Жалолиддин Румий. Ҳайвонларнинг тилини билган одам

Бир одам Мусо пайғамбарнинг (алайҳиссалом) олдиларига келиб:
—     Мени дуо қилинг, ҳайвонларнинг тилини тушунадиган бўлай, — деди.
Ҳазрати Мусо:
—     Ўзинг кўтара олмайдиган юк остига кирма. Сен учун шу ҳолинг яхши, — дедилар.
Келган одам яна ҳол-жонларига қўймади:
—     Ҳеч бўлмаса, эшигимда ётган ит билан хўрознинг тилини биладиган бўлай...
Мусо (алайҳиссалом) бу ниятидан қайтаришга қанча уринмасинлар, у оёқ тираб туриб олди. Ниҳоят, ҳазрати Мусо унинг ҳаққига дуо қилдилар. Одам севиниб, уйига қайтди.
Кейинги куни хизматкори нонушта қилай деб супага дастурхон ёйаркан, бир парча нон ерга тушиб кетди. Хўроз чаққонлик билан нонни илиб олди. Унинг бу ишидан ит ғазабланди:
—     Ҳой хўроз, шу ишинг яхшими? Сен буғдой ҳам ея оласан, арпа ҳам. Маккажўхори ҳам сенинг емишинг, бошқа ушоқлар ҳам. Менинг эса шу бўсағада нондан бошқа нарса ейишга имконим йўқ. Нега менинг ризқимга кўз олайтиряпсан?!
Хўроз жавоб берди:
— Ҳақлисан, бироқ ҳеч қайғурма. Эртага хўжайиннинг эшаги ўлади, маза қилиб қорнингни тўйғизасан.
Бу гапни эшитган одам эшагини бозорга чиқариб сотди. Кейинги кун эрталабдан ит билан хўрозни кузата бошлади.
Ит хўрозга таъна қиларди:
—     Хўрозвой, эшак ўлиб, биз қорнимизни тўйдирмоқчийдик, нима бўлди?
—     Эшак-ку, ўлишга ўлди, лекин гап бошқа ерда — хўжайин уни сотди. Аммо сен хотиржам бўл, эртага от ўлади, катта зиёфат сеники бўлади, — деди хўроз.
Буни эшитган уй эгаси дарҳол отхонага югурди. Отни бозорга олиб бориб сотди. Уйига қайтаркан, ҳайвонларнинг тилини тушунишим яхши бўлдида, қанча зарардан қутулдим, деб ўйларди.
Эртаси куни тонгда «Қизиқ, бугун нимани гаплашишаркан?» деб ит билан хўрознинг ёнига борди. Ит яна хўрозга жаҳл қиларди:
—     Ҳой хўроз, бу сафар ҳам айтганинг бўлмади. Сен ҳам ёлғончиликни бошладингми-а?
—     Йўқ, мен ёлғон сўзламадим. От ўларди, аммо хўжайин уни ҳам сотиб юборди. Бироқ ҳеч хафа бўлма. Эртага унинг хизматкори ўлади. Марҳум ҳақига берилажак хайр-эҳсон, овқатлардан ҳаммамиз тўямиз, — деди хўроз.
Бу суҳбатни эшитган ҳалиги одам вақтни беҳуда ўтказмади, яна олдингилардай тез чорасини кўрди.
«Шу хўроз билан итнинг тилини билишим жуда яхши бўлди-да. Мана, қанча зарарлардан омон қолдим», дея ўйлаб севинди одам ва эртасига ҳам ҳар галгидек ити билан хўрозининг гапларига қулоқ берди. Ит бу сафар ниҳоятда қизишган эди:
—     Ёлғончи хўроз! Қани хизматкорнинг ўлганию бизнинг қорнимиз тўйгани? Неча кундир мени ёлғонларинг билан овутяпсан. Шу сенга ҳеч ярашадими-а?!
— Мен ёлғончи эмасман. Хизматкор ҳам ўлди, бироқ бу ерда эмас, бошқа жойда... Хўжайин яхши иш қилмади. Бало эшакка урилганида, бошқаларга тегмасди. Афсус... хўжайин ғафлатда қолди, энди навбат ўзига, — деди хўроз.

