Имом Муслим ибн Ҳажжож

Имом Муслимнинг тўлиқ исмлари Абул-Ҳусайн Муслим ибн ал-Ҳажжож. ибн Варад ибн Кушоз ал-Қушайрий ан-Найсобурий (ан-Нишопурий) бўлиб, тавал-лудлари йилини кўпчилик тарихнавислар ҳижрий 204 (мелодий 819) деб таъкидлашади. Араб тарихчиси Ибн Халликоннинг ёзишича эса, ул киши 821 йилда Нишопурда туғилганлар. Бу фикр ҳозирги замон тадқиқотчилари томонидан қўллаб-қувватланган.
Ўша даврда Нишопур Шарқнинг илм-фан ва маданияти гуллаб-яшнаган шаҳарларидан бўлиб, машҳур араб жуғрофий олими Ёқут ал-Ҳамавий унинг ҳақида: «Нишопур — азим шаҳар бўлиб, турфа фазилатларга бой, фозилу фузалолар кони, олиму уламолар манбаъидир. Мен унингдек кўп зиёрат қилинадиган шаҳарни кўрганим йўқ» — деб ёзади. Ҳақиқатан ҳам Нишопурдан жуда кўп йирик уламолар етишиб чиққан.
Муслим ибн ал-Ҳажжожнинг болалик йиллари ҳақида манбаъларда аниқ маълумотлар келтирилмаган. Олимлар тахминича, ул киши ўша давр таомилига кўра, дастлаб таҳсилни ўз оталари Ал-Ҳажжож ва бошқа уламолардан олиб, Қуръони Каримни ёд олганлар. Чунки, тарихчи Ибн ал-Асокирнинг ёзишича, Имом Муслимнинг оталари ўша даврнинг етук олимларидан бўлиб, кўпчилик илм толибларига устозлик қилганлар. Аз-Заҳабийнинг «Тазкират ал-ҳуффоз» («Ҳофизлар ҳақида тазкира») номли асарида «Муслим ҳадис илмини ҳижрий 218 йилдан ўргана бошлаган» деганига кўра, ул киши 12 ёшдан бошлаб ҳадис илмидан таҳсил олишга киришганлар. Муслим ибн ал-Ҳажжожнинг бундан кейинги ҳаётлари, хусусан, оилавий аҳволлари ҳақида ҳам манбаъларда аниқ маълумотлар йўқ. Ҳар ҳолда, Муслим ибн ал-Ҳажжожнинг «Абул-Ҳусайн» («Ҳусайннинг отаси») деган куня билан аталганлари Ҳусайн исмли ўғиллари бўлганига ишорадир. Бу ўринда «Бағдод тарихи» номли кўп жилдли асар муаллифи, таниқли тарихчи Ал-Хатиб ал-Бағдодий (1002—1071) нинг қуйидаги ривояти Муслим ибн ал-Ҳажжожнинг оилавий аҳволлари хусусида муайян тасаввур ҳосил қилади: «Илмий-маърифий мажлисларнинг бирида Муслим ибн ал-Ҳажжож ўзлари илгари сира эшитмаган бир ҳадисни айтишганда, дарҳол мажлисни тарк этиб, уйларига кетдилар. Уйларига боргач, шам ёқдиларда, аҳли байтларига: «Менинг ҳузуримга бирортангиз кирмангизлар»! — дедилар». Шунга кўра, Муслим ибн ал-Ҳажжожнинг аҳли байтлари, албатта, хотин ва ўғил-қизлари бўлиши керак, деб тахмин қилиш мумкин. Илм билан бир қаторда Муслим ибн ал-Ҳажжож кийим-кечак савдоси билан ҳам шуғулланганлар, бу ҳақда манбаъларда аниқ маълумотлар келтирилган. «Муслим ибн ал-Ҳажжож Нишопурда тижорат билан шуғулланиб, каттагина бойлик орттирган эди» деб ёзади араб тарихчиси Ибн ал-Имод. Бундан хулоса қилиш, мумкинки, Муслим ибн ал-Ҳажжож ўзига тўқ, бадавлат оиладан бўлиб, илм олиш борасида ҳам, ҳадис тўплаш учун узоқ-яқин юртларга (Ироқ, Ҳижоз, Шом ва Мисрга) қилган сафарларида ҳам моддий қийинчилик кўрмаганлар.
