Чин дилдан истасанг...

Қадим Арабистонда илму ҳикматда беназир Шан деган бир ҳаким “ўзимга ўхшаган билимдон қиз топилмагунича уйланмайман”, деб аҳд қилган экан. Бироқ бутун мамлакатни кезиб чиқса ҳамки, ўзига муносиб ёр топа олмабди. Шу ниятда сарсон-саргардон юрган кезлари йўлда бир одам унга ҳамроҳ бўлибди. Шан ундан:

– Сиз мени кўтарасизми ё мен сизни кўтарайинми? – деб сўрабди.

– Бетамиз одам экансиз, – дебди ҳамроҳи аччиқланиб.
 – Ўзим салламни зўрға кўтариб юрибману сизни қанақасига кўтарай?

Шан индамабди. Бир оз йўл юрганларидан кейин барқ уриб яшнаб турган бир буғдойзорга етибдилар. Шан ҳамроҳига қараб:

– Бу буғдойзорнинг донини еб бўлишдимикан? – дебди.

Бу саволдан ҳамроҳининг яна жаҳли чиқибди:

– Кўрмаяпсизми, ҳали буғдойи пишмаган бўлса, ўриб олинмай туриб қанақасига еб бўлади!

Шан яна индамабди. Бир оз юришгандан сўнг тобут кўтариб кетаётганларга йўлиқишибди.

– Тобутдаги мурда ўлганми ё ҳали ҳам тирикмикан? – сўрабди Шан ҳамроҳидан.

Ҳамроҳи баттар жаҳлланиб:

– Умрим бино бўлиб сизга ўхшаган аҳмоқни энди кўришим. Ҳеч замонда қабристонга кўтариб олиб кетилаётган мурдани ўлганми ё тирикми, деб ҳам сўраладими? Илтимос, энди жим кетинг. Бемаъни гапларингиздан кўнглим озиб кетяпти.

Шундай қилиб индамай кетаверишибди. Манзилга етишгач, ҳалиги одам: “Мусофирни меҳмон қилиб ҳам савоб олай, ҳам бояги қўполлигимни кўнглидан чиқарай”, деб уйига таклиф қилибди. Унинг ҳусну малоҳатда, ақлу фаросатда тенгсиз қизи бор экан. У отасидан: “Ҳамроҳингиз ким экан, йўлда нималарни гаплашиб келдингиз?” – деб сўрабди.

– Эй қизим, бу сафар қип-қизил аҳмоққа рўпара келиб қолдим, – деб бўлиб ўтган гапларни айтиб берибди.

– Унинг кўнглини оғритиб чакки қилибсиз, – дебди қиз.
 – Айтган сўзлари унинг жуда катта ҳаким ва зўр билимдон эканидан далолат беряпти. Биринчи саволининг маъноси шу: “Йўлнинг заҳматини камайтириш учун сиз бирон нарса сўзлаб берасизми ё мен айтиб берайми?” “Бу ернинг ғалласини еб бўлишдимикин?” деганда “Ғаллани эккан одам бирор судхўрдан қарздор бўлиши, унинг қистовидан тезроқ қутилиш мақсадида, буғдойни ўриши биланоқ тўғри бозорга бориб сотиши мумкин”, деган маънони назарда тутган. Бу ҳол экин пишишидан олдинроқ еб кетилганига ўхшайди. Тобутдаги мурдани ўликми ё тирикми, деб сўраганининг маъноси эса бундай: “Бу одам ўлганидан кейин ёдгорлик сифатида бирор фарзанд ёки шогирд қолдирдимикан, эслашга арзигулик бирор хайрли иш қилдимикин ёхуд жоҳил ва фосиқлиги туфайли ўлиши биланоқ ҳамманинг эсидан чиқиб кетдимикин?” Сиз дарҳол унинг ҳузурига чиқиб, узр сўранг, айтган сўзларини шарҳлаб беринг. Акс ҳолда, у сизни аҳмоқ ва жоҳил деган қарорга келиши мумкин.

Ота чиқиб қизининг айтганларини етказибди. Шан унинг шарҳини тинглаб бўлгач, сўрабди:

– Бу шарҳлар сизнинг табиатингизга мутлақо хилоф. Уларни сизга ким ўргатди?

Қизнинг отасидан ҳақиқатни эшитган ҳаким шунча йиллардан бери қидирган инсонини топганини тушунибди. Отасининг розилиги билан қизни никоҳига олиб, муродига етибди.

“Ирфон” тақвимининг 2009 йил, 1-сонидан олинди.

