Алдамчилик, ёмон гумон ва макру-ҳийлани тарк қилиш

Ёлғончилик муқаддас динимизда ҳам, миллий, маънавий қадриятларимизда ҳам буткул қораланадиган кабира гуноҳлардан биридир. Одатда ёлғони билан танилган кишилар ҳеч бир жамиятда қадр топмаган. «Наҳл» сурасида Аллоҳ таъоло хабар беради:
«Ёлғон сўзларни фақат Аллоҳ оятларига иймон келтирмайдиган кимсаларгина тўқурлар. Ана ўшаларнинг ўзлари ёлғончидурлар» (105-оят).
ﺍﻔﺗﺭﻯ сўзи ўзидан бирор нарсани тўқишни билдиради.
Оятда ﻛﺬﺐ яъни,  ёлғонни  тўқиб чиқариш, ёлғонни ижод этиш маъноси изоҳланмоқда.
Оят сўнгида бу каби кимсаларнинг айнан ўзлари ёлғончи, каззоб эканлиги таъкидланмоқда.
Яна бир ҳадиси шарифда ишончсиз, омонатсиз одамнинг иймони йўқ, дейилади.
Абу Умома Боҳилийдан: Расулуллоҳ (с.а.в.) мўмин киши хиёнат, ёлғончиликдан ўзга барча хислатларга тобе бўлади, дедилар.
Улуғ тобеъинлардан бўлган Сафвон ибни Сулайм р.а.дан келтирилган қуйидаги ҳадис юқоридаги ҳадисни янада ойдинлаштиради.
Расулуллоҳдан: — Мўмин одам қўрқоқ бўлиши мумкинми? — деб сўраганида у зот «ҳа» дедилар. Сўнгра у кишига: — Мўмин одам бахил бўлиши мумкинми? — дейилди, у зот «ҳа» дедилар. Сўнгра у зотга мўмин одам ёлғончи бўлиши мумкинми, дейилганида у зот «йўқ» дедилар.
Мазкур ҳадиси набавияларини уламоларимиз қуйидагича таҳлил қиладилар: мўмин кишида хиёнаткорлик ҳамда ёлғончилик ҳусусиятларининг мавжуд бўлишлиги унинг мўминлик табиатига хилоф ишдир (яъни, мўмин, иймони комил шахслар бундай хулққа эга бўлмайдилар).
Шундай бўлса-да мазкур салбий хусусиятлар инсоний табиатига хилоф эмасдир, инсоний хилқатда бу каби иллатлар учраб туради.
Ибни Умар р.а.дан қилинган ривоятда Расулуллоҳ (с.а.в.): «Қачонки бир банда ёлғон гапирса, фаришта у гапнинг сассиқлиги учун у бандадан бир мийл масофага узоқлашади», дедилар.
Ҳазрат Навоий ёлғон ҳақида шундай дейдилар: «Ҳаркимки, сўзи ёлғон, ёлғони зоҳир бўлғоч уёлғон. Ёлғонни чиндек айтқувчи суханвар - кумушни олтун рукаш килувчи заргар. Ёлғон афсоналарда уйқу келтургувчи, ёлғончи уйқуда такаллум сургувчи. Ёлғон айтгувчи ғафлатдадур. Сўзнинг аснофи бағоят чўқдур, ёлғондин ямонроқ синфи йўқдур.
Улки ёлғон била сарфи авқот этгай, анга бу ямон келмагай яна мубоҳот этгай. Агар мустамиъинни ғофил топқай, ёлғонин чинға ўткарса мақсудин ҳосил топқай. Зиҳи, тенгриға ямон банда, не тенгридин, не халқдин шарманда. Мундоқ наҳснинг чун эрур юзи ямонлиқ сари, бу нуҳусатшиор қутлуқ уйдин ташқари.
Байт:

Ул кишини қутлуқ  эвдин ташқари сурмак керак,
Қутлуқ эв дунё дурур, яъни ўлтурмак керак».

Гумон ҳақида Аллоҳ таъоло Ҳужурот сурасида хабар беради:
«Эй мўминлар! Кўп гумонлардан четланингиз! Чунки баъзи гумонлар гуноҳдир».
Ушбу оятда айрим гумонлар гуноҳ эканлигини айтмоқда. Оятдаги баъзи гумонлар лафзи устида муфассирларимиз “бошқалар ҳақида ҳеч бир далилсиз ёмон гумонларга бориш” деган фикрни билдирадилар. Шаръий нуқтаи назардан аниқ далилсиз, гумонга асосланиб ҳукм қилиш мумкин эмас.
Макр-ҳийла масаласига келсак бу ҳам алдов ва фирибгарлик воситаларидан бири. Мазкур салбий сифатлар дин-диёнатга таълуқли масалаларда бўлса бу ҳол куфр ҳисобланади.
Агар жамият ва одамлар ҳақида бўлса бу иш кабира гуноҳ ҳисобланади. Макр-ҳийла кўпроқ жамият орасида мавжуд воқеъликни, ашёларни айниқса моддий манфаатдорликни ўз фойдасига оғдиришда қўлланилади. Бу ҳол адолат мезони бузилишиға олиб келади.
Алдов, макру ҳийла, ёмон гумонда бўлишлик комил мўминнинг сифатларидан эмас. Зеро Сўфи Оллоҳёр айтганларидек:

Юрагим соф эрур деб урмағил лоф,
Аларча бўлмағайсан келтур инсоф.