Шарҳи:
Одам боласи табиатан қизиқувчан, ҳамиша билмаганини билишга интилади. Бу хоҳишини яхшиликка йўналтирса, янгиликка интилиш йўлида ишлатса, ҳам ўзига, ҳам жамиятга фойда.
Биз тақдиримизни олдиндан билолмаймиз. Ғайбни билиш учун ўзини қийнаш беҳудадир. Айниқса, ҳикоямиз қаҳрамонига ўхшаб воқеа-ҳодисаларни ғайритабиий йўллар билан олдиндан билиш, билганини фақат ўз фойдаси учун қўллаш, бошқаларга зарар етказиш ахлоққа терс ҳаракатдир. Ғайбга ишонишимиз, келажагимизни билмаслигимиз янада самарали ишлашимиз, ғайратли бўлишимизни таъминлайди. Яхшиликка ишонган, тўғрилик ва гўзалликни билган одам бутун куч-ғайратини шу йўлда сарфлашга масъулдир. Охирида эришилажак яхши натижанинг ўзига бўлмаса, кимгадир албатта фойдаси тегади.
Мавлоно Румий ҳикоя орасида: «Бир зарарга учраш бир неча зарарларни даф этади. Жисмимиз, молимиз жонларимизга фидодир, жонимизга келадиган бало Аллоҳнинг амри билан жисмимизга, молимизга урилади. “Ғазабга учрадингми, молингни бериб, бошингни омон сақлайсан. Буни билганинг ҳолда, балога йўлиққанингда не учун Аллоҳдан молингни олиб қочишга уринасан?” (3341-3342-байтлар)», деб насиҳат қилади.

