Жалолиддин Румий. Мисрдаги хазина

Бағдодлик бир одамга отасидан катта мерос қолди. Аммо у қисқа вақтда бойлигини елга совурди; йўқсилга айланди. Зеро, у бойликни заҳмат-машаққатсиз қўлга киритган эди. Танг аҳволда қолгач, қўл очиб, Аллоҳ таолога ёлвора бошлади. Бир неча кун дуо-илтижо қилди. Ниҳоят, бир оқшом тушида:
"Мисрга боришинг керак, у ерда катта бир хазинага эга бўласан", дейилди. Одам уйғонгач, вақтни ўтказмай, Миср йўлига тушди. Узоқ сафар уни қийнаб қўйди. Оч, ташна, чарчаган эди.
Бир неча кун Миср кўчаларида тентираб юрди. На бир бурда нон топди, на хазинанинг изини. Ниҳоят, тиланчилик қилишга мажбур бўлди. Уялганидан кечаси тиланарди. Ўша кунлари Қоҳирада ўғрилар кўпайиб қолишган эди. Миршаб уни тутиб олди, ўғри деб ўйлаб, роса калтаклади. Шунда уқувсиз тиланчи, бечора йўқсил:
-    Илтимос, урма. Мен ўғри эмасман. Сенга ҳақиқатни айтаман! - деб фарёд солди.
-    Қани айт-чи, ярим кечада нимани қидиряпсан? - деди миршаб. Балки бегонадирсан. Аммо ёлғон гапиракўрма, менга тўғрисини айт!
Одам қасам ичиб, бошидан ўтган воқеаларни айта бошлади:
-    Мен на ўғри, на чўнтаккесарман, бир ғариб бағдодликман, дея кўрган тушини ва хазина қидираётганини айтди.
Миршаб унинг гапларига ишонди ва:
-    Ҳой, сен қандай ақлсиз одамсан, бир тушга ишониб, хаёлга берилиб, шу ерларга келдингми? Мен неча йилдир, Бағдодда фалон маҳалланинг фалон кўчасидаги уйнинг фалон жойида бир хазина яширинганини тушимда кўраман. Шунга ишониб бўларканми? Қани, тезроқ бу ердан туёғингни шиқиллат-чи. Йўқса, қўлимдан қутулолмайсан, — деб бақирди.
Бу гапларни эшитган одамнинг севинчи ичига сиғмасди. Чунки миршаб айтган жой Бағдоддаги унинг уйи эди. Шоша-пиша Бағдодга йўл олди ("Маснавийи маънавий", VI жилд, 4206-байт).

Бўлди сархуш бу хабардин, кетди дард, 
Тангрига тилсиз, дудоқсиз айтди ҳамд.

Деди: шу калтак менга нуқлу навот,
Чун дўконим ичрадир оби ҳаёт.

Бир буюк ризққа етишдим, бўйлаким, 
Кўрлигимдин ваҳм аро муфлис эдим.

Шарҳ

Шарҳимиз бошланишида ўзбек халқ мақолларидан намуналар келтиришни маъқул кўрдик:

* * *
Ҳар ерни қилма орзу,
Ҳар ерда бор тош-тарозу.

* * *
Қайга борсанг ҳам, қозоннинг қулоғи тўртта.

* * *
Бормаган жойингда олтин бор, 
Кўрмаган жойингда — кумуш.

* * *
Фалон ерда олтин бор, 
Борсанг, бақир (қизил мис) топилмас.

Бу мақоллар орқали доно халқимиз: яшаб, ишлаб, ризқингга сабаб бўлиб турган, оз бўлса-да ризқинг келиб турган жойингда шарт-шароитларни ёқтирмай, қўнимсизлик, қаноатсизлик қилиб, иссиқ ўрнингни ташлаб, бошқа ерни қидирадиган бўлсанг, ҳамиша ҳам қадр топавермайсан. Чунки ҳар жойнинг ҳам яхши ва ёмон жиҳатлари, қийинчиликлари бўлади. Ўз жойингни тарк этмай сабр қилсанг бир барака эшиги очилади, деган маънода ўгит беради.
Инсон табиати қизиқ. Баъзан у хом хаёллар ортидан қувлаб, ўзини чарчатади. Баъзилар қўлидаги имконият, уйи ичидаги хазинадан хабарсиз, диёрма-диёр кезишади, аниқроғи, сарсону саргардон юришади.
Мавлоно Румий хазина излаб ҳолдан тойган одамни бундай гапиртиради: "Хазина излаб, силлам қуриди-ю, хазина ўз ўйимда эканидан хабарим йўқ. Чунки зулматда, ғафлат пардаси ортида қолибман".

Деди шўрлик: ганж эрур хонамда чун,
Мен фақирмен йўқсилу зормен ненун?

Бўйла бир йўқсил гадо ганж узрамен,
Чунки зулмат ичра, ғафлат ичрамен.

Ҳикояда англатилгани каби, баъзан жуда яқиндаги неъмат ва имкониятларга қанча кўп заҳмат ва қийинчиликлардан сўнггина эришилади.
Бу ҳикояни яна қуйидагича тушуниш ҳам мумкин: Аслида хазина бир мажоз, тимсолдир. Яъни, бу ўринда чинакам ишқ хазинаси назарда тутилган. Бу асл хазина ўзимиздадир. Ҳар биримиз маънавий комилликка, кўнглимиздаги ноёб хазинага етишмоқни мақсад қилишимиз керак.
Шу маънода Ҳазрат Алишер Навоий:

Ўз вужудингга тафаккур айлагил,
Ҳар не истарсан, ўзингдин истагил,
деб ёзганлар.

