Раҳматуллоҳ қори Файзуллаев: “Марғинонийлар силсиласи давом этмоқда”

Раҳматуллоҳ қори Файзуллаев 1973 йил 1 мартда Фарғона вилояти Марғилон шаҳрида туғилган. Марғилондаги “Саййид Аҳмад хўжа эшон” ўрта махсус билим юртида (1992-1996) ва Андижон вилоятидаги “Саййид Муҳиддин махдум” ўрта махсус ислом билим юртида таълим олган (2002-2006). Тошкент Ислом Университетида (2000, 2002), Имом ал-Бухорий халқаро марказида (2009, 2016) малака оширган. “Йил имоми – 2014” кўрик танловининг вилоят босқичида биринчи, Республика босқичида учинчи ўринни эгаллаган.

“Марғилон алломалари” туркумидан “Муҳаммад Юсуф Ҳазин Марғиноний”, “Абдуссамад охунд Қоил Марғилоний”, “Рожий Марғилоний” китоблари нашр этилган.

Раҳматуллоҳ қори Файзуллаев ҳозирда Фарғона вилояти Марғилон шаҳридаги «Робия ҳожи она» масжиди имом-хатиби.

Раҳматуллоҳ қори Файзуллаев билан суҳбатимиз домла тадқиқ этаётган Марғилон алломалари ҳақида бўлди.

— Қори ака, манбаларда Марғилонни “сундуқул орифийн” дея таъриф этилади. Бу мақом қаердан келиб чиққан? Марғилонни орифларга чашма бўлиш шарафига ноил қилган сабаблар ва салафлар ҳақида маълумот берсангиз.

— Дарҳақиқат, тарихий манбаларда Марғилон шаҳрига “сундуқул орифин” дея юксак баҳо берилган. Албатта, бу бежиз эмас. Чунки Марғилон шаҳри гарчи дунё улкан харитасида дўппидеккина келмаса-да, бу шаҳар ўзида бир неча буюк алломаларни тарбиялаб, вояга етказиб, дунёнинг буюк тарихий шаҳарлари қаторидан муносиб жой олган. Айниқса, Мовароуннаҳр фиқҳий мактабининг шаклланиниши ва унинг тадрижий давомида марғилонлик фуқаҳоларнинг ўрни беқиёс. Имом Абдулазиз ибн Абдураззоқ Марғиноний (ваф.1055), Имом Абу Ҳафс Низомуддин Умар Марғиноний (ваф.1203), Имом Абул Маҳосин Заҳириддин Марғиноний (ваф.1233), Имом Бурҳониддин Али ибн Абу Бакр ибн Абдулжалил Марғиноний (ваф.1197) каби зотлар ушбу диёр фақиҳларининг дунё эътироф этган машҳур вакилларидир. “Марғинонийлар сулоласи” номи билан танилган бу силсила тарихнинг барча даврларида дунёнинг турли мусулмон мамлакатларида изчил давом этган ва унинг машъали авлодлар ўртасида қўлма-қўл бўлиб келган.

 Марғилон алломалари тўғрисида Ёқут Ҳамавий (1179–1229), Абу Саъд Самъоний (506/1113-1167/562), Маҳмуд ибн Сулаймон Кафавий (ваф. 990/1582), Ҳожи Халифа (1017-1068 ҳ.), Хайриддин Зириклий (1310-1396 ҳ.), Али ал‑Қорий (ваф. 1014 ҳ.) ва бошқа ўрта аср тарихчи ва адибларининг асарларида маълумотлар учрайди. Маҳмуд ибн Аҳмад ал-Бухорийнинг “Ал-муҳиту-л-бурҳоний” номли асарида Марғилон ҳақида: “Бу шаҳардан кўплаб фозил одамлар етишиб чиққан”, дейилган.

Шу ўринда энг аввало, Шарқ Уйғониш даври қомусий олимлардан бири, жаҳон маданияти ва илм-фанига беқиёс ҳисса қўшган, Мовароуннаҳарда ҳанафийлик мазҳабини кенг ёйилишига улкан хизмат қилган буюк аллома, шайх ул-ислом Али ибн Абу Бакр ибн Абдулжалил ал-Марғиноний ар-Рошидоний ал-Марғиноний номларини келтириш лозим бўлади. Зеро, бу зоти шарифнинг улкан илмий жасорати ва беқиёс асарлари туфайли Марғилон улкан шарафларга эга бўлган. Алломанинг юксак илмий салоҳиятини муносиб баҳолаган замондошлари “Бурҳонуддин вал-милла” (“Дин ва миллатнинг ҳужжати”) деган шарафли ном билан атаганлари бежиз эмас.

Бурҳониддин Марғиноний ҳанафийлик фиқҳи бўйича ўндан ортиқ қимматбаҳо асарлар яратдилар. Тадқиқотчиларнинг айтишларича, улардан олтитаси бизга етиб келган.

Шарқ Уйғониш даврида Бурҳониддин Марғинонийнинг энг катта хизмати бу “Ҳидоя” асари бўлиб, у ҳар бир давр учун энг мураккаб бўлган ҳуқуқий масалаларни тартибга солиб берган  тартибли асардир. Аллома ушбу асарни 1165-1178 йиллар орасида, 13 йил давомида ёзиб тугатганлар.

Ушбу асар ихчамлиги, мукаммаллиги, ҳанафий мазҳабини бошқа суннийлик мазҳаблари билан қиёсий услубда ўрганиб, ҳар томонлама ёритганлиги учун ўзига хос катта назарий ва амалий аҳамият касб этганини уламолар таъкидлашган.

— Чор Россияси босқини ва Шўролар ҳукумати ташкил этилишига қадар Марғилонда диний-илмий муҳит қандай эди?

— Дарҳақиқат, юқорида айтганимиздек, Марғилон яқин минг йиллик даврдан бери илм-маърифат ўчоқларидан бири бўлиб келган. Тарихий асарларда ҳам Марғилон XI-XII асрларда Ўрта Осиёнинг энг буюк шаҳарларидан бирига айланиб, илм-фан ва маданият маркази сифатида машҳур бўлгани, кейинчалик Соҳибқирон Амир Темур ва темурийлар даврида шаҳар Фарғона водийсидаги мавжуд Андижон, Ўш, Хўжанд, Исфара, Косон, Ахси, Марғинон каби етти қасаба (шаҳар)лардан бири сифатида эътироф этилгани таъкидланган.

