Шаъни улуғ ибодатлар

Рукн: Ислом ва иймон Чоп этилган: 10.12.2014

“(Аллоҳдан) сабр ва намоз ила ёрдам сўранглар. Дарҳақиқат, у (намоз) оғирдир. Фақат хушуъ қилувчиларга (оғир) эмас” (Бақара, 45).

“Сабр” луғатда ўзини тийиш, тутиш маъноларини билдиради.

Аллоҳ таоло гуноҳлар­дан тийилишни, сабр қилишни буюрди. Чунки гуноҳлардан тийилган, сабр қилган киши тоат-ибодатга ҳам сабр қилган бўлади. Бу хусусда энг тўғри сўз шудир, дейдилар Имом Қуртубий (раҳматуллоҳи алайҳ). Аллоҳ таоло марҳамат қилади: “...Албатта, сабр қилувчиларга мукофотлари беҳисоб берилур” (Зумар, 10).

Имом Қуртубий тафсирида келтирилишича, ояти каримада ибодатлардан намоз зикр қилинишининг боиси намоз шаънининг улуғлигига ишорадир. Пайғамбаримизни (алайҳиссалом) бирор нарса ташвишга солса, намозга суя­нардилар (яъни, намоз билан хотиржам тортардилар) (Имом Аҳмад ривояти). Ривоят қилинишича, Абдуллоҳ ибн Аббос (розийаллоҳу анҳу) сафарга кетаётганларида укаси Қусамнинг (бошқа бир ривоятда – қизининг) ўлими ҳақида хабар келади. Ибн Аббос дарров истиржоъ калимасини (“Инна лиллаҳи ва инна илайҳи рожиъун”) айтади, сўнг четга ўтиб, намоз ўқийди, ортидан “(Аллоҳдан) сабр ва намоз ила ёрдам сўрангизлар”, оятини тиловат қилади. Бундан маълум бўладики, оятдаги “салот”дан мурод шариатдаги намоздир. Аммо баъзи муфассирлар “салот”нинг луғатдаги маъносини назарда тутишиб, бу оятда мурод дуо эканини ҳам айтишган.

Мужоҳид (раҳимаҳуллоҳ) эса оятдаги “сабр”дан мурод рўзадир, деганлар. Чунки рамазон сабр ойи дейилади. Зеро, рўза шаҳватлардан тўсади ва зуҳдни орттиради. Намоз эса ёмон ва бузуқ ишлардан қайтаради, киши қалбига хушуъ солади.

Имом Фахриддин Розий ҳам оятдаги “сабр”дан мурод рўза, дейдилар. Чунки рўзадор одам очлик ва чанқоқликка сабрли бўлади. Нафсини, меъдасини ва фаржини шаҳватдан тийган кимсадан дунё ғами, дилхиралиги узоқлашади. Бунга намоз ҳам қўшилгач, қалб маърифатуллоҳ нури билан мунаввар бўлади. Рўза намоздан олдин зикр қилиняпти. Чунки рўза кишидан нолойиқ нарсаларни кетказади. Намоз эса кишида керакли нарсаларни ҳосил қилади.

Озорларга сабр қилиш, тоат-ибодатда бўлиш билан нафснинг орзу-ҳаваслари жиловланади, қайсарлиги йўқолади, бу пайғамбарлар ва солиҳ зотларнинг хулқларидандир.

Сабр жуда улуғ фазилат, унинг охири ҳилмдир. Киши сабрни ўз фазилатига айлантириши билан хулқи ҳам ўз-ўзидан ҳалимлашиб-мулойимлашиб боради.

Шаъбий (раҳимаҳуллоҳ) айтишича, Ҳазрат Али (каррамаллоҳу важҳаҳу): “Сабр имон учун танадаги бош каби зарурдир”, деганлар.

Дарҳақиқат, у (намоз) оғирдир. Муфассирлар оятдаги “ҳо” (“у”) кўрсатгич олмошидан мурод намозми ёки сабрми, деган масалада турли фикрлар айтишган. Баъзилари “ҳо”дан мурод намоздир, дейишган. Зеро, намоз ўқиш нафсга рўза тутишдан кўра оғирроқ келади. Чунки рўзада фақатгина нафсоний шаҳватлардан (кундузи) тийилиш буюрилган. Яъни, рўзадорга ейиш-ичиш ва жинсий муносабат таъқиқланган, холос. Гуноҳ бўлмаган мавзуда гаплашиш, юриш-туриш каби хоҳишлардан рўзадор қайтарилмаган. Намоз ўқиётган кишига эса, намоз амалларидан бошқа нарса қилиш мумкин эмас. Намозда барча аъзолар бутун орзу ва шаҳватлардан тўсилади. Шундай бўлгач, намоз нафсга оғир туюлади.

