Нега ваъдани бажармаймиз?

“Ҳар кимки вафо қилса, вафо топқусидир”, дейди Мирзо Бобур. Бадиий адабиётда «ваъда», «вафо» тушунчалари кўпроқ ишқ-муҳаббат мавзуига боғлаб талқин қилинади. Шунингдек, тилимизда ваъдага вафо қилиш, сўз бериш ишонтириш сингари маъноси яқин тушунчалар ҳам мавжуд. Ваъданинг устидан чиқиш, уни бажариш ҳам инсон маънавий дунёсининг камолини кўрсатади. Шуниси муҳимки, ваъданинг майший, ижтимоий-сиёсий моҳияти турмуш тарзимизга бевосита жиддий таъсир қилади. Одамлар ваъдасига вафоли бўлган жамиятда фуқаролар яхши турмуш кечиради. Сўз бериб, уни амалга оширган ташкилот раҳбаридан барча ходимлар рози бўлади. Ўқувчиларини ишонтириб, сўнгра ўша ишончни оқлаган муаллимни ҳамма бирдек ҳурмат қилади. Дейлик, бир устоз ваъданинг турли қирралари, айниқса, унга вафо қилиш хусусида гўзал ҳикматларни сўзлагани ҳолда, ўзи уларга амал қилмаса, оқибати нақадар хунук бўлишини тасаввур қилиш қийин эмас.

Биз аксар ҳолларда бошқа миллатларнинг вақтга эътибор беришлари ва «олмонча вақт ҳисоб-китоби» хусусида эслаб қоламиз. Японларнинг ўз ишларига моҳирлигига ҳавас қиламиз. Ҳолбуки, улар ҳам ўзимизга ўхшаган одамлар, қўполроқ қилиб айтсак, уларнинг олтита қўли, саккизта оёғи йўқ. Назаримда, ваъдага вафо қилиш фазилати улар эришаётган ютуқларнинг асосларидан биридир. Уч-тўрт йил муқаддам Берлинга илмий сафарга бордим. Дарҳақиқат, биз тасаввур қилганимиздек қатта шаҳар, издиҳом. Аҳоли кўп, ҳамма ҳар томон шошилади: ким ишга, ким ўқишга, яна кимлар дўконларга. Манзилга етиб бориш учун улов керак, жамоат уловининг эса турлари кўп. Муҳими, ҳар бекатда уловлар қатнов вақтлари ёзилган махсус жадваллар осиғлиқ. Уловлар ўша жадвалда қўрсатилган вақтда, ҳатто сонияларга жиддий диққат қилган ҳолда бекатга етиб келади. Йўловчиларда кутиб қолиш ва ёки асаббузарликка ўхшаш ҳолатлар кузатилмайди. Ёзиб қўйилган вақт ва унга барча ҳайдовчиларнинг амал қилиши бу ишга масъул ташкилотлар раҳбарларининг аввало ўзлари вафодор эканларини кўрсатади.

Ваъда бериб, амал қилмаган кишини ҳеч ким ёқламайди. Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ҳадисларидан бирида ваъданинг устидан чиқмаслик мунофиқнинг уч белгисидан бири сифатида тилга олинади. Бошқа бир ҳадиси шарифларида ваъдани қарзга тенглаштирадилар. Демак, ваъдага вафо қарздорнинг қарзини вақтида қайтариши билан баробар экан. Расулуллоҳнинг (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ўзлари ваъдага вафо бобида ҳам инсониятга ўрнак эдилар. Бир кишига ваъда бериб, шартлашилган жойда унинг келишини уч кунгача кутиб турганлари тарих китобларида баён қилинган.

Бугунги кунда ваъдасида турмаслик сабабли ота билан ўғил, ака билан ука, шунингдек, бошқа қариндош-уруғлар орасида турли келишмовчилик кўпаймоқда. Кимдир чиндан ҳам қарзини вақтида узиш нияти билан ваъда бериб, қарз олади. Бундай ҳақгўй мўминларга Аллоҳ таолонинг ўзи ёрдам бериши шубҳасиз. Аммо шундай бир тоифа кимсалар ҳам борки, ўз ишларини тезроқ битириб олиш мақсадида ваъдани қуюқ қилиб, бажаришни ўйламайди ҳам. Бундай кимсалар Аллоҳдан қўрқиб, тавба қилишлари керак. Дарҳақиқат, халқимиз қуруқ ваъда берувчи кишилар ҳолини мағзи йўқ, пуч ёнғоққа ўхшатади. Биз киммиз? Эҳтимол, раҳбардирмиз ёки бир оддий ишчи? Балки олимдирмиз ёки муаллим? Ким бўлмайлик, ваъда бердикми, вафо қитишни унутмайлик. Аллоҳ вафодор бандаларидан рози бўлсин, уларни икки дунё саодатига мушарраф қилсин...