Bag‘dodlik bir odamga otasidan katta meros qoldi. Ammo u qisqa vaqtda boyligini yelga sovurdi; yo‘qsilga aylandi. Zero, u boylikni zahmat-mashaqqatsiz qo‘lga kiritgan edi. Tang ahvolda qolgach, qo‘l ochib, Alloh taologa yolvora boshladi. Bir necha kun duo-iltijo qildi. Nihoyat, bir oqshom tushida:
"Misrga borishing kerak, u yerda katta bir xazinaga ega bo‘lasan", deyildi. Odam uyg‘ongach, vaqtni o‘tkazmay, Misr yo‘liga tushdi. Uzoq safar uni qiynab qo‘ydi. Och, tashna, charchagan edi.
Bir necha kun Misr ko‘chalarida tentirab yurdi. Na bir burda non topdi, na xazinaning izini. Nihoyat, tilanchilik qilishga majbur bo‘ldi. Uyalganidan kechasi tilanardi. O‘sha kunlari Qohirada o‘g‘rilar ko‘payib qolishgan edi. Mirshab uni tutib oldi, o‘g‘ri deb o‘ylab, rosa kaltakladi. Shunda uquvsiz tilanchi, bechora yo‘qsil:
-    Iltimos, urma. Men o‘g‘ri emasman. Senga haqiqatni aytaman! - deb faryod soldi.
-    Qani ayt-chi, yarim kechada nimani qidiryapsan? - dedi mirshab. Balki begonadirsan. Ammo yolg‘on gapirako‘rma, menga to‘g‘risini ayt!
Odam qasam ichib, boshidan o‘tgan voqealarni ayta boshladi:
-    Men na o‘g‘ri, na cho‘ntakkesarman, bir g‘arib bag‘dodlikman, deya ko‘rgan tushini va xazina qidirayotganini aytdi.
Mirshab uning gaplariga ishondi va:
-    Hoy, sen qanday aqlsiz odamsan, bir tushga ishonib, xayolga berilib, shu yerlarga keldingmi? Men necha yildir, Bag‘dodda falon mahallaning falon ko‘chasidagi uyning falon joyida bir xazina yashiringanini tushimda ko‘raman. Shunga ishonib bo‘larkanmi? Qani, tezroq bu yerdan tuyog‘ingni shiqillat-chi. Yo‘qsa, qo‘limdan qutulolmaysan, — deb baqirdi.
Bu gaplarni eshitgan odamning sevinchi ichiga sig‘masdi. Chunki mirshab aytgan joy Bag‘doddagi uning uyi edi. Shosha-pisha Bag‘dodga yo‘l oldi ("Masnaviyi ma’naviy", VI jild, 4206-bayt).

Bo‘ldi sarxush bu xabardin, ketdi dard, 
Tangriga tilsiz, dudoqsiz aytdi hamd.

Dedi: shu kaltak menga nuqlu navot,
Chun do‘konim ichradir obi hayot.

Bir buyuk rizqqa yetishdim, bo‘ylakim, 
Ko‘rligimdin vahm aro muflis edim.

Sharh

Sharhimiz boshlanishida o‘zbek xalq maqollaridan namunalar keltirishni ma’qul ko‘rdik:

* * *
Har yerni qilma orzu,
Har yerda bor tosh-tarozu.

* * *
Qayga borsang ham, qozonning qulog‘i to‘rtta.

* * *
Bormagan joyingda oltin bor, 
Ko‘rmagan joyingda — kumush.

* * *
Falon yerda oltin bor, 
Borsang, baqir (qizil mis) topilmas.

Bu maqollar orqali dono xalqimiz: yashab, ishlab, rizqingga sabab bo‘lib turgan, oz bo‘lsa-da rizqing kelib turgan joyingda shart-sharoitlarni yoqtirmay, qo‘nimsizlik, qanoatsizlik qilib, issiq o‘rningni tashlab, boshqa yerni qidiradigan bo‘lsang, hamisha ham qadr topavermaysan. Chunki har joyning ham yaxshi va yomon jihatlari, qiyinchiliklari bo‘ladi. O‘z joyingni tark etmay sabr qilsang bir baraka eshigi ochiladi, degan ma’noda o‘git beradi.
Inson tabiati qiziq. Ba’zan u xom xayollar ortidan quvlab, o‘zini charchatadi. Ba’zilar qo‘lidagi imkoniyat, uyi ichidagi xazinadan xabarsiz, diyorma-diyor kezishadi, aniqrog‘i, sarsonu sargardon yurishadi.
Mavlono Rumiy xazina izlab holdan toygan odamni bunday gapirtiradi: "Xazina izlab, sillam quridi-yu, xazina o‘z o‘yimda ekanidan xabarim yo‘q. Chunki zulmatda, g‘aflat pardasi ortida qolibman".

Dedi sho‘rlik: ganj erur xonamda chun,
Men faqirmen yo‘qsilu zormen nenun?

Bo‘yla bir yo‘qsil gado ganj uzramen,
Chunki zulmat ichra, g‘aflat ichramen.

Hikoyada anglatilgani kabi, ba’zan juda yaqindagi ne’mat va imkoniyatlarga qancha ko‘p zahmat va qiyinchiliklardan so‘nggina erishiladi.
Bu hikoyani yana quyidagicha tushunish ham mumkin: Aslida xazina bir majoz, timsoldir. Ya’ni, bu o‘rinda chinakam ishq xazinasi nazarda tutilgan. Bu asl xazina o‘zimizdadir. Har birimiz ma’naviy komillikka, ko‘nglimizdagi noyob xazinaga yetishmoqni maqsad qilishimiz kerak.
Shu ma’noda Hazrat Alisher Navoiy:

O‘z vujudingga tafakkur aylagil,
Har ne istarsan, o‘zingdin istagil,
deb yozganlar.

• Олдинги
• Кейинги