Айрим муфассирлар фикрига кўра, оятдаги “ҳо”дан мурод ҳам намоз, ҳам сабрдир.

“Хошиъун” сўзи “тавозели”, “камтарин” каби маъноларни билдирувчи “хошиъ” сўзининг кўплигидир. Хушуъ наф­сий ҳолатдир. Аъзолардаги сокинлик ва тавозе нафсда пайдо бўлади. Қатода (раҳимаҳуллоҳ) айтади: “Хушуъ қалбда бўлади. Намозда қўрқиш ва назарни ўнгу сўлдан тўсиш хушуъдир”.

Иброҳим Нахаъий Аъмашга (раҳимаҳул­лоҳи алайҳимо): “Билгин, хушуъ қаттиқ, қуруқ нарсалар ейиш, қалин ва дағал кийим­лар кийиш, бошини эгиб юриш эмас. Хушуъ шарафли кишини ҳам, оддий одамни ҳам ҳақда тенг кўришдир. Аллоҳ сенга буюрган барча фарзларда итоат қилишингдир”, деган.

Умар ибн Хаттоб (розийаллоҳу анҳу) бошини қуйи солиб кетаётган ёш йигитга: “Эй фалончи, бошингни кўтар, чунки хушуъ қалбдагидан бошқа нарса эмас”, деганлар.

Али ибн Абу Толиб (розийаллоҳу анҳу) айтади: “Хушуъ қалбда, мусулмонларга юмшоқ муомала қилиш, намозда ўнгу сўлга қарамасликдир”.

Имом Фахриддин Розий айтади: “Оятдан мурод шу – намоз хушуъ қилмаган кимсаларга жуда оғир келади. Чунки намоз ўқиганида бирор савобга, уни тарк қилганида эса, қандайдир жазога лойиқ бўлишига ишонмагани учун унга бу иш машаққат бўлиб туюлади. Аммо қалби хушуъга тўла итоатлиларга эса, намоз ўқишнинг фойдалари кўп экани, ўқимаслик катта зарар эканига мустаҳкам ишончлари боис бу ибодат ҳеч оғир келмайди. Зеро, у намоз ўқиш билан катта ажр-савоб, улуғ неъматларга эга бўлишига ишонади”.

Имом Қуртубий ва Имом Фахриддин­ Розий тафсирлари асосида

Нўъмон Абдулмажид тайёрлади.

“Ҳидоят” журналининг 2011 йил, 9-сонидан олинди.

* * *

“(Allohdan) sabr va namoz ila yordam so‘ranglar. Darhaqiqat, u (namoz) og‘irdir. Faqat xushu’ qiluvchilarga(og‘ir) emas” (Baqara, 45).

“Sabr” lug‘atda o‘zini tiyish, tutish ma’nolarini bildiradi.

Alloh taolo gunohlar­dan tiyilishni, sabr qilishni buyurdi. Chunki gunohlardan tiyilgan, sabr qilgan kishi toat-ibodatga ham sabr qilgan bo‘ladi. Bu xususda eng to‘g‘ri so‘z shudir, deydilar Imom Qurtubiy (rahmatullohi alayh). Alloh taolo marhamat qiladi: “...Albatta, sabr qiluvchilarga mukofotlari behisob berilur” (Zumar, 10).

Imom Qurtubiy tafsirida keltirilishicha, oyati karimada ibodatlardan namoz zikr qilinishining boisi namoz sha’nining ulug‘ligiga ishoradir. Payg‘ambarimizni (alayhissalom) biror narsa tashvishga solsa, namozga suya­nardilar (ya’ni, namoz bilan xotirjam tortardilar) (Imom Ahmad rivoyati). Rivoyat qilinishicha, Abdulloh ibn Abbos (roziyallohu anhu) safarga ketayotganlarida ukasi Qusamning (boshqa bir rivoyatda – qizining) o‘limi haqida xabar keladi. Ibn Abbos darrov istirjo’ kalimasini (“Inna lillahi va inna ilayhi roji’un”) aytadi, so‘ng chetga o‘tib, namoz o‘qiydi, ortidan “(Allohdan) sabr va namoz ila yordam so‘rangizlar”, oyatini tilovat qiladi. Bundan ma’lum bo‘ladiki, oyatdagi “salot”dan murod shariatdagi namozdir. Ammo ba’zi mufassirlar “salot”ning lug‘atdagi ma’nosini nazarda tutishib, bu oyatda murod duo ekanini ham aytishgan.

Mujohid (rahimahulloh) esa oyatdagi “sabr”dan murod ro‘zadir, deganlar. Chunki ramazon sabr oyi deyiladi. Zero, ro‘za shahvatlardan to‘sadi va zuhdni orttiradi. Namoz esa yomon va buzuq ishlardan qaytaradi, kishi qalbiga xushu’ soladi.

