Албатта, тунги намоз шоҳид бўлингандир. Ўша афзалдир», дедилар».
Муслим ва Термизий ривоят қилишган.
Қишда пешин ва шомни эрта ўқиш мустаҳабдир.

Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам иссиқда намозни совутиб ўқир ва совуқда тезлатиб ўқир эдилар».
Имом Насоий ривоят қилган.
Шом намозини вақти кириши билан тезда ўқиш суннатдир.

Марсад ибн Абдуллоҳдан ривоят қилинади:
«Абу Айюб ҳузуримизга ғозий бўлган ҳолда келди. Ўша кунларда Уқба ибн Омир Мисрга бошлиқ эди. У шомни кеч ўқиди. Абу Айюб унинг олдига бориб:
«Бу қандай намоз, эй Уқба?!» деди.
«Машғул бўлиб қолдик», деди у.
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг «Модомики менинг умматим шомни юлдузлар аралашадиган бўлгунча кечга сурмас экан, яхшиликда – ёки фитратда – бардавом бўлади», деганларини эшитмадингми?!» деди».
Имом Абу Довуд ва Ҳоким ривоят қилишган.
Булутли кунда аср ва хуфтонни эрта ўқилади.
Асрни кеч ўқилса, булут сабабидан макруҳ вақтга кириб қолиш хавфи бор. Хуфтонни кечга сурилса, ҳаво ёғишидан хавфсираб, жамоатга одам оз келади.
Иккисидан бошқани кеч ўқилади.
Булутли кунда бомдод, пешин ва шомни кеч ўқилади.
Бомдодни эрта ўқилса, зулмат сабабидан жамоат алданиб, кўпи жамоатга улгурмай қолиши мумкин.
Пешин ва шомни булутли кунда эрта ўқилса, вақтидан олдин бўлиб қолиши хавфи бор.
Қуёш чиқаётганда, қиёмда турганда ва ботаётганда намоз ўқиш, тиловат саждаси қилиш ва жаноза намози ўқиш жоиз эмас.
Бу ҳукмнинг далили қуйидагича:
Уқба ибн Омир розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бизларни уч соатда намоз ўқишдан ва ўлганларимизни қабрга қўйишдан наҳйи қилар эдилар: қуёш чиқаётганда, ҳатто кўтарилиб бўлгунча, кун тиккага келган пайтда, ҳатто қуёш мойил бўлгунча ва қуёш ботишга йўлланиб, то ботиб бўлгунча».
Бухорийдан бошқалар ривоят қилишган.
Фақат ўша куннинг асри бундан мустасно.
Уни қуёш ботаётганда ҳам ўқиса бўлади. Кечга қолдиргани учун гуноҳ ёзилади, аммо намози намоз бўлаверади.
Аммо бир одам бомдод намозига кеч қолса, қуёш чиқмай туриб бир ракъатини ўқиса, сўнгра қуёш чиқиб қолса, намози бузилади.
Лекин бир киши кеч қолиб, асрнинг бир ракъатини ўқиганидан кейин қуёш ботиб қолса, намози ботил бўлмайди. У намозини ўқишда давом этаверади. Намоз тугал бўлади.
Мазкурлар имом хутбага чиққанда макруҳдир.
Яъни имом жума, ийд, ҳаж, кусуф ва хусуф намозлари хутбасига чиққанида намоз ўқиш, тиловат саждаси қилиш ва жаноза ўқиш макруҳдир, чунки бу пайтларда мазкур нарсалар билан машғул бўлиш хутбани эшитишга халал беради. Ундан юз ўгиришга ўхшаб қолади.
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Жума куни имом хутба қилаётганида шеригингга «Жим тур», десанг, лағв қилибсан», дедилар».
Бешовлари ривоят қилишган.
Лағв – беҳуда, бефойда, маза-матрасиз гап-сўзлар ва хатти-ҳаракатлар.
Мана шу ҳадис ҳанафийларнинг «Имом хутба қилиши учун минбарга чиққанидан кейин намоз ўқиш ҳаром», деган қавлларига энг кучли далиллардан биридир. Бировга «Жим тур», дейиш амри маъруф. Амри маъруф – фарз. Фарз амални қилиб бўлмаганидан кейин, суннат ўқиш жоиз бўлмаслиги турган гап.
Баъзилар қуйидаги ривоятни далил қилиб, имом хутба қилиб турган бўлса ҳам, таҳийёти масжид намозини ўқиб олиш зарур, деган тушунчага борадилар.
Жобир ибн Абдуллоҳ розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Жума куни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам хутба қилиб турганларида Сулайк ал Fатафоний келиб ўтирди. Бас, у зот:
«Эй Сулайк, туриб, икки ракъат намоз ўқиб ол. Уларни енгил қил, – дедилар. Сўнгра эса: – Қачон бирортангиз жума куни имом хутба қилиб турганда келса, икки ракъат намоз ўқиб олсин ва уларни енгил қилсин», дедилар».
Бешовлари ривоят қилишган.
Бу ривоятни уламолар икки хил таъвил қилганлар.
Баъзилари: «Бу намоз жуманинг фарзидан олдинги суннат», десалар, бошқалари: «Бу намоз таҳийёти масжид намозидир», деганлар.
Шу билан бирга, айтиб ўтиш лозим бўлган нарсалар ҳам бор. Ҳанафий мазҳабида имом минбарга чиққанидан кейин намоз ўқиш ҳаром. У хутбани бошлаганда эса саломга алик олиш, акса урганга яхши тилак айтиш, Қуръон ўқиш ва шунга ўхшаган нарсалар ҳам мутлақо мумкин бўлмайди.
Ҳанафийлар бу ҳадисни Пайғамбар алайҳиссалом ҳалиги одамни намоз ўқишга амр қилиб, ўзлари хутбадан тўхтаб турганлари билан изоҳлайдилар.
Дора Қутний Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам хутба қилиб турганларида бир киши масжидга кириб келди. Шунда у зот:
«Эй Фалончи, намоз ўқидингми?» дедилар.
«Йўқ», деди.
«Тур! Намоз ўқиб ол!» дедилар ва у намоз ўқиб бўлгунича кутиб турдилар».
Бошқа бир ривоятда:
«То у намозини ўқиб бўлгунича хутбани тўхтатиб турдилар», дейилган.
Субҳдан кейин унинг суннатидан бошқа нафл макруҳдир. Шунингдек, аср адо қилинганидан кейин, то шомни адо қилгунча ҳам шундай.
Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади. У киши:
«Менга энг рози бўлинган кишилар гувоҳлик бердилар. Уларнинг ичида энг рози бўлингани Умардир:
«Албатта, Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам бомдод намозидан кейин то қуёш чиққунча ва асрдан кейин (қуёш) ботгунча намоз ўқишдан қайтарганлар».
Бешовлари ривоят қилишган.
Бу икки вақтда нафл намоз ўқиш макруҳдир. Тиловат саждаси, жаноза намози ва қазо намоз ўқиса жоиз. Лекин бу вақтларда тавофдан кейин вожиб бўладиган икки ракъат намоз, шунингдек, нафл намозларнинг қазоси ва назр қилинган намозларни ўқиш таҳриман макруҳдир.
Уламоларимиз мазкур далиллар ва улардан бошқа ҳужжатлару қоидаларни ишга солиб, намоз ўқиш ҳаром ёки макруҳ бўлган вақтларни тартибли равишда баён қилиб берганлар.
«Умар розияллоҳу анҳу бомдоддан кейин Байтни етти бор тавоф қилиб, Зу Тувога чиқмагунларича намоз ўқимадилар. Тавофнинг икки ракъат (намоз)ини қуёш кўтарилгандан кейин ўқидилар» («Фатҳу бабул иная би шарҳи Ниқоя»).
Ҳанафий мазҳаби бўйича, қуйидаги вақтларда барча намозларни ўқиш ҳаром:
1. Қуёш чиқаётган пайтда.
2. Қуёш қиёмга келган вақтда. (Жума куни мустасно.)
3. Қуёш ботаётган пайтда. (Ўша куннинг асри мустасно.)
Қуйидаги вақтларда нафл ўқиш ҳаром.
4. Бомдод намозининг фарзини ўқигандан то қуёш найза бўйи кўтарилгунча.
5. Аср намозининг фарзини ўқигандан то қуёш ботгунча.
Ҳанафий мазҳаби бўйича қуйидаги вақтларда ҳам нафл намозлари ўқиш макруҳдир:
6. Тонг отгандан сўнг бомдоднинг суннатидан бошқа нафл намозларни ўқиш. Бунинг далили:

Ибн Умардан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Фажрдан кейин бомдоднинг икки ракъат суннатидан бошқа намоз йўқ», дедилар».
Табароний ривоят қилган.
7. Шом намозидан олдин нафл ўқиш. Чунки шом намозини тез ўқишга амрлар бор. Ундан олдин нафл ўқиш шомни кечиктириш бўлади.
8. Жума, ийд, ҳаж, никоҳ, кусуф, хусуф ва истисқо хутбалари бўлиб турган вақтда. Бу вақт имом минбарга чиққанидан то намозни ўқиб бўлгунича давом этади.
9. Ийд намозидан олдин ва кейин.
10. Фарз намозга иқома айтилганда. Фақат бомдоднинг суннатини тезда, фарзга улгуриш шарти билан ўқиб олиш жоиз.
Ким намознинг охирги вақтида аҳли фарз бўлиб қолса, фақат ўша намозни қазо қилади.
Бирорта шахс намоз вақтидан таҳримани айтгунчалик вақт қолганда балоғатга етди ёки мусулмон бўлди ёки ҳайзнинг ўн куни, нифоснинг қирқ кунидан пок бўлди. Оз вақт бўлса ҳам, унга намоз фарз бўлди. Шунинг учун у ўша намознинг қазосини ўқийди. Ҳайз ва нифоснинг озидан пок бўлганда эса ғусл қилиш ва таҳрима сиғадиган вақт қолганда пок бўлиши керак.
Чунки олдинги вақтда адо қилинмаган нарса учун охирги вақт мўътабар бўлади. Ким охирги вақтда фарзни адо қилишга аҳл бўлса, унга ўша вақтнинг фарзини адо этиш вожиб бўлади. Мазкур охирги вақтда фарзни адо этишга аҳл бўлмаса, ундан мазкур фарз соқит бўлади. Шунинг учун ҳам
Охирги вақтда ҳайз кўрган қазо қилмайди.
Аёл киши намозни аввалги вақтида ўқимай, орқага суриб юрди. Озгина вақт қолганда ҳайзи келиб қолди. У мазкур намозни қазо қилмайди. Шунингдек, нифос кўрган аёл ҳам.

* * *

Savol: Kunning qaysi qismda nafl va qazo namozlarini o‘qish mumkin emas? Avvaldan rahmat. (Farhod)

Javob: Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusufning «Kifoya» kitobida namoz o'qish makruh vaqtlar quyidagicha bayon qilingan:

Quyosh chiqayotganda, qiyomda turganda va botayotganda namoz o‘qish, tilovat sajdasi qilish va janoza namozi o‘qish joiz emas. Faqat o‘sha kunning asri bundan mustasno. Mazkurlar imom xutbaga chiqqanda ham makruhdir.
Subhdan keyin uning sunnatidan boshqa nafl makruhdir. Shuningdek, asr ado qilinganidan keyin, to shomni ado qilguncha ham shunday.
Kim namozning oxirgi vaqtida ahli farz bo‘lib qolsa, faqat o‘sha namozni qazo qiladi. Oxirgi vaqtda hayz ko‘rgan qazo qilmaydi.

Mana, «Muxtasar»da kelgan matnning tarjimasi bilan tanishib oldik. Keling, endi uning sharhini va har bir hukm qaysi shar’iy dalildan olinganini o‘rganib chiqaylik.
1. Bomdodning vaqti ufqda ko‘ndalang bo‘lgan fajrdan boshlab, to quyosh chiqqunchadir.
Tong otib, yangi kun boshlanishi bilan birinchi farz bo‘ladigan namoz bomdod bo‘lgani uchun, gap ayni shu namozning vaqtini bayon qilishdan boshlanmoqda.
Bu jumladagi «ufqda ko‘ndalang bo‘lgan fajr»dan murod subhi sodiqdir. Bundan oldin uzunasiga, bo‘rining dumiga o‘xshab ko‘rinadigan subhi kozib haqiqiy fajr emasligini shundan bilib olamiz.

