Неъматлар зикри – шукрдир!

Аллоҳ таоло инсонни мукаррам қилиб яратди, унга саноқсиз неъматларни, тугалмас яхшиликларни ато қилди. Бу неъмат ва яхшиликлар билан уни бошқа яратилганлардан афзал қилди. Агар бандалар шукр қилсалар, уларга неъматларини зиёда қилишини ваъда қилди ва итоат қилсалар бу неъматлар давомийлиги ва боқийлигини кафолатини берди.
وَإِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكُمْ لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ وَلَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِي لَشَدِيدٌ  
“Яна Раббингиз эълон қилган (бу сўзлар)ни эслангиз: «Қасамки, агар (берган неъматларимга) шукр қилсангиз, албатта, (уларни янада) зиёда қилурман. Борди-ю, ношукрчилик қилсангиз, албатта, азобим (ҳам) жуда қаттиқдир»” (“Иброҳим” сураси, 7-оят).
Фузайл ибн Иёз: “Ким қалби билан Аллоҳ таолонинг неъматларини таниса, тили билан унга ҳамд айтса, неъматларнинг фақат зиёдасини кўради”,- деган.
Аллоҳ таолонинг бандаларга берган неъматлари зоҳирий ва ботиний, очиқ ва яширин, маълум ва номаълумдир.
أَلَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَكُمْ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَأَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً ...
“(Эй, инсонлар!) Аллоҳ осмонлар ва Ердаги барча нарсаларни сизларга бўйин сундириб қўйганини ва сизларга барча зоҳирий ва ботиний (моддий ва маънавий) неъматларини комил берганини кўрмадингизми?!”. (“Луқмон” сураси, 20-оят)
Албатта, бу неъматлар бизга маълумлари, биз билмаган неъматлар қанча. Уларнинг саноғига санаб етиб бўлмайди.
وَآَتَاكُمْ مِنْ كُلِّ مَا سَأَلْتُمُوهُ وَإِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللَّهِ لَا تُحْصُوهَا إِنَّ الْإِنْسَانَ لَظَلُومٌ كَفَّارٌ  
“Шунингдек, сизларга барча сўраган нарсаларингиздан ато этди. Агар Аллоҳнинг неъмат(лар)ини санасангиз, саноғига ета олмайсиз. Ҳақиқатан, инсон (ўзига) ўта золим ва (Раббига) жуда ношукрдир”. (“Иброҳим” сураси, 34-оят)
Шукрнинг яна бир ифодаси неъматларни тил билан гапиришдир.
وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثْ  
“Раббингизнинг (Сизга ато этган барча) неъмати ҳақида эса (одамларга) сўзланг!” (“Зуҳо” сураси 11-оят)
Оятга биноан Аллоҳнинг неъматлари ҳақида сўзлаш шаръан матлубдир. “Раббингиз неъматларини эсланг” оятидан “уни шукрини адо қилинг, уни таъсирини кўрсатинг”, дейилгани ҳолда, буюк бир одоб таълим берилмоқда. У ҳам бўлса неъмат ҳақида гапириш ва уни кўрсатиш, олийжаноблик, сахийлик каби гўзал аҳлоқлар билан хулқланишга қизиқтирилмоқда, аксинча, очкўзлик разолатидан қочиш, яъни неъматни яшириш, ўзида тутиб туриш ва шикоят қилишдан қайтармоқда. Чунки бахилларнинг одати молларни яширадилар ва уни сарфлашликка қизғонадилар, доимо камлик ёки йўқликдан шикоят қиладилар.
Карамли зотлар эса Аллоҳ таоло уларга ўз фазлидан ато қилган нарсаларни сарфлайдилар, уларга бу нарсаларни етказган Зотга ҳамд айтадилар. Шунинг учун, неъматни гапириш фуқароларга таом бериш, эҳсон қилиш ва муҳтожларга ёрдам қилишдан киноя қилинмоқда. (Тафсири Қосимий).
