“Ал-Мабсут” – фиқҳ қомуси

Ислом тарихида “Ал-Мабсут” номли асарлар кўп ёзилган. Масалан, Абу Юсуф (вафоти ҳижрий 182 й.), Муҳаммад ибн Ҳасан (вафоти ҳижрий 189 й.)^[1], Абу Лайс Самарқандий (вафоти ҳижрий 375 й.), Абу Шужоъ (вафоти беш юз йил олдин), Носириддин Самарқандий (вафоти ҳижрий 556 й.), Шамсулаимма Ҳалвоний (вафоти ҳижрий 448 й.), Хоҳарзода^[2] (вафоти ҳижрий 483 й.), Абулйуср Паздавий (вафоти ҳижрий 493 й.), Фахрулислом Паздавий (вафоти ҳижрий 482 й.) каби олимларнинг ҳанафий мазҳабига оид шуномдаги асарлари бор. Шунингдек, шофиъий, моликий мазҳабидаги олимлар Абу Осим Ибодий (вафоти ҳижрий 485 й.), Абу Ҳафс Шофиъий (вафоти ҳижрий 243 й.), Абу Бакр Байҳақий (вафоти ҳижрий 458 й.), Ибн Арафа Тунисий ҳам (вафоти ҳижрий 803 й.) “Ал-Мабсут”битгани айтилади. Муҳаммад Самарқандийнинг қироат илмларига, Абу Абдуллоҳ Бухорийнинг ҳадисшуносликка, Абу Ало Розий ҳамда Носириддин Самарқандийнинг тилшуносликка доир “Ал-Мабсут”лари ҳам маълум^[3]. Шундай бўлса-да, “Ал-Мабсут” дейилганида биринчи навбатда Мовароуннаҳрда яшаб, ижод этган (XI аср) забардаст фақиҳ Абу Бакр Муҳаммад ибн Аҳмад Сарахсийнинг шу номдаги асари назарда тутилган. Сарахсий кўп ўринларда “Соҳибул Мабсут” деб келтирилади^[4].

Сарахсийнинг бу асарига машҳур олим Абу Фазл Муҳаммад ибн Аҳмад Марвазийнинг (вафоти ҳижрий 334 й.) “Кофий” китоби асос бўлган. Олим бундай ёзади: “Мен яшаган замонда илмлар толиби бир неча сабаблар билан фиқҳдан узоқлашишларига гувоҳ бўлдим. Шу боис “Мухтасар”га шарҳ ёзиб, ҳар бир масалани ёритишда керакли маънодан ортиқча нарсани қўшмасликни, ҳар бир бобда ишончли бўлган маълумотлар билан чекланишни мақсадга мувофиқ топдим”^[5]. Демак, Сарахсий ушбу асарида ўзигача фиқҳ масалаларига мансуб китобларнинг асосий мазмунини жамлашга ҳаракат қилган ва Ислом ҳуқуқшунослигининг деярли барча соҳаларини қамраб олган.

Сарахсий ростгўйлиги, адолатпарварлиги сабабли душманларининг туҳматига учраб, зиндонбанд этилади. Аммо ҳеч бир тўсиқ унинг чуқур тафаккури ва ўткир зеҳнига панд беролмайди. Асарнинг кириш қисмида келтирилган маълумотларга кўра, муаллиф уни зиндонда ёзган. “Ал-Мабсут”ни ёзиш жараёнида Сарахсий ёдида қолган маълумотларга асослангани унинг хотираси жуда кучли бўлганидан далолат беради^[6].

Олим ҳукмларни Қуръони карим, ҳадиси шариф, осор, қиёс ҳамда истеҳсон асосида далиллайди. Ихтилофли масалаларда машҳур уламоларнинг фикрларини солиштириб, таҳлил қилади. Жумладан, Абу Ҳанифа, Имом Молик, Абу Юсуф, Муҳаммад ибн Ҳасан, Имом Шофиъий, Ҳасан ибн Зиёднинг турли фикрларини келтириб, уларнинг моҳиятини тушунтиришга ҳаракат қилади.

Бу асар кўп нусхаларда кўчирилган ва кенг тарқалган. ЎзФА Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институтида китобнинг бир неча қўлёзма нусхалари сақланади. Жумладан, 3183, 3114, 5957, 5880, 5981, 2706, 6762 рақамлари остида китобнинг турли қисмларига доир қўлёзмалар мавжуд. Уларнинг ичида 3114 рақам остида сақланаётган нусха асарнинг бешинчи боби бўлиб, 344 бетдан иборат. Қўлёзмада кўрсатилишича, у Ўзганда 1705 йили кўчирилган. Асарнинг яна бир нусхаси Қоҳирадаги араб қўлёзмалари институтида 152 рақами остида сақланади. Маккадаги Ҳарам кутубхонасида ҳам 154 рақами билан сақланаётган бир нусхаси бор.