Шоҳимардонлик шоир Мулло Ниёзга (1823-1896) кўра, XIX асрнинг охирларига келиб, Марғилон Фарғона водийсининг йирик маданий марказига айланибгина қолмай балки пойтахт шаҳар сифатида ҳам эътироф этилган. Марғилонда асрлар давомида тадрижий равишда ривожланиб борган бу илмий-тарихий-маданий жараён табиийки, шаҳарнинг Қўқон хонлиги даврида ҳам серқирра бўлган. Шаҳар ўз маънавий фаоллиги билан ажралиб туришидан ташқари, бу ерда тармоқлашган таълим тизими ва маҳаллий аҳолининг ўзига хос маданий анъаналари мавжуд бўлган. Бу даврда Марғилонда шариат олимлари билан бирга, тариқатнинг машҳур шайхлари, шоир ва адиблар фаолият олиб борганлар. Улар илм-фаннинг турли соҳалари; тарих, адабиёт, шеърият соҳаларида кўплаб қимматбаҳо асарлар яратганлар.

Бу даврда айниқса, тасаввуф тариқатининг пирлари бўлмиш Махдуми Аъзам, Хожа Лутфуллоҳ, Абдулқодир Гилоний авлодларининг ҳозир бўлиши шаҳарда мусулмончилик анъаналарини янада равнақ топишига катта таъсир ўтказган. Бу хонадон вакилларининг Фарғона водийсида истиқомат қилишлари ва уларнинг халқ орасида ва хусусан, ҳукмрон табақалар ўртасида тутган мавқеи, аввало, бу ерда осойишталикни барқарор туришига хизмат қилди. Улар раҳнамолик қилаётган тариқатларнинг таъсир доираси шунчалик кучли эдики, ҳар қандай ҳукмдор ҳам мамлакатни идора қилишда уларнинг фикр-мулоҳазаларига таяниб иш кўришга интилган.

Чунончи, Қўқон хонлари даврида ҳам бундай диний жамоаларнинг салмоқли ўрин эгаллашлари туфайли уларнинг хоҳиш ва истаклари давлат бошқаруви чоғида инобатга олинган. Норбўтабий ҳам ҳамма соҳа вакиллари билан келишувчилик асосида иш юритиб, давлатнинг равнақига эриша олган.

Марғилон хонлик таркибида нафақат Фарғона музофотида, балки, бутун Ўрта Осиёда обод ва аҳолиси гавжум шаҳарлардан бири саналган. Шунингдек, Марғилон хонлик маркази бўлмиш Қўқон билан чамбарчас боғлиқ ва ажралмас шаҳар сифатида катта аҳамият касб этар эди. Шу сабабдан ҳам Қўқон хонлиги тарихида Марғилон аҳли бирон мартаба хонларга қарши чиқишлар қилмаган, аксинча, Марғилон хонлар учун вақти келса, бошпана вазифасини ўтаган.

Бу фикрларни Марғилонга ташриф буюрган сайёҳ Мир Иззатулло ҳам тасдиқлайди. У 1812 йилда Ҳиндистондан Қашқар орқали Марғилонга келиб, бу ерлик аҳоли тўғрисида жуда самимий фикрларни билдирган эди. У жумладан: “Марғилонликлар эътиқод бобида энг аввалги қаторда турадилар. Шаҳарнинг ўзи жуда хушманзара бўлгани сабаблими, унинг одамлари ҳам хушахлоқ ва сертавозедир. Уларнинг катта-ю кичиги шариат аҳкомига тўлиқ амал қиладилар”, деб қайд этади.

Марғилон Чор Россияси томонидан босиб олинганидан кейин  бу ердаги ижтимоий-маънавий аҳвол аста-секин бўлса-да, ўзгара бошлаган. Чунки Русия Қўқон хонлигини тугатгандан сўнг (1876 йил 16 феврал) унинг ҳудудида Фарғона вилояти тузилиб, у бир неча уезд ва волостларга бўлиниб идора қилингани тарихдан маълум. Марғилон 1876-1926 йилларда Фарғона вилоятининг уезд шаҳри бўлган, сўнгра Фарғона округи миқёсидаги шаҳарга айлантирилган. Бу даврда ҳам аҳолининг диний таълим олишга рағбати доимгидек кучли бўлган. Гарчи хонликка қарашли ҳудудларда мустамлакачилар ташкил этган рус-тузем мактаблари очилган бўлишига қарамай, аҳолининг асосий қисми мадрасалар, шунингдек, эски усул мусулмон мактаблари, қорихона, отин ойи мактабларида таҳсил олишда давом этаверган.

Чор армияси зобити М.Терентьевнинг қайд этишича, 1869 йилда Сирдарё, Фарғона ва Самарқанд вилоятларида 6331 маҳаллий – мусулмон ўқув юртлари билан бир қаторда, атиги 89 рус-тузем ўқув юртлари бўлган. Бундан мактаб ва мадрасаларнинг тутган ўрни ва аҳолининг ислом илмларига нисбатан муносабати ўз-ўзидан маълум бўлади.

Бинобарин, ўша даврда Марғилон диний муассасалар – мадраса ва мактаблари сони жиҳатидан Туркистон генерал-губернаторлиги ҳудудида Фарғона водийсида жойлашган йирик шаҳарлар Қўқон, Андижон, Наманган, Хўжанд ичида юқори салоҳиятга эга бўлган.

Мамлакатда пайдо бўлган хилма-хиллик аниқки, маърифат ва зиё аҳлининг фаолиятига ҳам жиддий таъсир кўрсатган. Уларнинг эрк ва ихтиёри тўла-тўкис ўзида бўлмаган. Ҳар жиҳатдан Оқ подшо маъмурлари билан муроса қилишга тўғри келган. Бу эса табиийки, улар фаолиятини қийинлаштирган.

Лекин мазкур вазият олдида Туркистон зиёлилари, шу жумладан, марғилонлик маърифат аҳли оқилона ва тадбирли иш кўришга эриша олганлари ибратли.

— Шўролар ҳокимияти даврида ҳам Марғилонда илм сарчашмалари қайнаб турган, қийинчилик билан бўлса-да, масжидлар фаолият юритган, Рамазонда хатми Қуръонлар адо этилган экан. Мушкул замонларда ушбу илм меваларига боғбон бўлган уламолар ҳақида сўзлаб берсангиз.

