Нега шошиламиз?

Ўринсиз шошилиш инсон табиатидаги нуқсонлардан биридир. Шошқалоқлик асло фазилат саналган эмас. Шошилган кишининг ишлари тугал-мукаммал бўлмайди. Аксинча, кўп вақт оқибати пушаймонлик билан тугайди. Шошиб гапираётган ваъзхоннинг маърузасини илғаб олиш қийин бўлади. Йўл ҳаракат қоидасига амал этмай, шошиб кетаётган машина эгаси ўзининг ҳам, бошқаларнинг ҳам ҳаётини хавф остида қолдиради...

Биз кўпинча хизматларимиз, меҳнатларимиз ва ҳатто тоат-ибодату дуоларимиз самарасини кўришга шошиламиз. Расулуллоҳ (с.а.в.) айтадилар: “Банда агар шошилмаса, яхшиликда бўлаверади”. Саҳобалар: “Қандай қилиб шошилади, эй Расулуллоҳ?” деб сўрашди. “Аллоҳга дуо қилдим, дуо қилдим, лекин ижобат қилмади, деб», дедилар («Танбеҳул-ғофилин», 2-китоб, 187-бет). Ибодатлар, дуолар савоби-самарасини дарҳол, шу бугун ё эртага кўришга шошилиш ҳам шайтоннинг инсон қалбига қилаётган ҳужумлари оқибатидир. Мўминлар намозларини хушуъ-хузуъ билан хотиржам ўқишга буюрилган, албатта. Аммо айнан шайтоний васвасалар туфайли ёлғиз намоз ўқиётганида одам баъзан шошилади.

Аллоҳга муножоти хаёлидан кўтарилиб, фикри чалғийди, шайтон ҳийлаларига алданиб, намозида шошилишни бошлайди. Худди товуқ дон чўқилаётгандек тез-тез саждага боради. Жамоат орасида эса, гарчанд имомга иқтидо қилаётган бўлса-да, айнан шошилгани туфайли баъзан имомдан аввал сажда ва рукуъга кетади, имомдан олдин сажда ва рукуъдан туради. Бунинг оқибатида қиёмат куни боши эшак бошига айланиб қолишини ҳеч ўйламайди.

Ривоят. Шошганидан отига аёвсиз қамчи босиб кетаётган бир киши йўлда бир нафас тўхтабди. Ўзига рўбарў келган кимсадан: «Шошиляпман. Кеч қоляпман. Агар шу тезликда кетсам, йўлдаги фалон шаҳарга етиб оламанми?» дея сўрабди. Шунда ҳалиги оқил инсон бир бетоқат чавандозга, бир пошиллаб нафас олаётган отга қараб: «Менимча, шошмасангиз, — тез етасиз, шошганлардан ўзиб кетасиз. Секинроқ юринг, албатта етиб борасиз. Акс ҳолда, билмадим», деган экан.

Шошган одам кўпчилик ичида кулгу бўлади. Қўпол бўлса-да, айтай: халқимизда «Шошган қиз эрга ёлчимайди», деган гап ҳам бор.

Воқеа. «Мақола сарлавҳаси бошимдан ўтган маҳзун бир ҳодисани эсимга туширди. Талаба эдим. Қишки таътил олдидан имтиҳон-синовлар якунланаётган давр эди. Сабоқдошларим уйларига жўнаш тараддудида. Бироқ мутахассислик фанидан менинг қарзим бор. Адолат юзасидан айтишим керак: газетада мухбирман, машғулотларга кирган эмасман, берилган вазифа ҳам бажарилмаган. Профессор жиддий киши. «Баҳони осмондан олиб қўяманми?!» дейди. Тилли-жағли эмасманми, бир эпласам керак. Жуда бўлмаса, бирор суҳбат қиларман газета учун. Аммо фойдаси бўлмади. Уйга шошилаётганимни айтдим. Шошқолоқлигим сабаб ёлғон тўқидим. Аввалига «Уйлантиришмоқчи, тезроқ боришим керак», дедим. Бўлмади. Бир кун ўтиб, роса хомуш тортиб, азадор қиёфага кирдим. «Бувимиз бетоб эди, оғир эканлар». Ҳолбуки, бувим раҳматликнинг ўтиб кетганларига уч йил бўлган эди. Хуллас, бирор тадбирим ҳам ёрдам бермади. Борсам, «Тайёрланиб индинга келинг, академияда эртага маърузам бор», деди. Бундай «шафқатсиз» таклифга тоқат қилиб бўладими? Дарҳол шоша-пиша ректор номига туҳматнома шикоят ёздим. Профессорни қорайтириб, ўзимни оқартирдим. Профессор мендан ҳам юқорироққа мурожаат қилган кўринади, машмаша бошланди. Мен расмий ҳужжатларга, давомат-йўқламаларга эътибор бермаган эканман. Текшир-текширда айбларим юзага қалқиб чиқди.