* * *

“Har kimki vafo qilsa, vafo topqusidir”, deydi Mirzo Bobur. Badiiy adabiyotda «va’da», «vafo» tushunchalari ko‘proq ishq-muhabbat mavzuiga bog‘lab talqin qilinadi. Shuningdek, tilimizda va’daga vafo qilish, so‘z berish ishontirish singari ma’nosi yaqin tushunchalar ham mavjud. Va’daning ustidan chiqish, uni bajarish ham inson ma’naviy dunyosining kamolini ko‘rsatadi. Shunisi muhimki, va’daning mayshiy, ijtimoiy-siyosiy mohiyati turmush tarzimizga bevosita jiddiy ta’sir qiladi. Odamlar va’dasiga vafoli bo‘lgan jamiyatda fuqarolar yaxshi turmush kechiradi. So‘z berib, uni amalga oshirgan tashkilot rahbaridan barcha xodimlar rozi bo‘ladi. O‘quvchilarini ishontirib, so‘ngra o‘sha ishonchni oqlagan muallimni hamma birdek hurmat qiladi. Deylik, bir ustoz va’daning turli qirralari, ayniqsa, unga vafo qilish xususida go‘zal hikmatlarni so‘zlagani holda, o‘zi ularga amal qilmasa, oqibati naqadar xunuk bo‘lishini tasavvur qilish qiyin emas.

Biz aksar hollarda boshqa millatlarning vaqtga e’tibor berishlari va «olmoncha vaqt hisob-kitobi» xususida eslab qolamiz. Yaponlarning o‘z ishlariga mohirligiga havas qilamiz. Holbuki, ular ham o‘zimizga o‘xshagan odamlar, qo‘polroq qilib aytsak, ularning oltita qo‘li, sakkizta oyog‘i yo‘q. Nazarimda, va’daga vafo qilish fazilati ular erishayotgan yutuqlarning asoslaridan biridir. Uch-to‘rt yil muqaddam Berlinga ilmiy safarga bordim. Darhaqiqat, biz tasavvur qilganimizdek qatta shahar, izdihom. Aholi ko‘p, hamma har tomon shoshiladi: kim ishga, kim o‘qishga, yana kimlar do‘konlarga. Manzilga yetib borish uchun ulov kerak, jamoat ulovining esa turlari ko‘p. Muhimi, har bekatda ulovlar qatnov vaqtlari yozilgan maxsus jadvallar osig‘liq. Ulovlar o‘sha jadvalda qo‘rsatilgan vaqtda, hatto soniyalarga jiddiy diqqat qilgan holda bekatga yetib keladi. Yo‘lovchilarda kutib qolish va yoki asabbuzarlikka o‘xshash holatlar kuzatilmaydi. Yozib qo‘yilgan vaqt va unga barcha haydovchilarning amal qilishi bu ishga mas’ul tashkilotlar rahbarlarining avvalo o‘zlari vafodor ekanlarini ko‘rsatadi.

Va’da berib, amal qilmagan kishini hech kim yoqlamaydi. Payg‘ambarimiz (sollallohu alayhi va sallam) hadislaridan birida va’daning ustidan chiqmaslik munofiqning uch belgisidan biri sifatida tilga olinadi. Boshqa bir hadisi shariflarida va’dani qarzga tenglashtiradilar. Demak, va’daga vafo qarzdorning qarzini vaqtida qaytarishi bilan barobar ekan. Rasulullohning (sollallohu alayhi va sallam) o‘zlari va’daga vafo bobida ham insoniyatga o‘rnak edilar. Bir kishiga va’da berib, shartlashilgan joyda uning kelishini uch kungacha kutib turganlari tarix kitoblarida bayon qilingan.

Bugungi kunda va’dasida turmaslik sababli ota bilan o‘g‘il, aka bilan uka, shuningdek, boshqa qarindosh-urug‘lar orasida turli kelishmovchilik ko‘paymoqda. Kimdir chindan ham qarzini vaqtida uzish niyati bilan va’da berib, qarz oladi. Bunday haqgo‘y mo‘minlarga Alloh taoloning o‘zi yordam berishi shubhasiz. Ammo shunday bir toifa kimsalar ham borki, o‘z ishlarini tezroq bitirib olish maqsadida va’dani quyuq qilib, bajarishni o‘ylamaydi ham. Bunday kimsalar Allohdan qo‘rqib, tavba qilishlari kerak. Darhaqiqat, xalqimiz quruq va’da beruvchi kishilar holini mag‘zi yo‘q, puch yong‘oqqa o‘xshatadi. Biz kimmiz? Ehtimol, rahbardirmiz yoki bir oddiy ishchi? Balki olimdirmiz yoki muallim? Kim bo‘lmaylik, va’da berdikmi, vafo qitishni unutmaylik. Alloh vafodor bandalaridan rozi bo‘lsin, ularni ikki dunyo saodatiga musharraf qilsin...

Bahodir Nurmuhammad
«Hidoyat» jurnalining 2005 yil 3-sonidan olindi.

• Олдинги
• Кейинги