Имом Қуртубий бу оят тафсирида “Шукр ва сано билан Аллоҳ таолонинг неъматларини ёйинг, гапиринг, шукр билан уни эътироф қилинг”, деганлар. Нўъмон ибн Баширдан: Пайғамбар алайҳиссалом: “Ким озига шукр қилмаса, кўпига ҳам шукр қилмабди. Ким инсонларга шукр қилмаса, Аллоҳ таолога шукр қилмабди. Неъматларни гапириш шукрдир. Уни тарк қилишлик эса куфрдир. Жамоат раҳматдир, тафриқа қилишлик азобдир”. زوائد المسند 4/278.
Молик ибн Назла ал-Хушамий: “Бир куни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг олдиларида йиртиқ кийим билан ўтирган эдим, молинг борми дедилар. Ҳа! Ё Расулаллоҳ! дедим. Модомики, Аллоҳ сенга мол ато қилган бўлса, унинг асарини сенинг устингда кўринсин дедилар”. Имом Насаий ривояти.
Бу ҳақда Абу Саъид ал-Худрий розияллоҳу анҳудан Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Аллоҳ таоло гўзалдир, гўзалликни яхши кўради ва бандасида ўз неъматларининг асарини кўрмоқликни яхши кўради” дедилар.
Абу Саъид ал-Худрий: “Оятдаги неъматдан мурод Аллоҳ таоло ато этган барча неъматлардир”, деганлар.
Имом Ҳасан ибн Али (р.а.): “Неъматларни кўпроқ зикр қилинглар, чунки уни эслаш шукрдир”, “Яхшилик қилсанг бошқалар ҳам ибрат олиб эргашишлари учун уни сўзла, фақат риёдан сақланишга ишонч бўлса”, “Агар сенга бир яхшилик етса ёки бир яхши амални қилсанг, у ҳақда дўстларингдан энг ишончлисига айтгин”, деганлар.
Абдуллоҳ ибн Ғолибдан: У киши эрта тонгда: “Аллоҳ менга кеча яхшилик ато этди. Фалон сурани ўқидим, фалон намозни ўқидим”, деса, атрофдагилар: “Сиз шундан шод бўлиб, бу ҳақда сўзлаяпсизми?”, дейишди. Шунда у зот: “Аллоҳ таоло “وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثْ” десаю, сизлар гапирма дейсизларми? Буни риё ва фитнадан саломат бўлса, ибрат учун айтса бўлади”, деганлар.
Имом Байҳақий “Шўабул имон” китобида Нўъмон ибн Баширдан келган ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Аллоҳнинг неъматларини гапириш шукрдир, уни тарк этиш эса куфрони неъматдир” деганлар. Умар ибн Абдулазиз ҳам неъматларни зикр қилиш шукрдир, деганлар.
Саййид Тантовийнинг “Ал-Васит” номли тафсирларида: “Сўзлаш”дан мурод хабар бериш. Яъни, ночор эдинг бой қилдик. Энди бунинг шукрини қил ва издошларингга айт. Улар ҳам эргашсинлар. Лекин фахр ва риёсиз бўлсин” дейилган. Чунки, неъматни фахрланиб, риё билан зикр қилиш Аллоҳ таолони ғазаблантиради. Мусулмонлар неъмат ҳақида гапириш неъматнинг шукрини адо қилишдан деб билардилар.
Биз эътибор қаратадиган яна бир жиҳат борки, бу ҳар қандай неъмат бандани Аллоҳ таолога яқинлаштирмаса, у унинг учун бало ва офат бўлишидир. Шукр эса барча мавжуд неъматларни сақловчисидир ва йўқ неъматларни жалб қилувчисидир. Али Ибн Абу Толиб р.а.: “Неъмат шукрга, шукр эса зиёдаликка боғлангандир. Шукр кесилмагунча зиёдалик кесилмайди. Яъни, кимки шукр билан ризқланган бўлса, зиёдалик билан ризқланибди”, деганлар.
Аллоҳ барчамизни неъматлари шукрида шокирлардан, ўзи яхши кўрган ва ўзи рози бўлган бандалардан қилсин. Солиҳ бандалар учун тайёрлаб қўйилган, кўз кўриб қулоқ эшитмаган, бирор инсоннинг кўнглига келмаган неъматларни насиб этсин.