Сарахсийнинг “Ал-Мабсут” китоби фиқҳ бўйича энг муҳим китоблардан саналиб, Ислом ҳуқуқшунослигига хос кўплаб масалалар ва уларнинг ечимлари юзасидан баҳс юритади. Барча мусулмон мамлакатларида кенг қўлланилган ушбу асар ҳанафий мазҳабимизнинг энг қимматли манбаларидан биридир.

Абдумалик Тўйчибоев,

Тошкент Ислом университети тадқиқотчиси

“Ҳидоят” журналининг 2012 йил, 4-сонидан олинди.

* * *

Islom tarixida “Al-Mabsut” nomli asarlar ko‘p yozilgan. Masalan, Abu Yusuf (vafoti hijriy 182 y.), Muhammad ibn Hasan (vafoti hijriy 189 y.)^[7], Abu Lays Samarqandiy (vafoti hijriy 375 y.), Abu Shujo’ (vafoti besh yuz yil oldin), Nosiriddin Samarqandiy (vafoti hijriy 556 y.), Shamsulaimma Halvoniy (vafoti hijriy 448 y.), Xoharzoda^[8] (vafoti hijriy 483 y.), Abulyusr Pazdaviy (vafoti hijriy 493 y.), Faxrulislom Pazdaviy (vafoti hijriy 482 y.) kabi olimlarning hanafiy mazhabiga oid shunomdagi asarlari bor. Shuningdek, shofi’iy, molikiy mazhabidagi olimlar Abu Osim Ibodiy (vafoti hijriy 485 y.), Abu Hafs Shofi’iy (vafoti hijriy 243 y.), Abu Bakr Bayhaqiy (vafoti hijriy 458 y.), Ibn Arafa Tunisiy ham (vafoti hijriy 803 y.) “Al-Mabsut”bitgani aytiladi. Muhammad Samarqandiyning qiroat ilmlariga, Abu Abdulloh Buxoriyning hadisshunoslikka, Abu Alo Roziy hamda Nosiriddin Samarqandiyning tilshunoslikka doir “Al-Mabsut”lari ham ma’lum^[9]. Shunday bo‘lsa-da, “Al-Mabsut” deyilganida birinchi navbatda Movarounnahrda yashab, ijod etgan (XI asr) zabardast faqih Abu Bakr Muhammad ibn Ahmad Saraxsiyning shu nomdagi asari nazarda tutilgan. Saraxsiy ko‘p o‘rinlarda “Sohibul Mabsut” deb keltiriladi^[10].

Saraxsiyning bu asariga mashhur olim Abu Fazl Muhammad ibn Ahmad Marvaziyning (vafoti hijriy 334 y.) “Kofiy” kitobi asos bo‘lgan. Olim bunday yozadi: “Men yashagan zamonda ilmlar tolibi bir necha sabablar bilan fiqhdan uzoqlashishlariga guvoh bo‘ldim. Shu bois “Muxtasar”ga sharh yozib, har bir masalani yoritishda kerakli ma’nodan ortiqcha narsani qo‘shmaslikni, har bir bobda ishonchli bo‘lgan ma’lumotlar bilan cheklanishni maqsadga muvofiq topdim”^[11]. Demak, Saraxsiy ushbu asarida o‘zigacha fiqh masalalariga mansub kitoblarning asosiy mazmunini jamlashga harakat qilgan va Islom huquqshunosligining deyarli barcha sohalarini qamrab olgan.

Saraxsiy rostgo‘yligi, adolatparvarligi sababli dushmanlarining tuhmatiga uchrab, zindonband etiladi. Ammo hech bir to‘siq uning chuqur tafakkuri va o‘tkir zehniga pand berolmaydi. Asarning kirish qismida keltirilgan ma’lumotlarga ko‘ra, muallif uni zindonda yozgan. “Al-Mabsut”ni yozish jarayonida Saraxsiy yodida qolgan ma’lumotlarga asoslangani uning xotirasi juda kuchli bo‘lganidan dalolat beradi^[12].