Муслим ибн ал-Ҳажжож кўплаб устозу муршидларнинг мажлисларида бўлиб, ҳадис соҳасидаги билимларини оширадилар. Чунончи, Хуросонда Қутайба ибн Саъийд, Яҳё ибн Яҳё ан-Найсобурий, Ишоқ ибн Роҳвайҳ, Бушр ибн ал-Ҳакамдан, Райда Муҳаммад ибн Маҳрон ал-Жамол, Иброҳим ибн Мусо ал-Фарра, Ал-Ҳофиз Абу Ғассон, Муҳаммад ибн Амр ар-Розийдан, Бағдод, Куфа, Басрада Имом ал-Бухорий, Аҳмад ибн Ҳанбал, Убайдуллоҳ ал-Қаворийрий, Халаф ибн Ҳишон ам-Базор, Абдуллоҳ ибн Аван ал-Харроз, Сурайж ибн Юнус, Саъийд ибн Муҳаммад ал-Хурмий, Абдуллоҳ ибн Маслама ал-Қаънабий, Абу Рабийъ аз-Заҳроний, Умар ибн Ҳафс ибн Ғиёс, Абу Ғассон Молик ибн Исмоил, Аҳмад ибн Абдуллоҳ ибн Юнусдан, Шом (Сурия)да эса Муҳаммад ибн Холид ас-Саксакий, Ал-Валийд ибн Муслимдан ҳадислар эшитадилар. Ҳижозга қилган сафарлари давомида Маккаи Мукаррама ва Мадинаи Мунавварани зиёрат қиладилар. Бу муқаддас шаҳарларда Исмоил ибн Абу Увайс, Абу Мусъаб аз-Заҳравий, Саъийд ибн Мансур, Муҳаммад ибн Яҳё ибн Абу Умар, Абдулжаббор ибн ал-Аълодан ҳадис тинглайдилар. Мисрда бўлганларида эса Муҳаммад ибн Рамаҳ, Исо ибн Ҳамад ва Хармада ибн Яҳё каби уламолардан ҳадис эшитадилар. Муслим ибн ал-Ҳажжожнинг хорижий юртлардаги шайхлари, яъни устозлари қаторига Ал-Ҳайсам ибн Хорижа, Шайбон ибн Фаррух, Абу Шайбанинг ўғиллари — Абу Бакр ва Усмон каби алломаларни ҳам киритиш мумкин.
Манбаъларда Муслим ибн ал-Ҳажжожнинг ушбу сафарларининг тартиби, яъни қайси шаҳарда қачон бўлганликлари ҳақида аниқ маълумот келтирилмаган. Тахминларга кўра, зикр қилинган шаҳарларнинг баъзиларида бир неча марта бўлганлар, ўз юртларига қайтгач эса ҳадисдан дарс берганлар, сўнг яна сафарларини давом эттирганлар. Чунончи, ул кишининг Бағдодга келганлари ҳақида кўпгина тарихчилар: «Муслим ибн ал-Ҳажжож Бағдодга бир неча марта келиб, узоқ муддат ҳадисдан дарс берганлар. Бағдодга 259(872) йилда охирги марта келган эдилар» — деб ёзишган. Шунингдек, манбаъларда 220 (839) йилда ҳаж фарзини адо қилганлари ва Маккаи Мукаррамада Ал-Қаънабий билан учрашганлари ҳақида хабар қилинади. Демак, Имом Муслим 18 ёшда ҳаж ибодатини адо этганлар, ул кишининг бундан кейин яна Маккани зиёрат қилганлари ҳақида аниқ маълумот йўқ.