Хуллас, шошқолоқлигим мен учун қимматга тушди, талабалар сафидан кетдим. Ошиққаннинг оғзи куяр, деган гап нақадар ҳақ эканига шунда ишондим. Тўғри. Шошиб қаерга ҳам борамиз?»
Собиқ талабанинг ўша қилғилиқлари имомдан олдин бош кўтарган намозхоннинг ҳаракатига ўхшамайдими? Бугунги маиший турмушимизда бундай ҳодисалар кўп. Бу инсон табиатидаги биргина шошқалоқлик билан эмас, ёлғончилик, виждонсизлик каби қатор иллатлар билан ҳам боғлиқ.

Мансаб, буйруқ бериш касаллигига гирифтор кимсалар зинама-зина, кунма-кун, ўзининг лойиқ-нолойиқлигидан қатъи назар, тепага қараб шошилади...

Аслида, инсон зоти агар шошилса, эзгу амаллар учун шошилиши керак. Исломий одоб-ахлоқ қоидаларига кўра, ота бўйи етган қизини турмушга тез узатгани маъқул. Қарздор кимса имкони борича тезроқ бўйнидаги юкидан қутулиши керак. Эрта-индин ўлим эшик қоқиб келади. Гуноҳларни ювиш учун тавбага шошилиш лозим. Ўлган кишини дафн этишга шошилиш ҳам исломий одоблар доирасига киради. Ибодатларни ўз вақтида адо этишга, намоз вақти ўтиб кетмаслиги учун таҳоратга шошилиш яхши. Аммо бу шошилиш ҳам кечиктирмаслик маъносидадир, асло шошқалоқлик маъносида эмас.

Масалан, намозга шошилиш деганда ҳам кечикаётган одам чопиб-югуриб келиб қўшилиб олсин, деган маъно тушунилмайди. Аксинча, намозни ҳисобга олган ҳолда олдиндан тайёргарлик кўриб қўйиш тушунилади. Намозга эса босиқ-вазмин қадамлар ва салобат билан келишга буюрилганмиз. Расулуллоҳ (с.а.в.) намозга кечиккан кишиларнинг сафда турган намозхонларни безовта қилиб, шовқин-сурон билан жамоатга келиб қўшилганларига: «Намозга келганда ундай қилманглар, тинчликка риоя қилинглар...», деган мазмунда танбеҳ берганлар. Ҳузайфа ибн Ямон (р.а.) бир кишининг намозни шошиб ўқиётганини кўриб: «Қачондан бери намоз ўқийсан?» деб сўрадилар. «Қирқ йилдан бери», деди у. «Демак, қирқйилдан бери намоз ўқимабсан. Агар шу намозинг билан ўлсанг, Муҳаммадникидан (с.а.в.) бошқа фитратда ўлган бўласан», дедилар (Имом Бухорий ривояти). Бундай ўгитлар мусулмонларнинг ибодатлари тўкис бўлиши учун дастур бўлади, албатта.

Хайру садақа беришга, охират учун савоб тўплашга, умрни беҳуда ўтказмай гўзал амаллар ижросига тезда киришнинг оқибати ҳам, албатта, хайрлидир.

Шошиб таом ейилса, исроф бўлади, ҳазми қийин кечади. Шошилиб қадам босган одамнинг юриши анча хунук кўринади. Шошиб китоб ўқиган одам асар моҳиятини англамайди...

Шайтон қутқусига учиб, тубан манфаатлар йўлида нафс балоси учун шошамизми ёки эзгу ишлар, савобли амаллар учунми? Нега унисига шошиламиз, бунисига шошилмаймиз?