* * *

Qadim Arabistonda ilmu hikmatda benazir Shan degan bir hakim “o‘zimga o‘xshagan bilimdon qiz topilmagunicha uylanmayman”, deb ahd qilgan ekan. Biroq butun mamlakatni kezib chiqsa hamki, o‘ziga munosib yor topa olmabdi. Shu niyatda sarson-sargardon yurgan kezlari yo‘lda bir odam unga hamroh bo‘libdi. Shan undan:

– Siz meni ko‘tarasizmi yo men sizni ko‘tarayinmi? – deb so‘rabdi.

– Betamiz odam ekansiz, – debdi hamrohi achchiqlanib.
 – O‘zim sallamni zo‘rg‘a ko‘tarib yuribmanu sizni qanaqasiga ko‘taray?

Shan indamabdi. Bir oz yo‘l yurganlaridan keyin barq urib yashnab turgan bir bug‘doyzorga yetibdilar. Shan hamrohiga qarab:

– Bu bug‘doyzorning donini yeb bo‘lishdimikan? – debdi.

Bu savoldan hamrohining yana jahli chiqibdi:

– Ko‘rmayapsizmi, hali bug‘doyi pishmagan bo‘lsa, o‘rib olinmay turib qanaqasiga yeb bo‘ladi!

Shan yana indamabdi. Bir oz yurishgandan so‘ng tobut ko‘tarib ketayotganlarga yo‘liqishibdi.

– Tobutdagi murda o‘lganmi yo hali ham tirikmikan? – so‘rabdi Shan hamrohidan.

Hamrohi battar jahllanib:

– Umrim bino bo‘lib sizga o‘xshagan ahmoqni endi ko‘rishim. Hech zamonda qabristonga ko‘tarib olib ketilayotgan murdani o‘lganmi yo tirikmi, deb ham so‘raladimi? Iltimos, endi jim keting. Bema’ni gaplaringizdan ko‘nglim ozib ketyapti.

Shunday qilib indamay ketaverishibdi. Manzilga yetishgach, haligi odam: “Musofirni mehmon qilib ham savob olay, ham boyagi qo‘polligimni ko‘nglidan chiqaray”, deb uyiga taklif qilibdi. Uning husnu malohatda, aqlu farosatda tengsiz qizi bor ekan. U otasidan: “Hamrohingiz kim ekan, yo‘lda nimalarni gaplashib keldingiz?” – deb so‘rabdi.

– Ey qizim, bu safar qip-qizil ahmoqqa ro‘para kelib qoldim, – deb bo‘lib o‘tgan gaplarni aytib beribdi.

– Uning ko‘nglini og‘ritib chakki qilibsiz, – debdi qiz.
 – Aytgan so‘zlari uning juda katta hakim va zo‘r bilimdon ekanidan dalolat beryapti. Birinchi savolining ma’nosi shu: “Yo‘lning zahmatini kamaytirish uchun siz biron narsa so‘zlab berasizmi yo men aytib beraymi?” “Bu yerning g‘allasini yeb bo‘lishdimikin?” deganda “G‘allani ekkan odam biror sudxo‘rdan qarzdor bo‘lishi, uning qistovidan tezroq qutilish maqsadida, bug‘doyni o‘rishi bilanoq to‘g‘ri bozorga borib sotishi mumkin”, degan ma’noni nazarda tutgan. Bu hol ekin pishishidan oldinroq yeb ketilganiga o‘xshaydi. Tobutdagi murdani o‘likmi yo tirikmi, deb so‘raganining ma’nosi esa bunday: “Bu odam o‘lganidan keyin yodgorlik sifatida biror farzand yoki shogird qoldirdimikan, eslashga arzigulik biror xayrli ish qildimikin yoxud johil va fosiqligi tufayli o‘lishi bilanoq hammaning esidan chiqib ketdimikin?” Siz darhol uning huzuriga chiqib, uzr so‘rang, aytgan so‘zlarini sharhlab bering. Aks holda, u sizni ahmoq va johil degan qarorga kelishi mumkin.

Ota chiqib qizining aytganlarini yetkazibdi. Shan uning sharhini tinglab bo‘lgach, so‘rabdi:

– Bu sharhlar sizning tabiatingizga mutlaqo xilof. Ularni sizga kim o‘rgatdi?

Qizning otasidan haqiqatni eshitgan hakim shuncha yillardan beri qidirgan insonini topganini tushunibdi. Otasining roziligi bilan qizni nikohiga olib, murodiga yetibdi.

“Irfon” taqvimining 2009 yil, 1-sonidan olindi.

• Олдинги
• Кейинги