Муслим ибн ал-Ҳажжожнинг қиёфалари ҳақида манбаъларда: «Қадди-қомати келишган, соч-соқоли оқ бўлиб, салласининг учи икки кифти орасида осилиб ту-рар эди» — дейилган. Муслим ибн ал-Ҳажжож ўз даврларининг ғоятда обрў-еътиборли кишиларидан бўлиб, ўта ҳақиқатгўй ва илм аҳлининг энг буюк пешволаридан бири эдилар. Имом Муслимнинг бир қанча замондошлари ва шогирдлари ул кишининг ҳадис ва фиқҳ илми борасида юқори даражага етишганларини якдиллик билан таъкидлаганлар. «Саҳиҳ Муслим»га шарҳ ёзган машҳур олим Ан-Нававий: «Муслимдан кейин ўтган уламолардан бирортаси ҳам унинг даражасига етиша олмади, фақат айримларигина унинг даражасига бир қадар яқинлашишга муваффақ бўлган» — деб таъкидлаган. Имом Муслимнинг қувваи ҳофизалари кучли бўлиб, минглаб ҳадисларни ёд билганлар, шул боис ул кишига «Ҳофиз» унвони берилган эди. Дарҳақиқат, Муслим ибн ал-Ҳажжож дунёга машҳур тўрт ҳофиздан бири ҳисобланадилар. Уларнинг қолган учтаси Имом ал-Бухорий, Абу Зуръа ва Абдуллоҳ ад-Дорамийдир. Ўша давр тартибига кўра, «ҳофиз» унвонига эришмоқ учун камида мингта ҳадисни ёд билмоқ шарт бўлган.
Муслим ибн ал-Ҳажжож ҳадис илмига бор иқтидору умрларини сарфлаган олим эдилар. Кўплаб замондош уламолар ул кишидан ҳадис илми бўйича таълим олган, ул кишидан ривоят қилган. Муҳаммад ибн Мухаллад, Имом ат-Термизий, Аҳмад ибн Салма, Абу Амд ал-Мусталамий, Муҳаммад ибн Абдулваҳҳоб ал-Фарра, Яҳё ибн Саъийд, Иброҳим ибн Муҳаммад ибн Суфён, Абу Увона шулар жумласидандир.

ИМОМ МУСЛИМ ВА ИМОМ АЛ-БУХОРИЙ

Манбаъларда келтирилишича, икки буюк муҳаддис — Муслим ибн ал-Ҳажжож билан Имом ал-Бухорий ўрталарида яқин дўстона ва илмий алоқалар бўлган бўлиб, Имом Муслим Имом ал-Бухорийдан кўп сабоқ олганлар. Уларнинг дастлабки учрашуви тахминан 250 ҳижрий (863—864 мелодий) йилда, Имом ал-Бухорий Нишопурга келиб, ҳадис илмидан сабоқ бера бошлаган кезларда юз берган. Бу пайтда Имом Муслим қирқ ёшдан ошган бўлиб, балки бу икки буюк муҳаддиснинг учрашуви бундан олдинроқ юз берган бўлиши ҳам мумкин. Таниқли олим Яъқуб ал-Ҳофиз: «Мен Муслим ибн ал-Ҳажжожнинг Имом ал-Бухорий ҳузурларида муал-лими қошида, одоб сақлаб ўлтирган ўқувчи боладек ўлтирганини кўрганман» — дейиш билан Имом Муслимнинг Имом ал-Бухорийга шогирд бўлганларини ишора қилади.