Bir odam Muso payg‘ambarning (alayhissalom) oldilariga kelib:
—     Meni duo qiling, hayvonlarning tilini tushunadigan bo‘lay, — dedi.
Hazrati Muso:
—     O‘zing ko‘tara olmaydigan yuk ostiga kirma. Sen uchun shu holing yaxshi, — dedilar.
Kelgan odam yana hol-jonlariga qo‘ymadi:
—     Hech bo‘lmasa, eshigimda yotgan it bilan xo‘rozning tilini biladigan bo‘lay...
Muso (alayhissalom) bu niyatidan qaytarishga qancha urinmasinlar, u oyoq tirab turib oldi. Nihoyat, hazrati Muso uning haqqiga duo qildilar. Odam sevinib, uyiga qaytdi.
Keyingi kuni xizmatkori nonushta qilay deb supaga dasturxon yoyarkan, bir parcha non yerga tushib ketdi. Xo‘roz chaqqonlik bilan nonni ilib oldi. Uning bu ishidan it g‘azablandi:
—     Hoy xo‘roz, shu ishing yaxshimi? Sen bug‘doy ham yeya olasan, arpa ham. Makkajo‘xori ham sening yemishing, boshqa ushoqlar ham. Mening esa shu bo‘sag‘ada nondan boshqa narsa yeyishga imkonim yo‘q. Nega mening rizqimga ko‘z olaytiryapsan?!
Xo‘roz javob berdi:
— Haqlisan, biroq hech qayg‘urma. Ertaga xo‘jayinning eshagi o‘ladi, maza qilib qorningni to‘yg‘izasan.
Bu gapni eshitgan odam eshagini bozorga chiqarib sotdi. Keyingi kun ertalabdan it bilan xo‘rozni kuzata boshladi.
It xo‘rozga ta’na qilardi:
—     Xo‘rozvoy, eshak o‘lib, biz qornimizni to‘ydirmoqchiydik, nima bo‘ldi?
—     Eshak-ku, o‘lishga o‘ldi, lekin gap boshqa yerda — xo‘jayin uni sotdi. Ammo sen xotirjam bo‘l, ertaga ot o‘ladi, katta ziyofat seniki bo‘ladi, — dedi xo‘roz.
Buni eshitgan uy egasi darhol otxonaga yugurdi. Otni bozorga olib borib sotdi. Uyiga qaytarkan, hayvonlarning tilini tushunishim yaxshi bo‘ldida, qancha zarardan qutuldim, deb o‘ylardi.
Ertasi kuni tongda «Qiziq, bugun nimani gaplashisharkan?» deb it bilan xo‘rozning yoniga bordi. It yana xo‘rozga jahl qilardi:
—     Hoy xo‘roz, bu safar ham aytganing bo‘lmadi. Sen ham yolg‘onchilikni boshladingmi-a?
—     Yo‘q, men yolg‘on so‘zlamadim. Ot o‘lardi, ammo xo‘jayin uni ham sotib yubordi. Biroq hech xafa bo‘lma. Ertaga uning xizmatkori o‘ladi. Marhum haqiga berilajak xayr-ehson, ovqatlardan hammamiz to‘yamiz, — dedi xo‘roz.
Bu suhbatni eshitgan haligi odam vaqtni behuda o‘tkazmadi, yana oldingilarday tez chorasini ko‘rdi.
«Shu xo‘roz bilan itning tilini bilishim juda yaxshi bo‘ldi-da. Mana, qancha zararlardan omon qoldim», deya o‘ylab sevindi odam va ertasiga ham har galgidek iti bilan xo‘rozining gaplariga quloq berdi. It bu safar nihoyatda qizishgan edi:
—     Yolg‘onchi xo‘roz! Qani xizmatkorning o‘lganiyu bizning qornimiz to‘ygani? Necha kundir meni yolg‘onlaring bilan ovutyapsan. Shu senga hech yarashadimi-a?!
— Men yolg‘onchi emasman. Xizmatkor ham o‘ldi, biroq bu yerda emas, boshqa joyda... Xo‘jayin yaxshi ish qilmadi. Balo eshakka urilganida, boshqalarga tegmasdi. Afsus... xo‘jayin g‘aflatda qoldi, endi navbat o‘ziga, — dedi xo‘roz.

Sharhi:
Odam bolasi tabiatan qiziquvchan, hamisha bilmaganini bilishga intiladi. Bu xohishini yaxshilikka yo‘naltirsa, yangilikka intilish yo‘lida ishlatsa, ham o‘ziga, ham jamiyatga foyda.
Biz taqdirimizni oldindan bilolmaymiz. G‘aybni bilish uchun o‘zini qiynash behudadir. Ayniqsa, hikoyamiz qahramoniga o‘xshab voqea-hodisalarni g‘ayritabiiy yo‘llar bilan oldindan bilish, bilganini faqat o‘z foydasi uchun qo‘llash, boshqalarga zarar yetkazish axloqqa ters harakatdir. G‘aybga ishonishimiz, kelajagimizni bilmasligimiz yanada samarali ishlashimiz, g‘ayratli bo‘lishimizni ta’minlaydi. Yaxshilikka ishongan, to‘g‘rilik va go‘zallikni bilgan odam butun kuch-g‘ayratini shu yo‘lda sarflashga mas’uldir. Oxirida erishilajak yaxshi natijaning o‘ziga bo‘lmasa, kimgadir albatta foydasi tegadi.
Mavlono Rumiy hikoya orasida: «Bir zararga uchrash bir necha zararlarni daf etadi. Jismimiz, molimiz jonlarimizga fidodir, jonimizga keladigan balo Allohning amri bilan jismimizga, molimizga uriladi. “G‘azabga uchradingmi, molingni berib, boshingni omon saqlaysan. Buni bilganing holda, baloga yo‘liqqaningda ne uchun Allohdan molingni olib qochishga urinasan?” (3341-3342-baytlar)», deb nasihat qiladi.

• Олдинги
• Кейинги