— Тўғри, Шўролар ҳокимияти даврида ҳам Марғилонда илм сарчашмалари қайнаб турган, қийинчилик билан бўлса-да, масжидлар фаолият юритган. Лекин бу осонликча бўлмаган. Чунки собиқ совет ҳукумати ҳокимиятни қўлга олган даврдан бошлаб дин уламолари, эшону саййид ва хўжаларга нисбатан аёвсиз кураш бошлагани тарихдан маълум. Кейинчалик қатағон даврида дин вакилларини оммавий тарзда қирғин қилиниши тарихимизнинг энг оғир нуқтасидир. Қатағон даврига доир архив ҳужжатларига назар солар эканмиз, Марғилон шаҳри ва унга яқин ҳудудлардан юзлаб кишиларнинг тақдири нақадар аянчли бўлганлигининг шоҳиди бўламиз. Уларнинг қанчаси отилган, яна қанчаси олис юртларда оғир меҳнатлар, доимий хўрланишлар, очлик азобидан ўлимга дучор этилиб, кафансиз кўмилганлар. Бу ҳақда гапиришга ҳам, тинглашга ҳам инсоннинг сабр-бардоши етмайди...

Шундай маънавий танглик бўлишига қарамай маҳаллий аҳоли ўртасидан етишиб чиққан уламолар турли услуб ва воситалар орқали кишиларни яхшиликка чақириш, илм-маърифат тарқатиш ишини давом эттирганлар. Бугун халқимизга етиб келган улкан илм омонати ана ўша аждоларимизнинг оғир меҳнатлари эвазига етиб келгандир. Улар қаторида биргина Марғилон шаҳри мисолида Мулла Муҳаммаджон Асака домла (ваф. 1937 й.), Мавлоно Ҳожи Каримжон домла (ваф. 1944 й.), Абдулмўмин қори домла (ваф.1940 й.), Зайнобиддин махдум домла (ваф. 1935 й.), Абдулҳамид махдум (ваф.1950 й), Фозилжон махдум домла (ваф. 1955 й.), Мулла Ёқубжон Абдулҳошим ўғли (ваф. 1951 й.), Охунжон қори Водилий (ваф. 1959 й.), Мулла Аббосхон қори (ваф. 1960 й.), Миряҳё қори домла (ваф. 1961 й.), Абдулкарим махдум домла (ваф. 1962 й.), Нуриддин махдум домла (ваф.1962 й.), Абдулкарим махдум (ваф. 1962 й.), Зикриё қори домла (ваф.1966 й.), Мулла Умаржон сўфи домла (ваф.1968 й.), Абулқосим охунд домла (ваф.1968 й.), Акрамхон Тўрам (ваф.1968 й.), Мулла Алижон Охунд (ваф.1970 й.), Абдуссамад охунд Қоил Марғилоний (ваф. 1973 й.), Соли қори домла (ваф. 1973 й.), Мулла Тоштемир охунд (ваф. 1973 й.) Мулла Аҳмадали охунд домла (1974 й.), Соли Ҳожи домла (ваф. 1974 й.), Мулла Муҳаммадали махдум (ваф.1974 й.), Охунжон қори домла (ваф, 1974), Абдулғофур охунд домла (ваф. 1981 й.), Нусратуллоҳ охунд Абдуллажон ўғли (ваф. 1982 й.) ва бошқалар номини келтириш мумкин.

Турли услуб ва воситалар орқали кишиларни яхшиликка чақириш вазифасини бир дам ҳам тўхтатмаганлар. Турли мажлис ва анжуманлардаги иштироклари чоғи кишиларни яхшиликка чақириш ва ёмонликдан қайтаришни ўз вазифаларига айлантирган эдилар. Бошқача айтганда улар ўз даврида маънавий жасорат кўрсатиб амалий ва назарий фаолиятлари, суҳбат ва асарлари орқали маҳаллий халқ маънавий тараққиёти ва ривожига сезиларли даражада ҳисса қўша олган ва мазкур ҳудудда шаклланган бу соҳадаги маънавий муҳит соғломлигини оз бўлса-да, “ушлаб” туришга эриша олган буюк жасорат соҳиблари эдилар.

Аслида бизни “Марғилон алломалари” рукни остида чоп этаётган китобларимизга туртки берган сабаб ҳам мазкур зотларнинг маънавий жасоратлари эди. Улар шундай қийин ва оғир шароит бўлишига қарамай, буюк хизматлар қилганлар. Биз бугун уларнинг номини унутишимиз мутлақо инсофсизлик бўлур, деган хулосалар бизга қувват берган эди.

Бу хизмат улар учун мутлақо осон бўлмаган. Ўша даврлар улар учун қандай кечганин Абдулазиз Ғолиб Марғилонийнинг қуйидаги мухаммасида яққол тилга олинган эди:

Ўзин юртида мискин аҳлида бегоналарданбиз,
Мусофир ўз уйида ғам билан овораларданбиз,
Зану фарзандларига нотаниш афсоналарданбиз,
Азални соқийси сунган ўшал паймоналарданбиз,
Тинимсиз жўш урар майхонада ғамхоналарданбиз.

На кечган ҳолимизни Тангридин ўзга киши билмас,
Ўзи раззоқимиздур бошқа бизга битта нон бермас,
Биза ҳеч ким ачинмас бир назар шафқат билан боқмас,
Кўриб зоҳир хароби ҳолимизни кўзига илмас,
На зоҳир балки ботин ҳам вале вайроналарданбиз.

Жаҳон боғида сўлган гул каби гулзоримиз йўқдур,
Харидорсиз матои дунёда бозоримиз йўқдур,
Ҳамиша ўзимиз бирлан бировга коримиз йўқдур,
Таваккул Ҳаққа қилган бошқаларга коримиз йўқдур,
Худовандо, паноҳ бергил ўзинг бехоналарданбиз.

Кўрар кўзга агарчи муфлису хору залилларбиз,
Чумолидек оёқ остида қолдик лек филларбиз,
Бало зимнида роҳат излаган бекому дилларбиз,
Ҳақиқат шарҳибиз барчага соҳиб далилларбиз,
Садафдек кўксини чок айлаган дурдоналарданбиз.

Ҳаммадин жабр тортиб ҳеч кима озоримиз йўқдур,
Кўнгиллар шарҳа-шарҳа ғам билан дилдоримиз йўқдур,
Худодан ўзга билмас ҳолимиз дамсозимиз йўқдур,
Азал тақдирига рози бўлиб овозимиз йўқдур,
Бало майдонида соҳибқирон мардоналарданбиз.

Маломат таъналарнинг захмидан дилёраси битмас,
Фиғону ноламиз сандин бўлак ҳеч кимсага етмас,
Агар авф этмасанг шафқат билан дил занглари кетмас,
Раҳимо, раҳм қилгин сандин ўзга бизга раҳм этмас,
Ўзини ўтга урган бехирад парвоналарданбиз.