Yolg‘onchilik muqaddas dinimizda ham, milliy, ma’naviy qadriyatlarimizda ham butkul qoralanadigan kabira gunohlardan biridir. Odatda yolg‘oni bilan tanilgan kishilar hech bir jamiyatda qadr topmagan. «Nahl» surasida Alloh ta’olo xabar beradi:
«Yolg‘on so‘zlarni faqat Alloh oyatlariga iymon keltirmaydigan kimsalargina to‘qurlar. Ana o‘shalarning o‘zlari yolg‘onchidurlar» (105-oyat).
ﺍﻔﺗﺭﻯ so‘zi o‘zidan biror narsani to‘qishni bildiradi.
Oyatda ﻛﺬﺐ ya’ni,  yolg‘onni  to‘qib chiqarish, yolg‘onni ijod etish ma’nosi izohlanmoqda.
Oyat so‘ngida bu kabi kimsalarning aynan o‘zlari yolg‘onchi, kazzob ekanligi ta’kidlanmoqda.
Yana bir hadisi sharifda ishonchsiz, omonatsiz odamning iymoni yo‘q, deyiladi.
Abu Umoma Bohiliydan: Rasululloh (s.a.v.) mo‘min kishi xiyonat, yolg‘onchilikdan o‘zga barcha xislatlarga tobe bo‘ladi, dedilar.
Ulug‘ tobe’inlardan bo‘lgan Safvon ibni Sulaym r.a.dan keltirilgan quyidagi hadis yuqoridagi hadisni yanada oydinlashtiradi.
Rasulullohdan: — Mo‘min odam qo‘rqoq bo‘lishi mumkinmi? — deb so‘raganida u zot «ha» dedilar. So‘ngra u kishiga: — Mo‘min odam baxil bo‘lishi mumkinmi? — deyildi, u zot «ha» dedilar. So‘ngra u zotga mo‘min odam yolg‘onchi bo‘lishi mumkinmi, deyilganida u zot «yo‘q» dedilar.
Mazkur hadisi nabaviyalarini ulamolarimiz quyidagicha tahlil qiladilar: mo‘min kishida xiyonatkorlik hamda yolg‘onchilik hususiyatlarining mavjud bo‘lishligi uning mo‘minlik tabiatiga xilof ishdir (ya’ni, mo‘min, iymoni komil shaxslar bunday xulqqa ega bo‘lmaydilar).
Shunday bo‘lsa-da mazkur salbiy xususiyatlar insoniy tabiatiga xilof emasdir, insoniy xilqatda bu kabi illatlar uchrab turadi.
Ibni Umar r.a.dan qilingan rivoyatda Rasululloh (s.a.v.): «Qachonki bir banda yolg‘on gapirsa, farishta u gapning sassiqligi uchun u bandadan bir miyl masofaga uzoqlashadi», dedilar.
Hazrat Navoiy yolg‘on haqida shunday deydilar: «Harkimki, so‘zi yolg‘on, yolg‘oni zohir bo‘lg‘och uyolg‘on. Yolg‘onni chindek aytquvchi suxanvar - kumushni oltun rukash kiluvchi zargar. Yolg‘on afsonalarda uyqu kelturguvchi, yolg‘onchi uyquda takallum surguvchi. Yolg‘on aytguvchi g‘aflatdadur. So‘zning asnofi bag‘oyat cho‘qdur, yolg‘ondin yamonroq sinfi yo‘qdur.
Ulki yolg‘on bila sarfi avqot etgay, anga bu yamon kelmagay yana mubohot etgay. Agar mustami’inni g‘ofil topqay, yolg‘onin ching‘a o‘tkarsa maqsudin hosil topqay. Zihi, tengrig‘a yamon banda, ne tengridin, ne xalqdin sharmanda. Mundoq nahsning chun erur yuzi yamonliq sari, bu nuhusatshior qutluq uydin tashqari.
Bayt:

 Ul kishini qutluq  evdin tashqari surmak kerak,
Qutluq ev dunyo durur, ya’ni o‘lturmak kerak».

Gumon haqida Alloh ta’olo Hujurot surasida xabar beradi:
«Ey mo‘minlar! Ko‘p gumonlardan chetlaningiz! Chunki ba’zi gumonlar gunohdir».
Ushbu oyatda ayrim gumonlar gunoh ekanligini aytmoqda. Oyatdagi ba’zi gumonlar lafzi ustida mufassirlarimiz “boshqalar haqida hech bir dalilsiz yomon gumonlarga borish” degan fikrni bildiradilar. Shar’iy nuqtai nazardan aniq dalilsiz, gumonga asoslanib hukm qilish mumkin emas.
Makr-hiyla masalasiga kelsak bu ham aldov va firibgarlik vositalaridan biri. Mazkur salbiy sifatlar din-diyonatga ta’luqli masalalarda bo‘lsa bu hol kufr hisoblanadi.
Agar jamiyat va odamlar haqida bo‘lsa bu ish kabira gunoh hisoblanadi. Makr-hiyla ko‘proq jamiyat orasida mavjud voqe’likni, ashyolarni ayniqsa moddiy manfaatdorlikni o‘z foydasiga og‘dirishda qo‘llaniladi. Bu hol adolat mezoni buzilishig‘a olib keladi.
Aldov, makru hiyla, yomon gumonda bo‘lishlik komil mo‘minning sifatlaridan emas. Zero So‘fi Ollohyor aytganlaridek:

Yuragim sof erur deb urmag‘il lof,
Alarcha bo‘lmag‘aysan keltur insof.

Tohir Vohidov,
Yunusobod tumani «Masjidul xayr» jome’ masjidi imom-xatibi

• Олдинги
• Кейинги