Жалолиддин Румий. Қуш овлаётган одам

Бир қушча ўтлоққа учиб борди. У ерда эса овчи тузоқ қўйган, тузоққа бир сиқим буғдой сепган, ўзи чеккада, ўтлар орасида яшириниб ётарди.
Қушча келиб, унинг атрофида айланиб уча бошлади. Одамнинг бундай хас-хашакка ўраниб олиши унга ғалати туюлди:
-    Сен кимсан? Нега яшириниб ётибсан, бундай овлоқ жойда нимани кутяпсан? Йиртқич ҳайвонлардан кўрқмайсанми? - деб сўради.
-    Мен бир зоҳидман. Дунёга этак силкидим. Шу чекка жойда ўт-ўланлар билан озиқланиб, шунга қаноат қилиб яшайман, - деди одам.
Қушча одамдан яна бир неча савол сўради, одам жавоб берди. Ниҳоят, қуш буғдой доналарини кўриб қолди.
-    Булар нима?
-    Булар менга ҳеч кими йўқ бир етимнинг омонати.
-    Жуда очман, рухсат берсанг, булардан еб, қорнимни тўйдирсам, чунки шундан менинг заруратим бор. Зарурий ҳолларда ҳатто лош (ўлакса) ейиш ҳам мубоҳдир.
-    Бу буғдойларни менга ишонишгани учун омонат қолдиришди, етим ҳақини ейиш гуноҳ.
Бироқ қуш ниҳоятда оч эди, қаттиқ туриб олди:
-    Эй зоҳид киши, рухсат берақол - шу буғдойдан еб, қорнимни тўйдирайин, - деди.
-    Зарурат ҳақида ўзингга бир фатво ўйлаб топдинг. Агар ҳақиқатда бундай бўлмаса, гуноҳкор бўласан. Ҳатто заруратинг бўлса-да, эҳтиёт бўлишинг, ҳаромдан сақланишинг яхшидир.
Қушнинг ортиқ чидашга тоқати қолмади, катта иштаҳа билан буғдойга отилди ва ея бошлади. Бир-икки дон емай туриб, тузоққа илинди. Қутулиш учун жон талвасасида типирчилар экан, ўз-ўзига:
-    Сохтачи-ёлғончиларнинг афсунларига алданган кишининг ҳоли хароб бўлади, - дер эди.
Бу сўзларни эшитган одам унга:
-    Етим молини ноҳақ еган, кўзларини ҳирс қоплаганларга ҳам лойиқ жазо мана шу, - деди (“Маснавийи маънавий”, VI жилд, 435-б.).

Шарҳ

Бу ҳикоянинг бир қарашда таъсири кучсизроқ кўринади. Кўз олдимизда қушларга тузоқ қўйган ва ёлгон гапирган одам гавдаланади. Аммо Мавлоно Румий воқеа баёни орасида айтмоқчи бўлган муҳим гапларини қистириб ўтади. Ўзини “зоҳид” дея таништирган овчи тилидан дунё ҳаётига бир ўхшатиш ила таъриф беради:
“Болалар ўйиндан завқланадилар, аммо кечқурун уларни қўлларидан судраб, уйларига олиб кетишади. Ёш бола ўйинга қизиқиб кетганидан кўйлаги, қалпоғи, оёқ кийимини ечиб отади. Ўғри эса келиб, уларни илиб кетади. Бола ўйинга шу қадар берилиб кетадики, кийимлари ҳатто эсига ҳам тушмайди. Кеч кириб қолса ҳам, ўйинни тарк этмайди, уйига қайтишни хаёлига келтирмайди”. Мавлоно шу ўринда, Қуръони карим оятлари мазмунини эслатади: “Дунё ҳаёти фақат бир ўйиндан иборат” (Анъом, 32; Анкабут, 29; Муҳаммад, 36)
“Сен бўлсанг, ўйинга берилдинг, кийимингни елга отдинг, энди қўрқувга тушдинг. Қоронғу тушмасидан кийимингни қидир, вақтингни миш-миш (бекорчи гаплар) билан зое кетказма”. Айни ўринда Румий тавбанинг ўзига хос хусусиятларини кўрсатади:

Қош қораймасдин даракла, тўнни топ, 
Кундузингни беҳуда этма хароб... 
Тавбани жабдуқла, от сол тўғридин, 
Ет қувиб, тўнингни олгин ўғридин.
Тавба тулпори ажаб тулпор эрур, 
Лаҳзада авжи фалакка юксалур.
Асра тулпорингни, ўғри ногаҳон 
Чалмасин, тўнингни олгандек ниҳон. 