Муслим ибн ал-Ҳажжожнинг Имом ал-Бухорийга муҳаббатлари чексиз бўлиб, доимо ул кишига иззат-икром кўрсатганлар. Масалан, Имом Муслим бир куни Имом ал-Бухорийнинг ҳузурларига келиб, ул кишининг юзу кўзларидан ўпгач: «Eй устозларнинг устози, муҳаддисларнинг саййиди, иллатли ҳадисларнинг табиби! Менга оёқларингизни ўпишга рухсат қилинг!»—деб мурожаат қилганлар. Имом ал-Бухорий Нишопурда турган вақтларида ул кишидан бир қадам ҳам ажралмаганлар, эртаю кеч ёнларида бўлганлар. Буюк даҳо соҳиби бўлмиш Имом ал-Бухорийнинг обрў-еътиборлари Нишопур аҳли ўртасида ошиб, шуҳратлари ҳар тарафга ёйилгач, каттаю кичик илм толиблари ҳадис илмидан сабоқ олиш мақсадида ул кишининг ҳузурларига кела бошладилар. Имом ал-Бухорийга нисбатан аҳли илм эътиборининг ғоятда ортиши баъзи олимлар, айниқса, маҳаллий уламолар ҳасадига сабаб бўлди. Нишопурлик муҳаддис Муҳаммад ибн Яҳё аз-Зуҳлий бу борада ғоят беандишалик кўрсатди. Чунончи, илм толиблари унинг илмий йиғинларига бормай, Имом ал-Бухорийнинг дарсларига кела бошлаганда, у Имом ал-Бухорий ҳақларида турли-туман иғво ва бўҳтонлар тарқатиб, ҳар қандай йўллар билан ул кишини обрўсизлантиришга уринди. Шунда Муслим ибн ал-Ҳажжож ул кишига содиқ қолдилар, қўллаб-қувватладилар, заррача иккиланмай ҳимоя қилдилар, «Устоз! Сизни фақат ҳасадгўйларгина кўролмайдилар, мен шоҳидлик бераманки, сиздек буюк зот бу дунёда йўқ!» — деб Имом ал-Бухорийга тасалли бердилар. Шунга қарамай Аз-Зуҳлий ёлғон-яшиқ ташвиқотлари билан баъзиларни алдаб, Имом ал-Бухорийнинг дарсларидан бездиришга муваффақ бўлади. Лекин, Муслим ибн ал-Ҳажжож Имом ал-Бухорийдан ажрамай, доимо бирга бўладилар. Натижада Аз-Зуҳлий билан ўрталарида кучли адоват пайдо бўлади. Иш шунга бориб етадики, Муслим ибн ал-Ҳажжож Аз-Зуҳлийнинг ҳузурига мутлақо бормай қўйишлари билан бирга, ҳатто унинг дарсларида неки ёзиб олган бўлсалар, барчасини жамлаб ҳаммол орқали уйига қайтариб юборадилар. Буларнинг ҳаммаси Муслим ибн ал-Ҳажжожнинг устозлари Имом ал-Бухорийга нисбатан ҳурмат ва садоқатлари беқиёс даражада юксак бўлганлигининг далилидир.

ИМОМ МУСЛИМ ИБН АЛ-ҲАЖЖОЖНИНГ АСАРЛАРИ

Имом Муслимнинг қаламларига мансуб асарлар кўп бўлиб, уларнинг аксарияти ҳадис илмига бағишлангандир. Аммо, баъзиларининг фақат номигина маълум бў-либ, афсуски, бизгача етиб келмаган. Улар қуйидагилардан иборат:
1. «Ал-Жомиъ ас-саҳиҳ». Бу асар Имом Муслимиинг шоҳ асарлари бўлиб, унинг хусусида кейинроқ баён қиламиз.
2. «Ал-Мунфарида вал-вуҳдон» («Алоҳида ва яккалар»). Бу асар бир ровий томонидан ривоят қилинган ҳадислар хусусида бўлиб, 1323 ҳижрий (1904 мелодий) йилда Ҳайдарободда нашр қилинган.
3. «Китоб ал-куна вал-асмў» («Куня ва исмлар ҳақида китоб»). Бу китоб ровийларнинг куня ва исмлари ҳақида. Унинг ҳижрий 5-асрда ёзилган бир қўл-ёзмаси Дамашқдаги Аз-Зоҳирия, яна бир қўлёзмаси Ҳиндистоннинг Ботина ва яна бир қўлёзмаси Туркиянинг Аяи Шаҳийд кутубхонасида сақланади.
4. «Китоб ат-тамйийз» («Фарқлаш ҳақида китоб»). Бу асаршинг ҳижрий 6-асрда кўчирилган бир қўлёзма нусхаси Дамашқдаги Аз-Зоҳирия кутубхонасида.
5. «Рижол Урва ибн аз-Зубайр» («Урва ибн аз-Зубайрдан ривоят қилган ровийлар»). Бу асарнинг бир нусхаси Дамашқдаги Аз-Зоҳирия кутубхонасида бўлиб, у 463 ҳижрий (1071 мелодий) йилда ироқлик машҳур тарихчи Ал-Хатиб ал-Бағдодий томонидан кўчирилган.