Samura ibn Jundub roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi:
«Nabiy sollallohu alayhi vasallam:
«Saharliklaringizdan Bilolning azoni ham, ufqda bunday bo‘lib ko‘tarilgan oqlik ham sizni aldab qo‘ymasin. Toki mana bunday bo‘lib yoyilguncha (bo‘laveradi)», dedilar».
Beshovlaridan faqat Buxoriy rivoyat qilmagan.
Termiziyning lafzida:
«Saharliklaringizdan sizni Bilolning azoni ham, balandga ko‘tarilgan fajr ham man qilmasin. Lekin ufqqa yoyilgan fajr bo‘lsa (bo‘ladi)», deyilgan.
Tong otish payti ikki bosqichdan iborat bo‘ladi.
Birinchi bosqichda yorug‘lik pastdan yuqoriga ko‘tariladi, buni «subhi kozib» yoki «fajri kozib» deyiladi. Ya’ni «yolg‘onchi tong» degani. Ushbu hadisi sharifning hukmiga ko‘ra, o‘sha subhi kozib vaqtida saharlik vaqti hali tugamagan bo‘ladi.
Ikkinchi bosqich esa yorug‘likning ufq bo‘ylab ko‘ndalangiga tarqalishi bilan bo‘ladi. Buni «subhi sodiq» yoki «fajri sodiq», ya’ni «rost tong» deyiladi. Ana shunda og‘izni berkitish vaqti kirgan bo‘ladi. Undan keyin saharlik qilish mumkin emas. Chunki shunda bomdod namozining vaqti kirgan bo‘ladi.
Bomdod namozining oxirgi vaqti qachonligiga dalil:
Alloh taolo Toha surasida:
«…Quyosh chiqishidan oldin… Robbingni hamd ila poklab yod et», degan (130-oyat).

Abdulloh ibn Amr ibn Os roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi:
«Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan namozlarning vaqti haqida so‘raldi. Bas, u zot:
«Bomdod namozining vaqti quyoshning avvalgi shoxi chiqmaguncha…» dedilar».
Beshovlaridan faqat Buxoriy rivoyat qilmagan.
2. Peshinning vaqti zavoldan to har bir narsaning soyasi o‘ziga ikki barobar bo‘lguncha. Zavol paytidagi soyadan boshqa. Bir rivoyatda bir barobar, deyilgan.
Peshinning avvalgi vaqtini belgilashda ulamolar ushbu oyatdan dalil olganlar:

«Quyosh og‘ishidan to tun qorong‘isigacha namozni to‘kis ado et» (Isro surasi, 78-oyat).
Ko‘pchilik tafsirchi ulamolarimiz: «Ushbu oyati karimadagi «Quyosh og‘ishi» zavolga ketishini bildiradi va bu bilan peshin namozi vaqti kiradi», deganlar.
Abdulloh ibn Amr roziyallohu anhudan rivoyat qilingan uzun hadisda Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan namozlarning vaqti haqida so‘raldi. Bas, u zot:
«Bomdod namozining vaqti quyoshning avvalgi shoxi chiqmaguncha, peshin namozining vaqti quyosh osmon qornidan zavolga ketgandan», dedilar.
Zavolni bilish uchun tekis joydagi biror narsaning soyasiga nazar solish kerak. Agar soya qisqarib borsa, zavoldan oldingi vaqt bo‘ladi. Agar soya to‘xtab tursa, qiyom vaqti bo‘ladi. Agar soya uzaya boshlasa, zavol vaqti bo‘ladi.
Peshinning oxirgi vaqtini belgilashda ulamolarimiz ikki xil ijtihod qilganlar.
Imom Abu Hanifa rahmatullohi alayhi: «Zavol paytidagi soyani hisobga olmay, har bir narsaning soyasi o‘ziga ikki barobar bo‘lguncha», deganlar.
Imom Abu Yusuf, Muhammad va Zufar rahmatullohi alayhim: «Zavol paytidagi soyani hisobga olmay, har bir narsaning soyasi o‘ziga bir barobar bo‘lguncha», deganlar.
Imom Abu Hanifa rahmatullohi alayhining dalili imom Buxoriy Abu Hurayra roziyallohu anhudan rivoyat qilgan quyidagi hadisdir:

Abu Hurayra roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi:
«Nabiy sollallohu alayhi vasallam:
«Harorat shiddatli bo‘lgan paytda namozni sovutib o‘qinglar. Albatta, haroratning shiddati jahannamning qaynab chiqqan issig‘idandir», dedilar».
Beshovlari rivoyat qilishgan.
Jumhurning dalili quyidagi hadis:
Ibn Abbos roziyallohu anhumodan rivoyat qilinadi:
«Nabiy sollallohu alayhi vasallam:
«Jabroil alayhissalom menga Baytning (Baytullohning) oldida ikki marta imomlik qildi. Bas, ulardan birinchisida peshinni soya kavushning tasmasicha bo‘lganda o‘qidi. So‘ngra asrni har bir narsaning soyasi o‘z mislicha bo‘lganda o‘qidi. So‘ngra shomni quyosh botib, ro‘zador iftor qiladigan paytda o‘qidi. So‘ngra xuftonni shafaq g‘oyib bo‘lganda o‘qidi. So‘ngra bomdodni fajr yaraqlab, ro‘zadorga taom harom bo‘ladigan vaqtda o‘qidi.
Ikkinchi martada peshinni har bir narsaning soyasi o‘z mislicha bo‘lganda, kechagi asr vaqtida o‘qidi. So‘ngra asrni har bir narsaning soyasi o‘ziga ikki barobar bo‘lganda o‘qidi. So‘ngra shomni birinchi o‘qigan vaqtida o‘qidi. So‘ngra xuftonni kechaning uchdan biri ketganda o‘qidi. So‘ngra bomdodni yer yorishib ko‘ringanda o‘qidi. So‘ngra Jabroil menga o‘girilib qaradi-da:
«Ey Muhammad, mana shu sendan oldingi anbiyolarning vaqtidir. Vaqt ushbu ikki vaqtning orasidir», dedi», dedilar».
Termiziy va uning ikki sohibi rivoyat qilishgan.
3. Asrning vaqti o‘shandan quyosh botguncha.
Asr namozi vaqtining kirishi har bir narsaning soyasi o‘ziga ikki barobar bo‘lgandan to quyosh botguncha.
Bu hukmning dalili ham Jabroil alayhissalomning Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga namoz o‘qib o‘rgatganliklari haqidagi hadis.
4. Shomniki undan to shafaq g‘oyib bo‘lguncha. U qizg‘ishlikdir va bunga fatvo berilgandir.
Imom Muslim Ibn Umar roziyallohu anhumodan qilgan rivoyatda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam:
«Modomiki shafaq g‘oyib bo‘lmasa, shomning vaqti bor», deganlar.
Jabroil alayhissalom Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamga namozning vaqtlarini ko‘rsatganligi haqidagi hadisda: «So‘ngra shomni quyosh botib, ro‘zador iftor qiladigan paytda o‘qidi. So‘ngra xuftonni shafaq g‘oyib bo‘lganda o‘qidi», deyilgan. Demak, shom namozining vaqti ushbu ikki vaqt orasida bo‘ladi.

Abdulloh ibn Amr ibn Os roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi:
«Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan namozlar vaqti haqida so‘raldi. Bas, u zot:
«…Shom namozining vaqti quyosh g‘oyib bo‘lgandan shafaq tushguncha», dedilar».
Beshovlaridan faqat Buxoriy rivoyat qilmagan.
5. Xufton va undan keyin vitr – ikkisi ham mazkur vaqtdan to fajrgachadir.
«Mazkur vaqtdan» degani shom namozining vaqti tugagandan keyindan boshlab, deganidir.
Jabroil alayhissalom Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamga namozning vaqtlarini ko‘rsatganligi haqidagi hadisda «So‘ngra xuftonni shafaq g‘oyib bo‘lganda o‘qidi», deyilgan.
Bunda xuftonning avvalgi vaqtida o‘qilgani haqida so‘z bormoqda. Oxirgi vaqti esa bomdodning vaqti kirguncha davom etaveradi. Bunda xufton bilan birga vitr namozining vaqti bir xil.
Bomdodni subh oqarganda boshlash mustahabdir. Toki qirq oyatni tartil qilishga va tahorati yo‘qligi zohir bo‘lib qolsa, yana qaytarishga imkon bo‘lsin.
Ya’ni bomdod namozini o‘qishni tong oqarib qolganda boshlash mustahabdir. Bu vaqtni shunday tartibga solish kerakki, namozni niyat qilib, zam suraga qirq oyatni shoshilmay, tartil bilan o‘qib bo‘lgandan keyin ham tahoratsiz odam tahorat qilib kelib, namozni yangitdan boshlab, yana qirq oyatni tartil qilib, namozini tugatguncha quyosh chiqmaydigan bo‘lishi lozim.

Rofe’ ibn Xadiyj roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi:
«Nabiy sollallohu alayhi vasallam:
«Bomdodni tong oqarganda o‘qinglar», dedilar».
Imom Nasoiy rivoyat qilgan.

Mahmud ibn Lubayd Rofe’ ibn Xadiyjdan rivoyat qiladi:
«Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning «Bomdodni subh oqarganda o‘qinglar, chunki uning ajri ulug‘dir», deganlarini eshitdim».
Termiziy, uning ikki sohibi va Ahmad rivoyat qilishgan.
Yozda peshinni kechga surish mustahabdir. Asrni ham, modomiki quyosh o‘zgarmasa.
Abu Hurayra roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi:
«Nabiy sollallohu alayhi vasallam:
«Harorat shiddatli bo‘lgan paytda namozni sovutib o‘qinglar. Albatta, haroratning shiddati jahannamning qaynab chiqqan issig‘idandir. Do‘zax o‘z Robbiga shikoyat qilib:
«Ey Robbim, mening ba’zim ba’zimni yeb yubordi», dedi. Bas, unga ikki nafasga izn berdi. Qishda bir nafasga, yozda bir nafasga. Siz duch keladigan eng shiddatli issiq va eng shiddatli sovuq ana o‘shandandir», dedilar».
Beshovlari rivoyat qilishgan.
Shuningdek, xuftonni kechaning uchdan birigacha va uyg‘onishga ishonchi borlar uchun vitrni (kechaning) oxirigacha (surish mustahabdir).