Olim hukmlarni Qur’oni karim, hadisi sharif, osor, qiyos hamda istehson asosida dalillaydi. Ixtilofli masalalarda mashhur ulamolarning fikrlarini solishtirib, tahlil qiladi. Jumladan, Abu Hanifa, Imom Molik, Abu Yusuf, Muhammad ibn Hasan, Imom Shofi’iy, Hasan ibn Ziyodning turli fikrlarini keltirib, ularning mohiyatini tushuntirishga harakat qiladi.

Bu asar ko‘p nusxalarda ko‘chirilgan va keng tarqalgan. O‘zFA Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida kitobning bir necha qo‘lyozma nusxalari saqlanadi. Jumladan, 3183, 3114, 5957, 5880, 5981, 2706, 6762 raqamlari ostida kitobning turli qismlariga doir qo‘lyozmalar mavjud. Ularning ichida 3114 raqam ostida saqlanayotgan nusxa asarning beshinchi bobi bo‘lib, 344 betdan iborat. Qo‘lyozmada ko‘rsatilishicha, u O‘zganda 1705 yili ko‘chirilgan. Asarning yana bir nusxasi Qohiradagi arab qo‘lyozmalari institutida 152 raqami ostida saqlanadi. Makkadagi Haram kutubxonasida ham 154 raqami bilan saqlanayotgan bir nusxasi bor.

Saraxsiyning “Al-Mabsut” kitobi fiqh bo‘yicha eng muhim kitoblardan sanalib, Islom huquqshunosligiga xos ko‘plab masalalar va ularning yechimlari yuzasidan bahs yuritadi. Barcha musulmon mamlakatlarida keng qo‘llanilgan ushbu asar hanafiy mazhabimizning eng qimmatli manbalaridan biridir.

Abdumalik To‘ychiboev,

Toshkent Islom universiteti tadqiqotchisi

“Hidoyat” jurnalining 2012 yil, 4-sonidan olindi.

^[1]Муҳаммад ибн Ҳасандан турли йўллар билан Мабсут ривоят қилинган ва уларнинг энг машҳури Абу Сулаймон Жузжонийникидир. Муаълумотларга кўра, Муҳаммад ибн Ҳасаннинг Мабсутига имом Шофиъий ҳам катта баҳо бериб, уни ёд олган.

^[2] Унинг иккита Мабсут ёзгани ва уларнинг бири 15 жилддан иборат бўлгани айтилади.

^[3] Ҳожи Халифа. “Кашфуз зунун ъан асомил кутуб вал фунун”. Иккинчи жуз. Байрут: “Иҳёъут туросил арабий”, 1581 – 1583-бетлар.

^[4] Қори Али ибн Султон Муҳаммад. “Ал-асмор ал-жанийя фи асмоъил ҳанфийя”. Бетна: “Худобахш”, 2002. 268-б.

^[5] Сарахсий Муҳаммад ибн Аҳмад. “Мабсут (طﻮﺴﺒﻤﻟا). Биринчи жуз. – Байрут, “Дор ал-маърифа”, 1989. 4-б.

^[6] Судуний, Зайниддин Қосим ибн Қутлубғо. Таржимаи ҳоллар тожи (ﻢﺟاﺮﺘﻟا جﺎﺗ). – Байрут: Дор ул‑қалам, 1992. – 234 - б.

^[7]Muhammad ibn Hasandan turli yo‘llar bilan Mabsut rivoyat qilingan va ularning eng mashhuri Abu Sulaymon Juzjoniynikidir. Mua’lumotlarga ko‘ra, Muhammad ibn Hasanning Mabsutiga imom Shofi’iy ham katta baho berib, uni yod olgan.

^[8] Uning ikkita Mabsut yozgani va ularning biri 15 jilddan iborat bo‘lgani aytiladi.

^[9] Hoji Xalifa. “Kashfuz zunun ‘an asomil kutub val funun”. Ikkinchi juz. Bayrut: “Ihyo’ut turosil arabiy”, 1581 – 1583-betlar.

^[10] Qori Ali ibn Sulton Muhammad. “Al-asmor al-janiyya fi asmo’il hanfiyya”. Betna: “Xudobaxsh”, 2002. 268-b.

^[11] Saraxsiy Muhammad ibn Ahmad. “Mabsut (طﻮﺴﺒﻤﻟا). Birinchi juz. – Bayrut, “Dor al-ma’rifa”, 1989. 4-b.

^[12] Suduniy, Zayniddin Qosim ibn Qutlubg‘o. Tarjimai hollar toji (ﻢﺟاﺮﺘﻟا جﺎﺗ). – Bayrut: Dor ul‑qalam, 1992. – 234 - b.

• Олдинги
• Кейинги