6. «Китоб ат-табақот» («Ровийлар табақалари ҳақида китоб»). Бу асарда Пайғамбар алайҳиссаломни кўрган ва ул зот хусусларида ривоят қилган замондошлар ҳақида фикр юритилади. Унинг бир қўлёзма нусхаси Туркиядаги Аҳмад ас-Солис кутубхонасида.
Булардан ташқари Имом Муслимнинг яна бир қанча асарлари бўлиб, улар бизгача етиб келмаган. «Ал-Афрод», «Афрод аш-шомиййийн», «Ал-Ақрон», «Авҳом ал-муҳаддисийн» ва «Ал-Илал» шулар жумласидандир,

ИМОМ МУСЛИМНИНГ ВАФОТЛАРИ ХУСУСИДА

Муслим ибн ал-Ҳажжож бутун умрлари давомида ҳадис илми билан шуғулланиб, эллик беш ёшга етмасдан вафот этдилар. Ёзма манбаъларда кўрсатилишича, Имом Муслим ҳижрий 261 йил, ражаб ойининг 24-куни (милодий 875 йил, 5-май) номозшомда вафот этиб, эртаси душанба куни Нишопурдаги Насробод қабристонига дафн этилганлар.
Имом Муслимнинг неча йил умр кўрганлари хусусида тарихчилар турли фикрни билдирганлар. Ас-Суютий, Ибн ал-Имод каби олимлар ул кишининг олтмиш йил умр кўрганлари ҳақида ёзганлар, Аз-Заҳабий ва Ибн Ҳажар ал-Асқалоний эса эллик етти йил яшаганларини, Ибн Халликон, Ибн ас-Салоҳ, Ал-Ҳоким ан-Найсобурий эса эллик беш йил ҳаёт кечирганларини қайд этишган.

«САҲИҲ» — ИМОМ МУСЛИМНИНГ ШОҲ АСАРЛАРИ

Шубҳасиз, Муслим ибн ал-Ҳажжож ижодларининг гултожиси — ул кишининг «Саҳиҳи Муслим» асарларидир. Бу асар муаллифнинг узоқ йиллар давомида қилган машаққатли меҳнатию, бутун ақл-заковатининг самараси бўлиб, Пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг ҳадисларига бағишланган энг эътиборли ва муҳим манбаълардан биридир. Илмий адабиётларда бу асар баъзан «Ал-Жомиъ» ёки «Ал-Муснад» номлари билан ҳам юритилади.
Маълумки, Муслим ибн ал-Ҳажжожга қадар ҳам Пайғамбаримиз алайҳиссалом ҳадисларига доир талайгина асарлар яратилган. Бироқ, ушбу асарларнинг муал-лифлари ҳадисларни ва уларнинг иснодию, матнларини чуқур ўрганишга кўп ҳам эътибор бермаганлар. Шу сабабдан, баъзан эса ғаразли мақсадлар туфайли «саҳиҳ» (тўғри, ишончли) ҳадислар билан бирга халқ орасида хато, шубҳали ва ҳатто сохта ҳадислар ҳам пайдо бўла бошлаган. Мана шундай шароитда биринчи бўлиб буюк аллома Имом ал-Бухорий, сўнг Имом Муслим фақат саҳиҳ ҳадислардан иборат алоҳида тўплам яратишни бошлаб беришди. Ҳадис илмидаги бу батамом янги йўналишга улуғ ватандошимиз Имом ал-Бухорий асос солиб, Имом Муслим ибн ал-Ҳажжож эса бу борада ул кишига эргашдилар. Шу боисдан ҳам уларнинг асарлари ҳақли равишда «Саҳиҳи ал-Бухорий» ва «Саҳиҳи Муслим» деб аталди. Имом Муслим ибн ал-Ҳажжожнинг бу асарларининг аҳамияти шундаки, ундан матн ва иснодлари чуқур текширилган саҳиҳ ҳадисларгина ўрин олган. Муслим ибн ал-Ҳажжож бу ҳақда: «Ҳар бир ҳадисни ҳужжат-далилларга таянган ҳолдагина китобимга киритдим ёки киритмадим. Китобим ўзим эшитган уч юз минг ҳадиснинг саҳиҳларидан тасниф этилган»—деб таъкидлайдилар.