Anas roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi:
«Nabiy sollallohu alayhi vasallam xufton namozini kechaning yarmigacha kechiktirar, keyin o‘qirdilar. So‘ngra:
«Batahqiq, odamlar namozni o‘qib, uxladilar. Ammo sizlar, modomiki namozga intizor bo‘lib turdingizmi, namozdasizlar», dedilar».
Boshqa rivoyatda:
«Agar ummatimga mashaqqat bo‘lishini o‘ylamaganimda, shunday qilib o‘qishlariga amr qilgan bo‘lardim», deyilgan.
Uchovlari rivoyat qilishgan.
Termiziyning rivoyatida:
«Agar ummatimga mashaqqat bo‘lishini o‘ylamaganimda, ularga xuftonni kechaning uchdan birigacha yoki yarmigacha orqaga surishni amr qilgan bo‘lardim», deyilgan.

Jobir roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi:
«Nabiy sollallohu alayhi vasallam:
«Kim kechaning oxirida tura olmaslikdan qo‘rqsa, uning avvalida vitr o‘qisin. Kim uning oxirida turishdan umidvor bo‘lsa, vitrni kechaning oxirida o‘qisin. Albatta, tungi namoz shohid bo‘lingandir. O‘sha afzaldir», dedilar».
Muslim va Termiziy rivoyat qilishgan.
Qishda peshin va shomni erta o‘qish mustahabdir.

Anas roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi:
«Rasululloh sollallohu alayhi vasallam issiqda namozni sovutib o‘qir va sovuqda tezlatib o‘qir edilar».
Imom Nasoiy rivoyat qilgan.
Shom namozini vaqti kirishi bilan tezda o‘qish sunnatdir.