Imom Faxriddin Roziy ham oyatdagi “sabr”dan murod ro‘za, deydilar. Chunki ro‘zador odam ochlik va chanqoqlikka sabrli bo‘ladi. Nafsini, me’dasini va farjini shahvatdan tiygan kimsadan dunyo g‘ami, dilxiraligi uzoqlashadi. Bunga namoz ham qo‘shilgach, qalb ma’rifatulloh nuri bilan munavvar bo‘ladi. Ro‘za namozdan oldin zikr qilinyapti. Chunki ro‘za kishidan noloyiq narsalarni ketkazadi. Namoz esa kishida kerakli narsalarni hosil qiladi.

Ozorlarga sabr qilish, toat-ibodatda bo‘lish bilan nafsning orzu-havaslari jilovlanadi, qaysarligi yo‘qoladi, bu payg‘ambarlar va solih zotlarning xulqlaridandir.

Sabr juda ulug‘ fazilat, uning oxiri hilmdir. Kishi sabrni o‘z fazilatiga aylantirishi bilan xulqi ham o‘z-o‘zidan halimlashib-muloyimlashib boradi.

Sha’biy (rahimahulloh) aytishicha, Hazrat Ali (karramallohu vajhahu): “Sabr imon uchun tanadagi bosh kabi zarurdir”, deganlar.

Darhaqiqat, u (namoz) og‘irdir. Mufassirlar oyatdagi “ho” (“u”) ko‘rsatgich olmoshidan murod namozmi yoki sabrmi, degan masalada turli fikrlar aytishgan. Ba’zilari “ho”dan murod namozdir, deyishgan. Zero, namoz o‘qish nafsga ro‘za tutishdan ko‘ra og‘irroq keladi. Chunki ro‘zada faqatgina nafsoniy shahvatlardan (kunduzi) tiyilish buyurilgan. Ya’ni, ro‘zadorga yeyish-ichish va jinsiy munosabat ta’qiqlangan, xolos. Gunoh bo‘lmagan mavzuda gaplashish, yurish-turish kabi xohishlardan ro‘zador qaytarilmagan. Namoz o‘qiyotgan kishiga esa, namoz amallaridan boshqa narsa qilish mumkin emas. Namozda barcha a’zolar butun orzu va shahvatlardan to‘siladi. Shunday bo‘lgach, namoz nafsga og‘ir tuyuladi.

Ayrim mufassirlar fikriga ko‘ra, oyatdagi “ho”dan murod ham namoz, ham sabrdir.

“Xoshi’un” so‘zi “tavozeli”, “kamtarin” kabi ma’nolarni bildiruvchi “xoshi’” so‘zining ko‘pligidir. Xushu’ naf­siy holatdir. A’zolardagi sokinlik va tavoze nafsda paydo bo‘ladi. Qatoda (rahimahulloh) aytadi: “Xushu’ qalbda bo‘ladi. Namozda qo‘rqish va nazarni o‘ngu so‘ldan to‘sish xushu’dir”.

Ibrohim Naxa’iy A’mashga (rahimahul­lohi alayhimo): “Bilgin, xushu’ qattiq, quruq narsalar yeyish, qalin va dag‘al kiyim­lar kiyish, boshini egib yurish emas. Xushu’ sharafli kishini ham, oddiy odamni ham haqda teng ko‘rishdir. Alloh senga buyurgan barcha farzlarda itoat qilishingdir”, degan.

Umar ibn Xattob (roziyallohu anhu) boshini quyi solib ketayotgan yosh yigitga: “Ey falonchi, boshingni ko‘tar, chunki xushu’ qalbdagidan boshqa narsa emas”, deganlar.

Ali ibn Abu Tolib (roziyallohu anhu) aytadi: “Xushu’ qalbda, musulmonlarga yumshoq muomala qilish, namozda o‘ngu so‘lga qaramaslikdir”.

Imom Faxriddin Roziy aytadi: “Oyatdan murod shu – namoz xushu’ qilmagan kimsalarga juda og‘ir keladi. Chunki namoz o‘qiganida biror savobga, uni tark qilganida esa, qandaydir jazoga loyiq bo‘lishiga ishonmagani uchun unga bu ish mashaqqat bo‘lib tuyuladi. Ammo qalbi xushu’ga to‘la itoatlilarga esa, namoz o‘qishning foydalari ko‘p ekani, o‘qimaslik katta zarar ekaniga mustahkam ishonchlari bois bu ibodat hech og‘ir kelmaydi. Zero, u namoz o‘qish bilan katta ajr-savob, ulug‘ ne’matlarga ega bo‘lishiga ishonadi”.

Imom Qurtubiy va Imom Faxriddin­ Roziy tafsirlari asosida

No‘mon Abdulmajid tayyorladi.

“Hidoyat” jurnalining 2011 yil, 9-sonidan olindi.