O‘rinsiz shoshilish inson tabiatidagi nuqsonlardan biridir. Shoshqaloqlik aslo fazilat sanalgan emas. Shoshilgan kishining ishlari tugal-mukammal bo‘lmaydi. Aksincha, ko‘p vaqt oqibati pushaymonlik bilan tugaydi. Shoshib gapirayotgan va’zxonning ma’ruzasini ilg‘ab olish qiyin bo‘ladi. Yo‘l harakat qoidasiga amal etmay, shoshib ketayotgan mashina egasi o‘zining ham, boshqalarning ham hayotini xavf ostida qoldiradi...

Biz ko‘pincha xizmatlarimiz, mehnatlarimiz va hatto toat-ibodatu duolarimiz samarasini ko‘rishga shoshilamiz. Rasululloh (s.a.v.) aytadilar: “Banda agar shoshilmasa, yaxshilikda bo‘laveradi”. Sahobalar: “Qanday qilib shoshiladi, ey Rasululloh?” deb so‘rashdi. “Allohga duo qildim, duo qildim, lekin ijobat qilmadi, deb», dedilar («Tanbehul-g‘ofilin», 2-kitob, 187-bet). Ibodatlar, duolar savobi-samarasini darhol, shu bugun yo ertaga ko‘rishga shoshilish ham shaytonning inson qalbiga qilayotgan hujumlari oqibatidir. Mo‘minlar namozlarini xushu’-xuzu’ bilan xotirjam o‘qishga buyurilgan, albatta. Ammo aynan shaytoniy vasvasalar tufayli yolg‘iz namoz o‘qiyotganida odam ba’zan shoshiladi.

Allohga munojoti xayolidan ko‘tarilib, fikri chalg‘iydi, shayton hiylalariga aldanib, namozida shoshilishni boshlaydi. Xuddi tovuq don cho‘qilayotgandek tez-tez sajdaga boradi. Jamoat orasida esa, garchand imomga iqtido qilayotgan bo‘lsa-da, aynan shoshilgani tufayli ba’zan imomdan avval sajda va ruku’ga ketadi, imomdan oldin sajda va ruku’dan turadi. Buning oqibatida qiyomat kuni boshi eshak boshiga aylanib qolishini hech o‘ylamaydi.

Rivoyat. Shoshganidan otiga ayovsiz qamchi bosib ketayotgan bir kishi yo‘lda bir nafas to‘xtabdi. O‘ziga ro‘baro‘ kelgan kimsadan: «Shoshilyapman. Kech qolyapman. Agar shu tezlikda ketsam, yo‘ldagi falon shaharga yetib olamanmi?» deya so‘rabdi. Shunda haligi oqil inson bir betoqat chavandozga, bir poshillab nafas olayotgan otga qarab: «Menimcha, shoshmasangiz, — tez yetasiz, shoshganlardan o‘zib ketasiz. Sekinroq yuring, albatta yetib borasiz. Aks holda, bilmadim», degan ekan.

Shoshgan odam ko‘pchilik ichida kulgu bo‘ladi. Qo‘pol bo‘lsa-da, aytay: xalqimizda «Shoshgan qiz erga yolchimaydi», degan gap ham bor.

Voqea. «Maqola sarlavhasi boshimdan o‘tgan mahzun bir hodisani esimga tushirdi. Talaba edim. Qishki ta’til oldidan imtihon-sinovlar yakunlanayotgan davr edi. Saboqdoshlarim uylariga jo‘nash taraddudida. Biroq mutaxassislik fanidan mening qarzim bor. Adolat yuzasidan aytishim kerak: gazetada muxbirman, mashg‘ulotlarga kirgan emasman, berilgan vazifa ham bajarilmagan. Professor jiddiy kishi. «Bahoni osmondan olib qo‘yamanmi?!» deydi. Tilli-jag‘li emasmanmi, bir eplasam kerak. Juda bo‘lmasa, biror suhbat qilarman gazeta uchun. Ammo foydasi bo‘lmadi. Uyga shoshilayotganimni aytdim. Shoshqoloqligim sabab yolg‘on to‘qidim. Avvaliga «Uylantirishmoqchi, tezroq borishim kerak», dedim. Bo‘lmadi. Bir kun o‘tib, rosa xomush tortib, azador qiyofaga kirdim. «Buvimiz betob edi, og‘ir ekanlar». Holbuki, buvim rahmatlikning o‘tib ketganlariga uch yil bo‘lgan edi. Xullas, biror tadbirim ham yordam bermadi. Borsam, «Tayyorlanib indinga keling, akademiyada ertaga ma’ruzam bor», dedi. Bunday «shafqatsiz» taklifga toqat qilib bo‘ladimi? Darhol shosha-pisha rektor nomiga tuhmatnoma shikoyat yozdim. Professorni qoraytirib, o‘zimni oqartirdim. Professor mendan ham yuqoriroqqa murojaat qilgan ko‘rinadi, mashmasha boshlandi. Men rasmiy hujjatlarga, davomat-yo‘qlamalarga e’tibor bermagan ekanman. Tekshir-tekshirda ayblarim yuzaga qalqib chiqdi.