Marsad ibn Abdullohdan rivoyat qilinadi:
«Abu Ayyub huzurimizga g‘oziy bo‘lgan holda keldi. O‘sha kunlarda Uqba ibn Omir Misrga boshliq edi. U shomni kech o‘qidi. Abu Ayyub uning oldiga borib:
«Bu qanday namoz, ey Uqba?!» dedi.
«Mashg‘ul bo‘lib qoldik», dedi u.
«Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning «Modomiki mening ummatim shomni yulduzlar aralashadigan bo‘lguncha kechga surmas ekan, yaxshilikda – yoki fitratda – bardavom bo‘ladi», deganlarini eshitmadingmi?!» dedi».
Imom Abu Dovud va Hokim rivoyat qilishgan.
Bulutli kunda asr va xuftonni erta o‘qiladi.
Asrni kech o‘qilsa, bulut sababidan makruh vaqtga kirib qolish xavfi bor. Xuftonni kechga surilsa, havo yog‘ishidan xavfsirab, jamoatga odam oz keladi.
Ikkisidan boshqani kech o‘qiladi.
Bulutli kunda bomdod, peshin va shomni kech o‘qiladi.
Bomdodni erta o‘qilsa, zulmat sababidan jamoat aldanib, ko‘pi jamoatga ulgurmay qolishi mumkin.
Peshin va shomni bulutli kunda erta o‘qilsa, vaqtidan oldin bo‘lib qolishi xavfi bor.
Quyosh chiqayotganda, qiyomda turganda va botayotganda namoz o‘qish, tilovat sajdasi qilish va janoza namozi o‘qish joiz emas.
Bu hukmning dalili quyidagicha:
Uqba ibn Omir roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi:
«Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bizlarni uch soatda namoz o‘qishdan va o‘lganlarimizni qabrga qo‘yishdan nahyi qilar edilar: quyosh chiqayotganda, hatto ko‘tarilib bo‘lguncha, kun tikkaga kelgan paytda, hatto quyosh moyil bo‘lguncha va quyosh botishga yo‘llanib, to botib bo‘lguncha».
Buxoriydan boshqalar rivoyat qilishgan.
Faqat o‘sha kunning asri bundan mustasno.
Uni quyosh botayotganda ham o‘qisa bo‘ladi. Kechga qoldirgani uchun gunoh yoziladi, ammo namozi namoz bo‘laveradi.
Ammo bir odam bomdod namoziga kech qolsa, quyosh chiqmay turib bir rak’atini o‘qisa, so‘ngra quyosh chiqib qolsa, namozi buziladi.
Lekin bir kishi kech qolib, asrning bir rak’atini o‘qiganidan keyin quyosh botib qolsa, namozi botil bo‘lmaydi. U namozini o‘qishda davom etaveradi. Namoz tugal bo‘ladi.
Mazkurlar imom xutbaga chiqqanda makruhdir.
Ya’ni imom juma, iyd, haj, kusuf va xusuf namozlari xutbasiga chiqqanida namoz o‘qish, tilovat sajdasi qilish va janoza o‘qish makruhdir, chunki bu paytlarda mazkur narsalar bilan mashg‘ul bo‘lish xutbani eshitishga xalal beradi. Undan yuz o‘girishga o‘xshab qoladi.
Abu Hurayra roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi:
«Nabiy sollallohu alayhi vasallam:
«Juma kuni imom xutba qilayotganida sherigingga «Jim tur», desang, lag‘v qilibsan», dedilar».
Beshovlari rivoyat qilishgan.
Lag‘v – behuda, befoyda, maza-matrasiz gap-so‘zlar va xatti-harakatlar.
Mana shu hadis hanafiylarning «Imom xutba qilishi uchun minbarga chiqqanidan keyin namoz o‘qish harom», degan qavllariga eng kuchli dalillardan biridir. Birovga «Jim tur», deyish amri ma’ruf. Amri ma’ruf – farz. Farz amalni qilib bo‘lmaganidan keyin, sunnat o‘qish joiz bo‘lmasligi turgan gap.
Ba’zilar quyidagi rivoyatni dalil qilib, imom xutba qilib turgan bo‘lsa ham, tahiyyoti masjid namozini o‘qib olish zarur, degan tushunchaga boradilar.