Қуш тилидан буталар орасига бекиниб, зоҳидлик даъво қилган одамга бундай қилиши яхши эмаслигини эслатади: 

Қуш деди: хилват аро ўлтирма, бас, 
Дини Аҳмадда тараҳҳуб хуш эмас.
Чун тараҳҳубни ясоқ этди Расул, 
Сен бу янглиғ бидъат этма, эй фузул.

Ушбу байтларда Ҳазрати Пайғамбаримизнинг (алайҳиссалом) “Мусулмончиликда роҳиблик йўқдир” (Аҳмад ибн Ҳанбал. “Муснад”, IV, 226) ҳадисларидан иқтибос келтирилган. Чиндан ҳам, Ислом динида ҳеч қачон қадимги даврларда бўлгани каби таркидунёчилик, роҳибликка асло ўрин берилмаган. Зоҳидлик тоғу тошларга чиқиб, халқдан ажралиш, хилватга чекиниш эмас. Ҳақиқий зоҳидлик халқ ичида юриб, ҳақ-ла бўлишдир. Кишининг оиласи ва фарзандларини қаровсиз ташлаб қўйиши, тирикчилик заҳматини тарк этиши зуҳд эмас. Зуҳд нафсни тарбиялаш, унинг истакларини камайтириш, уни жиловлаб олишдир.
Аммо чиройли насиҳатлар берган қушнинг борлиғида моддий томон тош босади. Унинг қорни оч, сепилган буғдой доналарини териб емоқчи... Бу гал одам ёлғон гапиради: “булар етимнинг моли, менга омонат берилган”, дейди. Қуш эса жуда очқаганидан, ўлмаслик учун ҳаром нарсаларни ейиш ҳам мумкинлигини айтади: “Мен жуда очман, шу онда менга ҳатто лош (ўлакса) ҳам ҳалол”.
Унга одам: “Зарурат борасида фатво чиқариб олгансан. Унутмагин, зарурий эҳтиёжинг бўлмаса, гуноҳга қоласан. Ҳатго эҳтиёжинг бўлганида ҳам зулмдан сақданишинг жуда яхшидир”, дейди.
Жалолиддин Румий бу ўринда мажбур бўлганида тақиқланган нарсаларни ейиш ҳақидаги масалага эътиборни тортади. Бироқ бу мажбурлик ва заруратнинг ҳақиқатини ва даражасини белгилайдиган кишининг инсоф-ихлосидир. Рухсат билан азимат орасида танлаш ихтиёри инсоннинг ўзида.
Умар Форуқ Сайдо ал-Жазарий айтади: “Фиқҳда рухсат ва азимат деган икки тушунча бор. Рухсатлар қулайликлардир. Айтайлик, инсон бир мушкул ҳолатга тушса, ундан қутулишнинг осон чорасини излаб топади ва яна йўлида давом этаверади. Азимат эса қийин, аммо ишончли йўл. Дарров осонига чопаверган алданиб қолиши мумкин. Имон-эътиқоди мустаҳкам инсон йўлида собит туради, қийинчиликдан оғринмайди”.
Инсон нафсининг офатларидан бири — ҳақиқатни тан олмаслик, насиҳатга қулоқ солмаслик, фақат ўз фикрида қайсарлик билан оёқ тираб туриб олишидир. Мавлоно Румий ушбу ҳикоя билан ана шундай — ҳали нафси тарбияга муҳтож одамларга ойна мисол айбу камчиликларини кўрсатмоқда.