Қабул этгил Худовандо, ғарибларнинг дуосини,
Ўзинг даф айлагил охир замон дажжол балосини,
Билур ким сендан ўзга бенаволарни навосини,
Ўзидекларни Ғолиб шарҳ қилди муддаосини,
Узатдик қўл карам қил, ё Карим, девоналарданбиз.

— Марғилон алломалари ҳақида туркум илмий ишлар қилдингиз. Табиийки, ушбу китобларнинг юзага келишида катта илмий меҳнат ётибди. Бу туркумнинг юзага келиш жараёни ҳақида эслаб ўтсангиз.

— Асосий сабаб уларга бўлган ғоибона муҳаббат эди. Бу муҳаббат эса кичик пайтимизда боболаримиздан, талабалик пайтимизда устозларимиздан Марғилонда ўтган улуғ алломалар ва уларнинг ибратли ишлари ҳақида эшитган суҳбатларимиз орқали шаклланган эди. Секин-аста бу муҳаббат зиёда бўлиб, уларнинг номларини аниқлаш, асарларини тўплаш ва ибратли ҳаётлари ҳақидаги маълумотларни йиғишга олиб борди. Шунга кўра, Марғилонда ўтган уламоларни кўрган, улар билан бевосита ёки билвосита суҳбатлашган, ё уларга шогирд бўлган кишиларни излаб топиш ва улар билан суҳбатлашиш вазифамизга айланди. Қаерда катта ёшли кишилар борлигидан хабардор бўлсак, дарҳол улар зиёратига боришдан, улар билан ўзлари кўрган ва билган маҳаллий уламолар ҳақида суҳбатлашишдан эринмадик.

Аввалига ҳаваскорлик маъносида бошланган ҳаракат доираси тез фурсатда кенгайиб, тадқиқот иши каби жиддий мавзуга айланди. Шу туфайли, улар қолдириб кетган илмий мерос – турли қўлёзмалар, девон ва баёзлар, мактублар, тарих-марсиялар, шажара ва насабномалар ва у зотга алоқадор бошқа маълумотларни излаб топиш ишига ҳам алоҳида эътибор қаратдик.

1996 йилда бошланган бу жараён ҳозир ҳам давом этмоқда. Бу даврда маълумот йиғиш учун Марғилон ва унга қўшни туман ва шаҳарлар, жумладан, Тошлоқ, Қува, Марҳамат, Асака, Андижон, Олтиариқ, Қўқон, Хонқиз, Водил, Аввал, Полмон, Шоҳимардон, Ёзёвон, Наманган, Андижон, Қўқон, Тошкент, қўшни Қирғизистоннинг Новқат ва Аравон туманларида яшовчи уч юздан ортиқ кишилар билан суҳбатлашиб, бир мунча қўлёзма ҳужжатлар ва тарихий қимматбаҳо маълумотларни топишга эришдик. Ваниҳоят 2013 йилда Муҳамад Юсуф Хонақоҳий ҳазрат Марғиноний ҳаёти ва фаолиятига бағишланган дастлабки китоб “Шарқ” нашриётида чоп этилди. Қисқа фурсат ичида тарқаб кетган китоб ўша йилиёқ яна иккинчи марта чоп этилишини халқимизнинг ўз аждодларига нисбатан самимий муҳаббати сифатида мулоҳаза қилдик. 2014 йилда эса марғилонлик яна бир аллома Абдуссамад охунд Қоил Марғилонийга бағишланган иккинчи китоб нашр этилди. Учинчи китобимиз — Хожажон қози домла Рожий Марғиноний рисоламизнинг чоп этилиши ҳимматимизни янада зиёда қилибгина қолмай, бу хайрли иш кўламини янада кенгайтириш масъулиятини юклади.

— Бугунги кунда ҳам халқимизнинг маърифатини юксалтиришга хизмат қилаётган, илмий ва таълимий фаолият билан шуғулланаётган марғилонлик олимлардан кимларни эътироф этасиз?

— Бугун ҳам шаҳримизда бир қанча уламолар фаолият олиб бораётганлари қувонарли. Улар асосан, масжидларда хизмат қилаётган устоз уламолар ва улар ёнида елкама елка туриб уларга қувват бўлаётган ёш имом-хатибларимиздир. Улар мазкур аждодларимизнинг бевосита давомчилари сифатида эътирофга лойиқдирлар. Зеро, улар аждодларимиздан бизгача келган гўзал урф-одатлар, диний қадриятларга мос ва хос ҳолда фаолият олиб боришлари, суҳбат ва ваъзларида улар номини тез-тез тилга олиб ўтишлари шуни кўрсатади.

Менимча шунинг ўзи билангина кифояланиб қолмай, шаҳримизнинг, балки юртимизнинг ҳар бир қарич тупроғида ётган ўнлаб юрт фарзандлари – уламолар ва фузалолар ҳақида алоҳида тадқиқот ишларига киришиш ҳам жуда зарурдир. Шундагина уларга муносиб ворис бўла оламиз. Чунки бугунги ёруғ кунлар уларнинг меҳнат-машаққатлари, тинимсиз кўзёшлари эвазига келган. Улар қилган меҳнатлар натижасини Аллоҳ таоло уларнинг набираларига насиб этди. Қолаверса, дарахтнинг меваси ширин бўлиши учун унинг томирига кўп сув юбориш керак. Бизнинг маънавий илдиз-томирларимиз эса аждоларимиз экани ҳақиқатдир. Зотан Абдуссамад охунд Қоил Мағилоний айтганларидек:

Қадамни ончунон қўйғилким, ўтганлар ризо бўлсун,
Қилиб қоим сени ўрниға кетганлар ризо бўлсун,
Жаҳонда сен учун ғусса ютганлар ризо бўлсун,
Дуо айларму деб кўз санга тутганлар ризо бўлсун,
Бўлур роҳат аларга орқасидан туҳфа борғони.

Давронбек Тожиалиев тайёрлади.

Rahmatulloh qori Fayzullayev 1973 yil 1 martda Farg‘ona viloyati Marg‘ilon shahrida tug‘ilgan. Marg‘ilondagi “Sayyid Ahmad xo‘ja eshon” o‘rta maxsus bilim yurtida (1992-1996) va Andijon viloyatidagi “Sayyid Muhiddin maxdum” o‘rta maxsus islom bilim yurtida ta’lim olgan (2002-2006). Toshkent Islom Universitetida (2000, 2002), Imom al-Buxoriy xalqaro markazida (2009, 2016) malaka oshirgan. “Yil imomi – 2014” ko‘rik tanlovining viloyat bosqichida birinchi, Respublika bosqichida uchinchi o‘rinni egallagan.