«Саҳиҳи Муслим» асарининг ёзилиш муддати ҳақида аниқ маълумотлар бўлмасада, бундай йирик асарнинг узоқ йиллар давомида қилинган машаққатли меҳнат маҳсули эканлиги ўз-ўзидан маълум. Чунки, ҳар бир ҳадисни эшитиб, матну иснодини аниқлаш ғоятда мушкул иш бўлиб, бунинг учун қанчадан-қанча мамлакатларни кезиб, не-не машаққатларни бошдан кечириш лозим бўлган. Имом Муслим замондошлари қолдирган маълумотлар асосида бу асар тахминан ўн беш йил давомида ёзиб тугатилган дейиш мумкин.
Таркибий жиҳатдан бу асар саккиз қисмдан иборат бўлиб, улар ҳадисларнинг мазмун-моҳияти ва мавзуларига кўра, эллик тўрт (баъзи манбаъларда эллик икки) бобга бўлинади. Чунончи, иймон, таҳорат, намоз, масжид, закот, рўза, ҳаж, никоҳ, фарз, васият, овчилик, кийим-кечак, зеб-зийнат, одоб-ахлоқ, илм-фан, маърифат, фазилат, табобат боблари шулар жумласидандир. Китобга киритилган хадисларнинг умумий сони 5781 та.
«Саҳийҳ Муслим» ҳинд тилига таржима қилиниб, Мавлавий Ваҳийд аз-Замон ёзган шарҳ билан бирга Лаҳорда нашр қилинган (ҳижрий 1304—1306). Бу асар панжоб тилига ҳам таржима қилиниб, Абдулазиз ибн Ғулом Расул томонидан битилган шарҳ билан бирга чоп этилган (Лаҳор, ҳижрий 1307).
Имом Муслимнинг бу асарлари катта ижтимоий, илмий, маънавий ва амалий аҳамиятга молик бўлиб, уни ўзбек тилига таржима қилиш шарқшуносларимиз, олиму уламоларимиз олдида турган энг долзарб вазифалардан бири бўлмоғи керак. Жаноб Пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг ўта ҳаётий ва рушду ҳидоятга бошловчи панду насиҳатлари мустақил Ўзбекистонимиз учун бугунги кунда ғоятда зарурдир.

«САҲИҲ МУСЛИМ»ГА ЁЗИЛГАН АЙРИМ СҲАРҲЛАР»

«Тафсир ғарийб ас-саҳиҳайн». Муаллифи Ҳамидий (? —ҳижрий 488). Қўлёзма нусхаси Дамашқдаги «Ал-Хизона ат-Таймурийя»да сақланади.
«Ал-Муълим фий фавоид Муслим». Муаллифи Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Али ибн Абу Тамим ал-Мозарий (? —1141). Қўлёзма нусхалари Париж, Фес, Ис-танбул, Қоҳира, Работ кутубхоналарида сақланади.
«Сиёнат Саҳийҳ Муслим минал-ихлол вал-ғалат ва ҳимоятуҳу минал-исқот вас-сақт». Муаллифи Усмон ибн Абдурраҳмон аш-Шаҳрузурий ибн ас-Салоҳ (? — 1243). Қўлёзма нусхаси Истанбулдаги «Аё-София» кутубхонасида сақланади.
«Ал-Муфсиҳ. ал-муфҳим вал-мувзиҳал-мулҳим ли-маъоний Саҳийҳ Муслим». Муаллифи Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Яҳё ал-Ансорий (? —1248). Қўлёзма нус-хаси Қоҳирадаги «Талъат» кутубхонасида мавжуд.
«Ал-Муфҳим ли-мо ашкала мин талхийс киоб Муслим». Муаллифи Абулаббос Аҳмад ибн Умар ибн Иброҳим ал-Қартобий (? —1258). Қўлёзма нусхалари Дамашқ, Ҳалаб, Қоҳира, Работ, Басра, Мадинаи Мунаввара кутубхоналарида сақланади.