Bir qushcha o‘tloqqa uchib bordi. U yerda esa ovchi tuzoq qo‘ygan, tuzoqqa bir siqim bug‘doy sepgan, o‘zi chekkada, o‘tlar orasida yashirinib yotardi.
Qushcha kelib, uning atrofida aylanib ucha boshladi. Odamning bunday xas-xashakka o‘ranib olishi unga g‘alati tuyuldi:
-    Sen kimsan? Nega yashirinib yotibsan, bunday ovloq joyda nimani kutyapsan? Yirtqich hayvonlardan ko‘rqmaysanmi? - deb so‘radi.
-    Men bir zohidman. Dunyoga etak silkidim. Shu chekka joyda o‘t-o‘lanlar bilan oziqlanib, shunga qanoat qilib yashayman, - dedi odam.
Qushcha odamdan yana bir necha savol so‘radi, odam javob berdi. Nihoyat, qush bug‘doy donalarini ko‘rib qoldi.
-    Bular nima?
-    Bular menga hech kimi yo‘q bir yetimning omonati.
-    Juda ochman, ruxsat bersang, bulardan yeb, qornimni to‘ydirsam, chunki shundan mening zaruratim bor. Zaruriy hollarda hatto losh (o‘laksa) yeyish ham mubohdir.
-    Bu bug‘doylarni menga ishonishgani uchun omonat qoldirishdi, yetim haqini yeyish gunoh.
Biroq qush nihoyatda och edi, qattiq turib oldi:
-    Ey zohid kishi, ruxsat beraqol - shu bug‘doydan yeb, qornimni to‘ydirayin, - dedi.
-    Zarurat haqida o‘zingga bir fatvo o‘ylab topding. Agar haqiqatda bunday bo‘lmasa, gunohkor bo‘lasan. Hatto zarurating bo‘lsa-da, ehtiyot bo‘lishing, haromdan saqlanishing yaxshidir.
Qushning ortiq chidashga toqati qolmadi, katta ishtaha bilan bug‘doyga otildi va yeya boshladi. Bir-ikki don yemay turib, tuzoqqa ilindi. Qutulish uchun jon talvasasida tipirchilar ekan, o‘z-o‘ziga:
-    Soxtachi-yolg‘onchilarning afsunlariga aldangan kishining holi xarob bo‘ladi, - der edi.
Bu so‘zlarni eshitgan odam unga:
-    Yetim molini nohaq yegan, ko‘zlarini hirs qoplaganlarga ham loyiq jazo mana shu, - dedi (“Masnaviyi ma’naviy”, VI jild, 435-b.).

Sharh

Bu hikoyaning bir qarashda ta’siri kuchsizroq ko‘rinadi. Ko‘z oldimizda qushlarga tuzoq qo‘ygan va yolgon gapirgan odam gavdalanadi. Ammo Mavlono Rumiy voqea bayoni orasida aytmoqchi bo‘lgan muhim gaplarini qistirib o‘tadi. O‘zini “zohid” deya tanishtirgan ovchi tilidan dunyo hayotiga bir o‘xshatish ila ta’rif beradi:
“Bolalar o‘yindan zavqlanadilar, ammo kechqurun ularni qo‘llaridan sudrab, uylariga olib ketishadi. Yosh bola o‘yinga qiziqib ketganidan ko‘ylagi, qalpog‘i, oyoq kiyimini yechib otadi. O‘g‘ri esa kelib, ularni ilib ketadi. Bola o‘yinga shu qadar berilib ketadiki, kiyimlari hatto esiga ham tushmaydi. Kech kirib qolsa ham, o‘yinni tark etmaydi, uyiga qaytishni xayoliga keltirmaydi”. Mavlono shu o‘rinda, Qur’oni karim oyatlari mazmunini eslatadi: “Dunyo hayoti faqat bir o‘yindan iborat” (An’om, 32; Ankabut, 29; Muhammad, 36)
“Sen bo‘lsang, o‘yinga berilding, kiyimingni yelga otding, endi qo‘rquvga tushding. Qorong‘u tushmasidan kiyimingni qidir, vaqtingni mish-mish (bekorchi gaplar) bilan zoe ketkazma”. Ayni o‘rinda Rumiy tavbaning o‘ziga xos xususiyatlarini ko‘rsatadi:

Qosh qoraymasdin darakla, to‘nni top, 
Kunduzingni behuda etma xarob... 
Tavbani jabduqla, ot sol to‘g‘ridin, 
Yet quvib, to‘ningni olgin o‘g‘ridin.
Tavba tulpori ajab tulpor erur, 
Lahzada avji falakka yuksalur.
Asra tulporingni, o‘g‘ri nogahon 
Chalmasin, to‘ningni olgandek nihon. 

Qush tilidan butalar orasiga bekinib, zohidlik da’vo qilgan odamga bunday qilishi yaxshi emasligini eslatadi: 

Qush dedi: xilvat aro o‘ltirma, bas, 
Dini Ahmadda tarahhub xush emas.
Chun tarahhubni yasoq etdi Rasul, 
Sen bu yanglig‘ bid’at etma, ey fuzul.

Ushbu baytlarda Hazrati Payg‘ambarimizning (alayhissalom) “Musulmonchilikda rohiblik yo‘qdir” (Ahmad ibn Hanbal. “Musnad”, IV, 226) hadislaridan iqtibos keltirilgan. Chindan ham, Islom dinida hech qachon qadimgi davrlarda bo‘lgani kabi tarkidunyochilik, rohiblikka aslo o‘rin berilmagan. Zohidlik tog‘u toshlarga chiqib, xalqdan ajralish, xilvatga chekinish emas. Haqiqiy zohidlik xalq ichida yurib, haq-la bo‘lishdir. Kishining oilasi va farzandlarini qarovsiz tashlab qo‘yishi, tirikchilik zahmatini tark etishi zuhd emas. Zuhd nafsni tarbiyalash, uning istaklarini kamaytirish, uni jilovlab olishdir.
Ammo chiroyli nasihatlar bergan qushning borlig‘ida moddiy tomon tosh bosadi. Uning qorni och, sepilgan bug‘doy donalarini terib yemoqchi... Bu gal odam yolg‘on gapiradi: “bular yetimning moli, menga omonat berilgan”, deydi. Qush esa juda ochqaganidan, o‘lmaslik uchun harom narsalarni yeyish ham mumkinligini aytadi: “Men juda ochman, shu onda menga hatto losh (o‘laksa) ham halol”.
Unga odam: “Zarurat borasida fatvo chiqarib olgansan. Unutmagin, zaruriy ehtiyojing bo‘lmasa, gunohga qolasan. Hatgo ehtiyojing bo‘lganida ham zulmdan saqdanishing juda yaxshidir”, deydi.
Jaloliddin Rumiy bu o‘rinda majbur bo‘lganida taqiqlangan narsalarni yeyish haqidagi masalaga e’tiborni tortadi. Biroq bu majburlik va zaruratning haqiqatini va darajasini belgilaydigan kishining insof-ixlosidir. Ruxsat bilan azimat orasida tanlash ixtiyori insonning o‘zida.
Umar Foruq Saydo al-Jazariy aytadi: “Fiqhda ruxsat va azimat degan ikki tushuncha bor. Ruxsatlar qulayliklardir. Aytaylik, inson bir mushkul holatga tushsa, undan qutulishning oson chorasini izlab topadi va yana yo‘lida davom etaveradi. Azimat esa qiyin, ammo ishonchli yo‘l. Darrov osoniga chopavergan aldanib qolishi mumkin. Imon-e’tiqodi mustahkam inson yo‘lida sobit turadi, qiyinchilikdan og‘rinmaydi”.
Inson nafsining ofatlaridan biri — haqiqatni tan olmaslik, nasihatga quloq solmaslik, faqat o‘z fikrida qaysarlik bilan oyoq tirab turib olishidir. Mavlono Rumiy ushbu hikoya bilan ana shunday — hali nafsi tarbiyaga muhtoj odamlarga oyna misol aybu kamchiliklarini ko‘rsatmoqda.

• Олдинги
• Кейинги