“Marg‘ilon allomalari” turkumidan “Muhammad Yusuf Hazin Marg‘inoniy”, “Abdussamad oxund Qoil Marg‘iloniy”, “Rojiy Marg‘iloniy” kitoblari nashr etilgan.

Rahmatulloh qori Fayzullayev hozirda Farg‘ona viloyati Marg‘ilon shahridagi «Robiya hoji ona» masjidi imom-xatibi.

Rahmatulloh qori Fayzullayev bilan suhbatimiz domla tadqiq etayotgan Marg‘ilon allomalari haqida bo‘ldi.

— Qori aka, manbalarda Marg‘ilonni “sunduqul orifiyn” deya ta’rif etiladi. Bu maqom qaerdan kelib chiqqan? Marg‘ilonni oriflarga chashma bo‘lish sharafiga noil qilgan sabablar va salaflar haqida ma’lumot bersangiz.

— Darhaqiqat, tarixiy manbalarda Marg‘ilon shahriga “sunduqul orifin” deya yuksak baho berilgan. Albatta, bu bejiz emas. Chunki Marg‘ilon shahri garchi dunyo ulkan xaritasida do‘ppidekkina kelmasa-da, bu shahar o‘zida bir necha buyuk allomalarni tarbiyalab, voyaga yetkazib, dunyoning buyuk tarixiy shaharlari qatoridan munosib joy olgan. Ayniqsa, Movarounnahr fiqhiy maktabining shakllaninishi va uning tadrijiy davomida marg‘ilonlik fuqaholarning o‘rni beqiyos. Imom Abdulaziz ibn Abdurazzoq Marg‘inoniy (vaf.1055), Imom Abu Hafs Nizomuddin Umar Marg‘inoniy (vaf.1203), Imom Abul Mahosin Zahiriddin Marg‘inoniy (vaf.1233), Imom Burhoniddin Ali ibn Abu Bakr ibn Abduljalil Marg‘inoniy (vaf.1197) kabi zotlar ushbu diyor faqihlarining dunyo e’tirof etgan mashhur vakillaridir. “Marg‘inoniylar sulolasi” nomi bilan tanilgan bu silsila tarixning barcha davrlarida dunyoning turli musulmon mamlakatlarida izchil davom etgan va uning mash’ali avlodlar o‘rtasida qo‘lma-qo‘l bo‘lib kelgan.

 Marg‘ilon allomalari to‘g‘risida Yoqut Hamaviy (1179–1229), Abu Sa’d Sam’oniy (506/1113-1167/562), Mahmud ibn Sulaymon Kafaviy (vaf. 990/1582), Hoji Xalifa (1017-1068 h.), Xayriddin Zirikliy (1310-1396 h.), Ali al‑Qoriy (vaf. 1014 h.) va boshqa o‘rta asr tarixchi va adiblarining asarlarida ma’lumotlar uchraydi. Mahmud ibn Ahmad al-Buxoriyning “Al-muhitu-l-burhoniy” nomli asarida Marg‘ilon haqida: “Bu shahardan ko‘plab fozil odamlar yetishib chiqqan”, deyilgan.

Shu o‘rinda eng avvalo, Sharq Uyg‘onish davri qomusiy olimlardan biri, jahon madaniyati va ilm-faniga beqiyos hissa qo‘shgan, Movarounnaharda hanafiylik mazhabini keng yoyilishiga ulkan xizmat qilgan buyuk alloma, shayx ul-islom Ali ibn Abu Bakr ibn Abduljalil al-Marg‘inoniy ar-Roshidoniy al-Marg‘inoniy nomlarini keltirish lozim bo‘ladi. Zero, bu zoti sharifning ulkan ilmiy jasorati va beqiyos asarlari tufayli Marg‘ilon ulkan sharaflarga ega bo‘lgan. Allomaning yuksak ilmiy salohiyatini munosib baholagan zamondoshlari “Burhonuddin val-milla” (“Din va millatning hujjati”) degan sharafli nom bilan ataganlari bejiz emas.

Burhoniddin Marg‘inoniy hanafiylik fiqhi bo‘yicha o‘ndan ortiq qimmatbaho asarlar yaratdilar. Tadqiqotchilarning aytishlaricha, ulardan oltitasi bizga yetib kelgan.

Sharq Uyg‘onish davrida Burhoniddin Marg‘inoniyning eng katta xizmati bu “Hidoya” asari bo‘lib, u har bir davr uchun eng murakkab bo‘lgan huquqiy masalalarni tartibga solib bergan  tartibli asardir. Alloma ushbu asarni 1165-1178 yillar orasida, 13 yil davomida yozib tugatganlar.

Ushbu asar ixchamligi, mukammalligi, hanafiy mazhabini boshqa sunniylik mazhablari bilan qiyosiy uslubda o‘rganib, har tomonlama yoritganligi uchun o‘ziga xos katta nazariy va amaliy ahamiyat kasb etganini ulamolar ta’kidlashgan.

— Chor Rossiyasi bosqini va Sho‘rolar hukumati tashkil etilishiga qadar Marg‘ilonda diniy-ilmiy muhit qanday edi?

— Darhaqiqat, yuqorida aytganimizdek, Marg‘ilon yaqin ming yillik davrdan beri ilm-ma’rifat o‘choqlaridan biri bo‘lib kelgan. Tarixiy asarlarda ham Marg‘ilon XI-XII asrlarda O‘rta Osiyoning eng buyuk shaharlaridan biriga aylanib, ilm-fan va madaniyat markazi sifatida mashhur bo‘lgani, keyinchalik Sohibqiron Amir Temur va temuriylar davrida shahar Farg‘ona vodiysidagi mavjud Andijon, O‘sh, Xo‘jand, Isfara, Koson, Axsi, Marg‘inon kabi yetti qasaba (shahar)lardan biri sifatida e’tirof etilgani ta’kidlangan.