Jobir ibn Abdulloh roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi:
«Juma kuni Rasululloh sollallohu alayhi vasallam xutba qilib turganlarida Sulayk al Fatafoniy kelib o‘tirdi. Bas, u zot:
«Ey Sulayk, turib, ikki rak’at namoz o‘qib ol. Ularni yengil qil, – dedilar. So‘ngra esa: – Qachon birortangiz juma kuni imom xutba qilib turganda kelsa, ikki rak’at namoz o‘qib olsin va ularni yengil qilsin», dedilar».
Beshovlari rivoyat qilishgan.
Bu rivoyatni ulamolar ikki xil ta’vil qilganlar.
Ba’zilari: «Bu namoz jumaning farzidan oldingi sunnat», desalar, boshqalari: «Bu namoz tahiyyoti masjid namozidir», deganlar.
Shu bilan birga, aytib o‘tish lozim bo‘lgan narsalar ham bor. Hanafiy mazhabida imom minbarga chiqqanidan keyin namoz o‘qish harom. U xutbani boshlaganda esa salomga alik olish, aksa urganga yaxshi tilak aytish, Qur’on o‘qish va shunga o‘xshagan narsalar ham mutlaqo mumkin bo‘lmaydi.
Hanafiylar bu hadisni Payg‘ambar alayhissalom haligi odamni namoz o‘qishga amr qilib, o‘zlari xutbadan to‘xtab turganlari bilan izohlaydilar.
Dora Qutniy Anas roziyallohu anhudan rivoyat qiladi:
«Rasululloh sollallohu alayhi vasallam xutba qilib turganlarida bir kishi masjidga kirib keldi. Shunda u zot:
«Ey Falonchi, namoz o‘qidingmi?» dedilar.
«Yo‘q», dedi.
«Tur! Namoz o‘qib ol!» dedilar va u namoz o‘qib bo‘lgunicha kutib turdilar».
Boshqa bir rivoyatda:
«To u namozini o‘qib bo‘lgunicha xutbani to‘xtatib turdilar», deyilgan.
Subhdan keyin uning sunnatidan boshqa nafl makruhdir. Shuningdek, asr ado qilinganidan keyin, to shomni ado qilguncha ham shunday.
Ibn Abbos roziyallohu anhumodan rivoyat qilinadi. U kishi:
«Menga eng rozi bo‘lingan kishilar guvohlik berdilar. Ularning ichida eng rozi bo‘lingani Umardir:
«Albatta, Nabiy sollallohu alayhi vasallam bomdod namozidan keyin to quyosh chiqquncha va asrdan keyin (quyosh) botguncha namoz o‘qishdan qaytarganlar».
Beshovlari rivoyat qilishgan.
Bu ikki vaqtda nafl namoz o‘qish makruhdir. Tilovat sajdasi, janoza namozi va qazo namoz o‘qisa joiz. Lekin bu vaqtlarda tavofdan keyin vojib bo‘ladigan ikki rak’at namoz, shuningdek, nafl namozlarning qazosi va nazr qilingan namozlarni o‘qish tahriman makruhdir.
Ulamolarimiz mazkur dalillar va ulardan boshqa hujjatlaru qoidalarni ishga solib, namoz o‘qish harom yoki makruh bo‘lgan vaqtlarni tartibli ravishda bayon qilib berganlar.
«Umar roziyallohu anhu bomdoddan keyin Baytni yetti bor tavof qilib, Zu Tuvoga chiqmagunlaricha namoz o‘qimadilar. Tavofning ikki rak’at (namoz)ini quyosh ko‘tarilgandan keyin o‘qidilar» («Fathu babul inaya bi sharhi Niqoya»).
Hanafiy mazhabi bo‘yicha, quyidagi vaqtlarda barcha namozlarni o‘qish harom:
1. Quyosh chiqayotgan paytda.
2. Quyosh qiyomga kelgan vaqtda. (Juma kuni mustasno.)
3. Quyosh botayotgan paytda. (O‘sha kunning asri mustasno.)
Quyidagi vaqtlarda nafl o‘qish harom.
4. Bomdod namozining farzini o‘qigandan to quyosh nayza bo‘yi ko‘tarilguncha.
5. Asr namozining farzini o‘qigandan to quyosh botguncha.
Hanafiy mazhabi bo‘yicha quyidagi vaqtlarda ham nafl namozlari o‘qish makruhdir:
6. Tong otgandan so‘ng bomdodning sunnatidan boshqa nafl namozlarni o‘qish. Buning dalili:

Ibn Umardan rivoyat qilinadi:
«Rasululloh sollallohu alayhi vasallam:
«Fajrdan keyin bomdodning ikki rak’at sunnatidan boshqa namoz yo‘q», dedilar».
Tabaroniy rivoyat qilgan.
7. Shom namozidan oldin nafl o‘qish. Chunki shom namozini tez o‘qishga amrlar bor. Undan oldin nafl o‘qish shomni kechiktirish bo‘ladi.
8. Juma, iyd, haj, nikoh, kusuf, xusuf va istisqo xutbalari bo‘lib turgan vaqtda. Bu vaqt imom minbarga chiqqanidan to namozni o‘qib bo‘lgunicha davom etadi.
9. Iyd namozidan oldin va keyin.
10. Farz namozga iqoma aytilganda. Faqat bomdodning sunnatini tezda, farzga ulgurish sharti bilan o‘qib olish joiz.
Kim namozning oxirgi vaqtida ahli farz bo‘lib qolsa, faqat o‘sha namozni qazo qiladi.
Birorta shaxs namoz vaqtidan tahrimani aytgunchalik vaqt qolganda balog‘atga yetdi yoki musulmon bo‘ldi yoki hayzning o‘n kuni, nifosning qirq kunidan pok bo‘ldi. Oz vaqt bo‘lsa ham, unga namoz farz bo‘ldi. Shuning uchun u o‘sha namozning qazosini o‘qiydi. Hayz va nifosning ozidan pok bo‘lganda esa g‘usl qilish va tahrima sig‘adigan vaqt qolganda pok bo‘lishi kerak.
Chunki oldingi vaqtda ado qilinmagan narsa uchun oxirgi vaqt mo‘‘tabar bo‘ladi. Kim oxirgi vaqtda farzni ado qilishga ahl bo‘lsa, unga o‘sha vaqtning farzini ado etish vojib bo‘ladi. Mazkur oxirgi vaqtda farzni ado etishga ahl bo‘lmasa, undan mazkur farz soqit bo‘ladi. Shuning uchun ham
Oxirgi vaqtda hayz ko‘rgan qazo qilmaydi.
Ayol kishi namozni avvalgi vaqtida o‘qimay, orqaga surib yurdi. Ozgina vaqt qolganda hayzi kelib qoldi. U mazkur namozni qazo qilmaydi. Shuningdek, nifos ko‘rgan ayol ham.

• Олдинги
• Кейинги