* * *

Alloh taolo insonni mukarram qilib yaratdi, unga sanoqsiz ne’matlarni, tugalmas yaxshiliklarni ato qildi. Bu ne’mat va yaxshiliklar bilan uni boshqa yaratilganlardan afzal qildi. Agar bandalar shukr qilsalar, ularga ne’matlarini ziyoda qilishini va’da qildi va itoat qilsalar bu ne’matlar davomiyligi va boqiyligini kafolatini berdi.
وَإِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكُمْ لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ وَلَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِي لَشَدِيدٌ  
“Yana Rabbingiz e’lon qilgan (bu so‘zlar)ni eslangiz: «Qasamki, agar (bergan ne’matlarimga) shukr qilsangiz, albatta, (ularni yanada) ziyoda qilurman. Bordi-yu, noshukrchilik qilsangiz, albatta, azobim (ham) juda qattiqdir»” (“Ibrohim” surasi, 7-oyat).
Fuzayl ibn Iyoz: “Kim qalbi bilan Alloh taoloning ne’matlarini tanisa, tili bilan unga hamd aytsa, ne’matlarning faqat ziyodasini ko‘radi”,- degan.
Alloh taoloning bandalarga bergan ne’matlari zohiriy va botiniy, ochiq va yashirin, ma’lum va noma’lumdir.
أَلَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَكُمْ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَأَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً ...
“(Ey, insonlar!) Alloh osmonlar va Yerdagi barcha narsalarni sizlarga bo‘yin sundirib qo‘yganini va sizlarga barcha zohiriy va botiniy (moddiy va ma’naviy) ne’matlarini komil berganini ko‘rmadingizmi?!”. (“Luqmon” surasi, 20-oyat)
Albatta, bu ne’matlar bizga ma’lumlari, biz bilmagan ne’matlar qancha. Ularning sanog‘iga sanab yetib bo‘lmaydi.
وَآَتَاكُمْ مِنْ كُلِّ مَا سَأَلْتُمُوهُ وَإِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللَّهِ لَا تُحْصُوهَا إِنَّ الْإِنْسَانَ لَظَلُومٌ كَفَّارٌ  
“Shuningdek, sizlarga barcha so‘ragan narsalaringizdan ato etdi. Agar Allohning ne’mat(lar)ini sanasangiz, sanog‘iga yeta olmaysiz. Haqiqatan, inson (o‘ziga) o‘ta zolim va (Rabbiga) juda noshukrdir”. (“Ibrohim” surasi, 34-oyat)
Shukrning yana bir ifodasi ne’matlarni til bilan gapirishdir.
وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثْ  
“Rabbingizning (Sizga ato etgan barcha) ne’mati haqida esa (odamlarga) so‘zlang!” (“Zuho” surasi 11-oyat)
Oyatga binoan Allohning ne’matlari haqida so‘zlash shar’an matlubdir. “Rabbingiz ne’matlarini eslang” oyatidan “uni shukrini ado qiling, uni ta’sirini ko‘rsating”, deyilgani holda, buyuk bir odob ta’lim berilmoqda. U ham bo‘lsa ne’mat haqida gapirish va uni ko‘rsatish, oliyjanoblik, saxiylik kabi go‘zal ahloqlar bilan xulqlanishga qiziqtirilmoqda, aksincha, ochko‘zlik razolatidan qochish, ya’ni ne’matni yashirish, o‘zida tutib turish va shikoyat qilishdan qaytarmoqda. Chunki baxillarning odati mollarni yashiradilar va uni sarflashlikka qizg‘onadilar, doimo kamlik yoki yo‘qlikdan shikoyat qiladilar.
Karamli zotlar esa Alloh taolo ularga o‘z fazlidan ato qilgan narsalarni sarflaydilar, ularga bu narsalarni yetkazgan Zotga hamd aytadilar. Shuning uchun, ne’matni gapirish fuqarolarga taom berish, ehson qilish va muhtojlarga yordam qilishdan kinoya qilinmoqda. (Tafsiri Qosimiy).
Imom Qurtubiy bu oyat tafsirida “Shukr va sano bilan Alloh taoloning ne’matlarini yoying, gapiring, shukr bilan uni e’tirof qiling”, deganlar. No‘‘mon ibn Bashirdan: Payg‘ambar alayhissalom: “Kim oziga shukr qilmasa, ko‘piga ham shukr qilmabdi. Kim insonlarga shukr qilmasa, Alloh taologa shukr qilmabdi. Ne’matlarni gapirish shukrdir. Uni tark qilishlik esa kufrdir. Jamoat rahmatdir, tafriqa qilishlik azobdir”. زوائد المسند 4/278.