Shohimardonlik shoir Mullo Niyozga (1823-1896) ko‘ra, XIX asrning oxirlariga kelib, Marg‘ilon Farg‘ona vodiysining yirik madaniy markaziga aylanibgina qolmay balki poytaxt shahar sifatida ham e’tirof etilgan. Marg‘ilonda asrlar davomida tadrijiy ravishda rivojlanib borgan bu ilmiy-tarixiy-madaniy jarayon tabiiyki, shaharning Qo‘qon xonligi davrida ham serqirra bo‘lgan. Shahar o‘z ma’naviy faolligi bilan ajralib turishidan tashqari, bu yerda tarmoqlashgan ta’lim tizimi va mahalliy aholining o‘ziga xos madaniy an’analari mavjud bo‘lgan. Bu davrda Marg‘ilonda shariat olimlari bilan birga, tariqatning mashhur shayxlari, shoir va adiblar faoliyat olib borganlar. Ular ilm-fanning turli sohalari; tarix, adabiyot, she’riyat sohalarida ko‘plab qimmatbaho asarlar yaratganlar.

Bu davrda ayniqsa, tasavvuf tariqatining pirlari bo‘lmish Maxdumi A’zam, Xoja Lutfulloh, Abdulqodir Giloniy avlodlarining hozir bo‘lishi shaharda musulmonchilik an’analarini yanada ravnaq topishiga katta ta’sir o‘tkazgan. Bu xonadon vakillarining Farg‘ona vodiysida istiqomat qilishlari va ularning xalq orasida va xususan, hukmron tabaqalar o‘rtasida tutgan mavqei, avvalo, bu yerda osoyishtalikni barqaror turishiga xizmat qildi. Ular rahnamolik qilayotgan tariqatlarning ta’sir doirasi shunchalik kuchli ediki, har qanday hukmdor ham mamlakatni idora qilishda ularning fikr-mulohazalariga tayanib ish ko‘rishga intilgan.

Chunonchi, Qo‘qon xonlari davrida ham bunday diniy jamoalarning salmoqli o‘rin egallashlari tufayli ularning xohish va istaklari davlat boshqaruvi chog‘ida inobatga olingan. Norbo‘tabiy ham hamma soha vakillari bilan kelishuvchilik asosida ish yuritib, davlatning ravnaqiga erisha olgan.

Marg‘ilon xonlik tarkibida nafaqat Farg‘ona muzofotida, balki, butun O‘rta Osiyoda obod va aholisi gavjum shaharlardan biri sanalgan. Shuningdek, Marg‘ilon xonlik markazi bo‘lmish Qo‘qon bilan chambarchas bog‘liq va ajralmas shahar sifatida katta ahamiyat kasb etar edi. Shu sababdan ham Qo‘qon xonligi tarixida Marg‘ilon ahli biron martaba xonlarga qarshi chiqishlar qilmagan, aksincha, Marg‘ilon xonlar uchun vaqti kelsa, boshpana vazifasini o‘tagan.

Bu fikrlarni Marg‘ilonga tashrif buyurgan sayyoh Mir Izzatullo ham tasdiqlaydi. U 1812 yilda Hindistondan Qashqar orqali Marg‘ilonga kelib, bu yerlik aholi to‘g‘risida juda samimiy fikrlarni bildirgan edi. U jumladan: “Marg‘ilonliklar e’tiqod bobida eng avvalgi qatorda turadilar. Shaharning o‘zi juda xushmanzara bo‘lgani sabablimi, uning odamlari ham xushaxloq va sertavozedir. Ularning katta-yu kichigi shariat ahkomiga to‘liq amal qiladilar”, deb qayd etadi.

Marg‘ilon Chor Rossiyasi tomonidan bosib olinganidan keyin  bu yerdagi ijtimoiy-ma’naviy ahvol asta-sekin bo‘lsa-da, o‘zgara boshlagan. Chunki Rusiya Qo‘qon xonligini tugatgandan so‘ng (1876 yil 16 fevral) uning hududida Farg‘ona viloyati tuzilib, u bir necha uezd va volostlarga bo‘linib idora qilingani tarixdan ma’lum. Marg‘ilon 1876-1926 yillarda Farg‘ona viloyatining uezd shahri bo‘lgan, so‘ngra Farg‘ona okrugi miqyosidagi shaharga aylantirilgan. Bu davrda ham aholining diniy ta’lim olishga rag‘bati doimgidek kuchli bo‘lgan. Garchi xonlikka qarashli hududlarda mustamlakachilar tashkil etgan rus-tuzem maktablari ochilgan bo‘lishiga qaramay, aholining asosiy qismi madrasalar, shuningdek, eski usul musulmon maktablari, qorixona, otin oyi maktablarida tahsil olishda davom etavergan.

Chor armiyasi zobiti M.Terentevning qayd etishicha, 1869 yilda Sirdaryo, Farg‘ona va Samarqand viloyatlarida 6331 mahalliy – musulmon o‘quv yurtlari bilan bir qatorda, atigi 89 rus-tuzem o‘quv yurtlari bo‘lgan. Bundan maktab va madrasalarning tutgan o‘rni va aholining islom ilmlariga nisbatan munosabati o‘z-o‘zidan ma’lum bo‘ladi.

Binobarin, o‘sha davrda Marg‘ilon diniy muassasalar – madrasa va maktablari soni jihatidan Turkiston general-gubernatorligi hududida Farg‘ona vodiysida joylashgan yirik shaharlar Qo‘qon, Andijon, Namangan, Xo‘jand ichida yuqori salohiyatga ega bo‘lgan.

Mamlakatda paydo bo‘lgan xilma-xillik aniqki, ma’rifat va ziyo ahlining faoliyatiga ham jiddiy ta’sir ko‘rsatgan. Ularning erk va ixtiyori to‘la-to‘kis o‘zida bo‘lmagan. Har jihatdan Oq podsho ma’murlari bilan murosa qilishga to‘g‘ri kelgan. Bu esa tabiiyki, ular faoliyatini qiyinlashtirgan.

Lekin mazkur vaziyat oldida Turkiston ziyolilari, shu jumladan, marg‘ilonlik ma’rifat ahli oqilona va tadbirli ish ko‘rishga erisha olganlari ibratli.

— Sho‘rolar hokimiyati davrida ham Marg‘ilonda ilm sarchashmalari qaynab turgan, qiyinchilik bilan bo‘lsa-da, masjidlar faoliyat yuritgan, Ramazonda xatmi Qur’onlar ado etilgan ekan. Mushkul zamonlarda ushbu ilm mevalariga bog‘bon bo‘lgan ulamolar haqida so‘zlab bersangiz.