Xullas, shoshqoloqligim men uchun qimmatga tushdi, talabalar safidan ketdim. Oshiqqanning og‘zi kuyar, degan gap naqadar haq ekaniga shunda ishondim. To‘g‘ri. Shoshib qaerga ham boramiz?»
Sobiq talabaning o‘sha qilg‘iliqlari imomdan oldin bosh ko‘targan namozxonning harakatiga o‘xshamaydimi? Bugungi maishiy turmushimizda bunday hodisalar ko‘p. Bu inson tabiatidagi birgina shoshqaloqlik bilan emas, yolg‘onchilik, vijdonsizlik kabi qator illatlar bilan ham bog‘liq.

Mansab, buyruq berish kasalligiga giriftor kimsalar zinama-zina, kunma-kun, o‘zining loyiq-noloyiqligidan qat’i nazar, tepaga qarab shoshiladi...

Aslida, inson zoti agar shoshilsa, ezgu amallar uchun shoshilishi kerak. Islomiy odob-axloq qoidalariga ko‘ra, ota bo‘yi yetgan qizini turmushga tez uzatgani ma’qul. Qarzdor kimsa imkoni boricha tezroq bo‘ynidagi yukidan qutulishi kerak. Erta-indin o‘lim eshik qoqib keladi. Gunohlarni yuvish uchun tavbaga shoshilish lozim. O‘lgan kishini dafn etishga shoshilish ham islomiy odoblar doirasiga kiradi. Ibodatlarni o‘z vaqtida ado etishga, namoz vaqti o‘tib ketmasligi uchun tahoratga shoshilish yaxshi. Ammo bu shoshilish ham kechiktirmaslik ma’nosidadir, aslo shoshqaloqlik ma’nosida emas.

Masalan, namozga shoshilish deganda ham kechikayotgan odam chopib-yugurib kelib qo‘shilib olsin, degan ma’no tushunilmaydi. Aksincha, namozni hisobga olgan holda oldindan tayyorgarlik ko‘rib qo‘yish tushuniladi. Namozga esa bosiq-vazmin qadamlar va salobat bilan kelishga buyurilganmiz. Rasululloh (s.a.v.) namozga kechikkan kishilarning safda turgan namozxonlarni bezovta qilib, shovqin-suron bilan jamoatga kelib qo‘shilganlariga: «Namozga kelganda unday qilmanglar, tinchlikka rioya qilinglar...», degan mazmunda tanbeh berganlar. Huzayfa ibn Yamon (r.a.) bir kishining namozni shoshib o‘qiyotganini ko‘rib: «Qachondan beri namoz o‘qiysan?» deb so‘radilar. «Qirq yildan beri», dedi u. «Demak, qirqyildan beri namoz o‘qimabsan. Agar shu namozing bilan o‘lsang, Muhammadnikidan (s.a.v.) boshqa fitratda o‘lgan bo‘lasan», dedilar (Imom Buxoriy rivoyati). Bunday o‘gitlar musulmonlarning ibodatlari to‘kis bo‘lishi uchun dastur bo‘ladi, albatta.

Xayru sadaqa berishga, oxirat uchun savob to‘plashga, umrni behuda o‘tkazmay go‘zal amallar ijrosiga tezda kirishning oqibati ham, albatta, xayrlidir.

Shoshib taom yeyilsa, isrof bo‘ladi, hazmi qiyin kechadi. Shoshilib qadam bosgan odamning yurishi ancha xunuk ko‘rinadi. Shoshib kitob o‘qigan odam asar mohiyatini anglamaydi...

Shayton qutqusiga uchib, tuban manfaatlar yo‘lida nafs balosi uchun shoshamizmi yoki ezgu ishlar, savobli amallar uchunmi? Nega unisiga shoshilamiz, bunisiga shoshilmaymiz?

• Олдинги
• Кейинги