Molik ibn Nazla al-Xushamiy: “Bir kuni Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning oldilarida yirtiq kiyim bilan o‘tirgan edim, moling bormi dedilar. Ha! Yo Rasulalloh! dedim. Modomiki, Alloh senga mol ato qilgan bo‘lsa, uning asarini sening ustingda ko‘rinsin dedilar”. Imom Nasaiy rivoyati.
Bu haqda Abu Sa’id al-Xudriy roziyallohu anhudan Rosululloh sollallohu alayhi vasallam: “Alloh taolo go‘zaldir, go‘zallikni yaxshi ko‘radi va bandasida o‘z ne’matlarining asarini ko‘rmoqlikni yaxshi ko‘radi” dedilar.
Abu Sa’id al-Xudriy: “Oyatdagi ne’matdan murod Alloh taolo ato etgan barcha ne’matlardir”, deganlar.
Imom Hasan ibn Ali (r.a.): “Ne’matlarni ko‘proq zikr qilinglar, chunki uni eslash shukrdir”, “Yaxshilik qilsang boshqalar ham ibrat olib ergashishlari uchun uni so‘zla, faqat riyodan saqlanishga ishonch bo‘lsa”, “Agar senga bir yaxshilik yetsa yoki bir yaxshi amalni qilsang, u haqda do‘stlaringdan eng ishonchlisiga aytgin”, deganlar.
Abdulloh ibn G‘olibdan: U kishi erta tongda: “Alloh menga kecha yaxshilik ato etdi. Falon surani o‘qidim, falon namozni o‘qidim”, desa, atrofdagilar: “Siz shundan shod bo‘lib, bu haqda so‘zlayapsizmi?”, deyishdi. Shunda u zot: “Alloh taolo “وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثْ” desayu, sizlar gapirma deysizlarmi? Buni riyo va fitnadan salomat bo‘lsa, ibrat uchun aytsa bo‘ladi”, deganlar.
Imom Bayhaqiy “Sho‘abul imon” kitobida No‘‘mon ibn Bashirdan kelgan hadisda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Allohning ne’matlarini gapirish shukrdir, uni tark etish esa kufroni ne’matdir” deganlar. Umar ibn Abdulaziz ham ne’matlarni zikr qilish shukrdir, deganlar.
Sayyid Tantoviyning “Al-Vasit” nomli tafsirlarida: “So‘zlash”dan murod xabar berish. Ya’ni, nochor eding boy qildik. Endi buning shukrini qil va izdoshlaringga ayt. Ular ham ergashsinlar. Lekin faxr va riyosiz bo‘lsin” deyilgan. Chunki, ne’matni faxrlanib, riyo bilan zikr qilish Alloh taoloni g‘azablantiradi. Musulmonlar ne’mat haqida gapirish ne’matning shukrini ado qilishdan deb bilardilar.
Biz e’tibor qaratadigan yana bir jihat borki, bu har qanday ne’mat bandani Alloh taologa yaqinlashtirmasa, u uning uchun balo va ofat bo‘lishidir. Shukr esa barcha mavjud ne’matlarni saqlovchisidir va yo‘q ne’matlarni jalb qiluvchisidir. Ali Ibn Abu Tolib r.a.: “Ne’mat shukrga, shukr esa ziyodalikka bog‘langandir. Shukr kesilmaguncha ziyodalik kesilmaydi. Ya’ni, kimki shukr bilan rizqlangan bo‘lsa, ziyodalik bilan rizqlanibdi”, deganlar.
Alloh barchamizni ne’matlari shukrida shokirlardan, o‘zi yaxshi ko‘rgan va o‘zi rozi bo‘lgan bandalardan qilsin. Solih bandalar uchun tayyorlab qo‘yilgan, ko‘z ko‘rib quloq eshitmagan, biror insonning ko‘ngliga kelmagan ne’matlarni nasib etsin.

Jaloliddin Hamroqulov
Toshkent shahridagi “Novza” jome’ masjidi imom-xatibi

• Олдинги
• Кейинги