— To‘g‘ri, Sho‘rolar hokimiyati davrida ham Marg‘ilonda ilm sarchashmalari qaynab turgan, qiyinchilik bilan bo‘lsa-da, masjidlar faoliyat yuritgan. Lekin bu osonlikcha bo‘lmagan. Chunki sobiq sovet hukumati hokimiyatni qo‘lga olgan davrdan boshlab din ulamolari, eshonu sayyid va xo‘jalarga nisbatan ayovsiz kurash boshlagani tarixdan ma’lum. Keyinchalik qatag‘on davrida din vakillarini ommaviy tarzda qirg‘in qilinishi tariximizning eng og‘ir nuqtasidir. Qatag‘on davriga doir arxiv hujjatlariga nazar solar ekanmiz, Marg‘ilon shahri va unga yaqin hududlardan yuzlab kishilarning taqdiri naqadar ayanchli bo‘lganligining shohidi bo‘lamiz. Ularning qanchasi otilgan, yana qanchasi olis yurtlarda og‘ir mehnatlar, doimiy xo‘rlanishlar, ochlik azobidan o‘limga duchor etilib, kafansiz ko‘milganlar. Bu haqda gapirishga ham, tinglashga ham insonning sabr-bardoshi yetmaydi...

Shunday ma’naviy tanglik bo‘lishiga qaramay mahalliy aholi o‘rtasidan yetishib chiqqan ulamolar turli uslub va vositalar orqali kishilarni yaxshilikka chaqirish, ilm-ma’rifat tarqatish ishini davom ettirganlar. Bugun xalqimizga yetib kelgan ulkan ilm omonati ana o‘sha ajdolarimizning og‘ir mehnatlari evaziga yetib kelgandir. Ular qatorida birgina Marg‘ilon shahri misolida Mulla Muhammadjon Asaka domla (vaf. 1937 y.), Mavlono Hoji Karimjon domla (vaf. 1944 y.), Abdulmo‘min qori domla (vaf.1940 y.), Zaynobiddin maxdum domla (vaf. 1935 y.), Abdulhamid maxdum (vaf.1950 y), Foziljon maxdum domla (vaf. 1955 y.), Mulla Yoqubjon Abdulhoshim o‘g‘li (vaf. 1951 y.), Oxunjon qori Vodiliy (vaf. 1959 y.), Mulla Abbosxon qori (vaf. 1960 y.), Miryahyo qori domla (vaf. 1961 y.), Abdulkarim maxdum domla (vaf. 1962 y.), Nuriddin maxdum domla (vaf.1962 y.), Abdulkarim maxdum (vaf. 1962 y.), Zikriyo qori domla (vaf.1966 y.), Mulla Umarjon so‘fi domla (vaf.1968 y.), Abulqosim oxund domla (vaf.1968 y.), Akramxon To‘ram (vaf.1968 y.), Mulla Alijon Oxund (vaf.1970 y.), Abdussamad oxund Qoil Marg‘iloniy (vaf. 1973 y.), Soli qori domla (vaf. 1973 y.), Mulla Toshtemir oxund (vaf. 1973 y.) Mulla Ahmadali oxund domla (1974 y.), Soli Hoji domla (vaf. 1974 y.), Mulla Muhammadali maxdum (vaf.1974 y.), Oxunjon qori domla (vaf, 1974), Abdulg‘ofur oxund domla (vaf. 1981 y.), Nusratulloh oxund Abdullajon o‘g‘li (vaf. 1982 y.) va boshqalar nomini keltirish mumkin.

Turli uslub va vositalar orqali kishilarni yaxshilikka chaqirish vazifasini bir dam ham to‘xtatmaganlar. Turli majlis va anjumanlardagi ishtiroklari chog‘i kishilarni yaxshilikka chaqirish va yomonlikdan qaytarishni o‘z vazifalariga aylantirgan edilar. Boshqacha aytganda ular o‘z davrida ma’naviy jasorat ko‘rsatib amaliy va nazariy faoliyatlari, suhbat va asarlari orqali mahalliy xalq ma’naviy taraqqiyoti va rivojiga sezilarli darajada hissa qo‘sha olgan va mazkur hududda shakllangan bu sohadagi ma’naviy muhit sog‘lomligini oz bo‘lsa-da, “ushlab” turishga erisha olgan buyuk jasorat sohiblari edilar.

Aslida bizni “Marg‘ilon allomalari” rukni ostida chop etayotgan kitoblarimizga turtki bergan sabab ham mazkur zotlarning ma’naviy jasoratlari edi. Ular shunday qiyin va og‘ir sharoit bo‘lishiga qaramay, buyuk xizmatlar qilganlar. Biz bugun ularning nomini unutishimiz mutlaqo insofsizlik bo‘lur, degan xulosalar bizga quvvat bergan edi.

Bu xizmat ular uchun mutlaqo oson bo‘lmagan. O‘sha davrlar ular uchun qanday kechganin Abdulaziz G‘olib Marg‘iloniyning quyidagi muxammasida yaqqol tilga olingan edi:

O‘zin yurtida miskin ahlida begonalardanbiz,
Musofir o‘z uyida g‘am bilan ovoralardanbiz,
Zanu farzandlariga notanish afsonalardanbiz,
Azalni soqiysi sungan o‘shal paymonalardanbiz,
Tinimsiz jo‘sh urar mayxonada g‘amxonalardanbiz.

Na kechgan holimizni Tangridin o‘zga kishi bilmas,
O‘zi razzoqimizdur boshqa bizga bitta non bermas,
Biza hech kim achinmas bir nazar shafqat bilan boqmas,
Ko‘rib zohir xarobi holimizni ko‘ziga ilmas,
Na zohir balki botin ham vale vayronalardanbiz.

Jahon bog‘ida so‘lgan gul kabi gulzorimiz yo‘qdur,
Xaridorsiz matoi dunyoda bozorimiz yo‘qdur,
Hamisha o‘zimiz birlan birovga korimiz yo‘qdur,
Tavakkul Haqqa qilgan boshqalarga korimiz yo‘qdur,
Xudovando, panoh bergil o‘zing bexonalardanbiz.

Ko‘rar ko‘zga agarchi muflisu xoru zalillarbiz,
Chumolidek oyoq ostida qoldik lek fillarbiz,
Balo zimnida rohat izlagan bekomu dillarbiz,
Haqiqat sharhibiz barchaga sohib dalillarbiz,
Sadafdek ko‘ksini chok aylagan durdonalardanbiz.

Hammadin jabr tortib hech kima ozorimiz yo‘qdur,
Ko‘ngillar sharha-sharha g‘am bilan dildorimiz yo‘qdur,
Xudodan o‘zga bilmas holimiz damsozimiz yo‘qdur,
Azal taqdiriga rozi bo‘lib ovozimiz yo‘qdur,
Balo maydonida sohibqiron mardonalardanbiz.

Malomat ta’nalarning zaxmidan dilyorasi bitmas,
Fig‘onu nolamiz sandin bo‘lak hech kimsaga yetmas,
Agar avf etmasang shafqat bilan dil zanglari ketmas,
Rahimo, rahm qilgin sandin o‘zga bizga rahm etmas,
O‘zini o‘tga urgan bexirad parvonalardanbiz.

Qabul etgil Xudovando, g‘ariblarning duosini,
O‘zing daf aylagil oxir zamon dajjol balosini,
Bilur kim sendan o‘zga benavolarni navosini,
O‘zideklarni G‘olib sharh qildi muddaosini,
Uzatdik qo‘l karam qil, yo Karim, devonalardanbiz.

— Marg‘ilon allomalari haqida turkum ilmiy ishlar qildingiz. Tabiiyki, ushbu kitoblarning yuzaga kelishida katta ilmiy mehnat yotibdi. Bu turkumning yuzaga kelish jarayoni haqida eslab o‘tsangiz.

— Asosiy sabab ularga bo‘lgan g‘oibona muhabbat edi. Bu muhabbat esa kichik paytimizda bobolarimizdan, talabalik paytimizda ustozlarimizdan Marg‘ilonda o‘tgan ulug‘ allomalar va ularning ibratli ishlari haqida eshitgan suhbatlarimiz orqali shakllangan edi. Sekin-asta bu muhabbat ziyoda bo‘lib, ularning nomlarini aniqlash, asarlarini to‘plash va ibratli hayotlari haqidagi ma’lumotlarni yig‘ishga olib bordi. Shunga ko‘ra, Marg‘ilonda o‘tgan ulamolarni ko‘rgan, ular bilan bevosita yoki bilvosita suhbatlashgan, yo ularga shogird bo‘lgan kishilarni izlab topish va ular bilan suhbatlashish vazifamizga aylandi. Qaerda katta yoshli kishilar borligidan xabardor bo‘lsak, darhol ular ziyoratiga borishdan, ular bilan o‘zlari ko‘rgan va bilgan mahalliy ulamolar haqida suhbatlashishdan erinmadik.

Avvaliga havaskorlik ma’nosida boshlangan harakat doirasi tez fursatda kengayib, tadqiqot ishi kabi jiddiy mavzuga aylandi. Shu tufayli, ular qoldirib ketgan ilmiy meros – turli qo‘lyozmalar, devon va bayozlar, maktublar, tarix-marsiyalar, shajara va nasabnomalar va u zotga aloqador boshqa ma’lumotlarni izlab topish ishiga ham alohida e’tibor qaratdik.

1996 yilda boshlangan bu jarayon hozir ham davom etmoqda. Bu davrda ma’lumot yig‘ish uchun Marg‘ilon va unga qo‘shni tuman va shaharlar, jumladan, Toshloq, Quva, Marhamat, Asaka, Andijon, Oltiariq, Qo‘qon, Xonqiz, Vodil, Avval, Polmon, Shohimardon, Yozyovon, Namangan, Andijon, Qo‘qon, Toshkent, qo‘shni Qirg‘izistonning Novqat va Aravon tumanlarida yashovchi uch yuzdan ortiq kishilar bilan suhbatlashib, bir muncha qo‘lyozma hujjatlar va tarixiy qimmatbaho ma’lumotlarni topishga erishdik. Vanihoyat 2013 yilda Muhamad Yusuf Xonaqohiy hazrat Marg‘inoniy hayoti va faoliyatiga bag‘ishlangan dastlabki kitob “Sharq” nashriyotida chop etildi. Qisqa fursat ichida tarqab ketgan kitob o‘sha yiliyoq yana ikkinchi marta chop etilishini xalqimizning o‘z ajdodlariga nisbatan samimiy muhabbati sifatida mulohaza qildik. 2014 yilda esa marg‘ilonlik yana bir alloma Abdussamad oxund Qoil Marg‘iloniyga bag‘ishlangan ikkinchi kitob nashr etildi. Uchinchi kitobimiz — Xojajon qozi domla Rojiy Marg‘inoniy risolamizning chop etilishi himmatimizni yanada ziyoda qilibgina qolmay, bu xayrli ish ko‘lamini yanada kengaytirish mas’uliyatini yukladi.

— Bugungi kunda ham xalqimizning ma’rifatini yuksaltirishga xizmat qilayotgan, ilmiy va ta’limiy faoliyat bilan shug‘ullanayotgan marg‘ilonlik olimlardan kimlarni e’tirof etasiz?

— Bugun ham shahrimizda bir qancha ulamolar faoliyat olib borayotganlari quvonarli. Ular asosan, masjidlarda xizmat qilayotgan ustoz ulamolar va ular yonida yelkama yelka turib ularga quvvat bo‘layotgan yosh imom-xatiblarimizdir. Ular mazkur ajdodlarimizning bevosita davomchilari sifatida e’tirofga loyiqdirlar. Zero, ular ajdodlarimizdan bizgacha kelgan go‘zal urf-odatlar, diniy qadriyatlarga mos va xos holda faoliyat olib borishlari, suhbat va va’zlarida ular nomini tez-tez tilga olib o‘tishlari shuni ko‘rsatadi.

Menimcha shuning o‘zi bilangina kifoyalanib qolmay, shahrimizning, balki yurtimizning har bir qarich tuprog‘ida yotgan o‘nlab yurt farzandlari – ulamolar va fuzalolar haqida alohida tadqiqot ishlariga kirishish ham juda zarurdir. Shundagina ularga munosib voris bo‘la olamiz. Chunki bugungi yorug‘ kunlar ularning mehnat-mashaqqatlari, tinimsiz ko‘zyoshlari evaziga kelgan. Ular qilgan mehnatlar natijasini Alloh taolo ularning nabiralariga nasib etdi. Qolaversa, daraxtning mevasi shirin bo‘lishi uchun uning tomiriga ko‘p suv yuborish kerak. Bizning ma’naviy ildiz-tomirlarimiz esa ajdolarimiz ekani haqiqatdir. Zotan Abdussamad oxund Qoil Mag‘iloniy aytganlaridek:

Qadamni onchunon qo‘yg‘ilkim, o‘tganlar rizo bo‘lsun,
Qilib qoim seni o‘rnig‘a ketganlar rizo bo‘lsun,
Jahonda sen uchun g‘ussa yutganlar rizo bo‘lsun,
Duo aylarmu deb ko‘z sanga tutganlar rizo bo‘lsun,
Bo‘lur rohat alarga orqasidan tuhfa borg‘oni.

Davronbek Tojialiyev tayyorladi.

• Олдинги
• Кейинги