«Минҳож ал-муҳаддисийн ва сабийл талбият ал-муҳаққиқийн». Муаллифи Ан-Нававий (? —1277). Бу асар бир неча марта Лакҳнау, Деҳли, Қоҳирада нашр
етилган. Қўлёзма нусхалари Париж, Лондон, Лейден, Милан, Истанбул, Тунис, Мосул, Берлин, Ботина, Ҳалаб кутубхоналарида мавжуд.
«Икмол ал-икмол». Муаллифи Абурруҳ Исо ибн Масъуд аз-Завовий ал-Моликий (? — ҳижрий 774). Қўлёзма нусхаси Қоҳира кутубхоналарида сақланади.
«Икмол ал-икмол». Муаллифи Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Халфа ал-Буштотий ал-Абий ат-Тунисий ал-Моликий (? —1424). Қўлёзма нусхалари Қоҳира, Жазоир, Тунис, Работ, Фес, Мосул, Истанбул, Ботина, Мюнхен кутубхоналарида сақланади. Қоҳирада чоп этилган.
«Фазл ал-мунъим фий шарҳ Саҳийҳ Муслим». Муаллифи Шамсуддин ибн Абдуллоҳ ибн Атоуллоҳ ар-Розий (? —1426). Қўлёзма нусхалари Туркиядаги «Фазлуллоҳ» кутубхонасида ва Ҳиндистондаги Бангпур шаҳри кутубхоналарида мавжуд.
«Туҳфат ал-мунжид вал-мутҳим фий ғарийб Саҳийҳ Муслим». Муаллифи номаълум. Қўлёзма нусхаси Истанбулдаги «Ал-Ҳамидийя» кутубхонасида сақланади.
«Мукмил Икмол ал-икмол». Муаллифи Муҳаммад ибн Юсуф ас-Санусий (? —1486).) Қоҳирада чоп этилган (ҳижрий 1328). Қўлёзма нусхалари Фес ва Работ кутубхоналарида мавжуд.
«Ад-Дийбож ала Саҳийҳ Муслим ибн ал-Ҳажжож». Муаллифи Жалолуддин Абдурраҳмон ибн Абу Бакр ас-Суютий (? —1505). Қўлёзма нусхалари Фес, Пешовар, Қоҳира, Искандария, Мадинаи Мунаввара, Истанбул кутубхоналарида сақланади.
«Ғуният ал-муҳтож фий хатми Саҳийҳ Муслим ибн ал-Ҳажжож». Муаллифи Муҳаммад ибн Абдурраҳмон ас-Сахавий (? —1497). Қўлёзма нусхаси Қоҳирадаги «Дор ал-кутуб»да сақланади.
«Шарҳ хутбат Муслим ибн ал-Ҳажжож». Муаллифи Ал-Қасталоний. Қўлёзма нусхаси Мисрдаги Ал-Мансура шаҳри кутубхоналарида сақланади.
«Хатм Саҳийҳ Муслим». Муаллифи Абдулқодир ан-Нодимий (? —1521). Қўлёзма нусхаси Берлин кутубхоналарида мавжуд.
«Буғят ал-қориъ вал-мутафаҳҳим». Муаллифи Яҳё ибн Муҳаммад ас-Сунботий (? —1551). Қўлёзма нусхаси Германиядаги Гота шаҳри кутубхоналарида сақ-ланади.
«Шарҳ Саҳийҳ Муслим». Муаллифи Абдуррауф ал-Муновий (? —1622). Қўлёзма нусхаси Ироқдаги Мосул шаҳри кутубхонасида сақланади.
«Шарҳ Саҳийҳ Муслим». Муаллифи Иброҳим ибн Муҳаммад ал-Ажамий ал-Ҳалабий. Қўлёзма нусхаси Оксфорд шаҳри кутубхонасида сақланади.
«Ҳошият Абулҳасан ибн ас-Синдий». Муаллифи Абулҳасан ибн ас-Синдий (? —1723). Қўлёзма нусхаси Истанбул дорулфунуни кутубхонасида сақланади. Мўлтонда нашр қилинган.
«Иноят ал-мунъим ли-шарҳ Саҳийҳ Муслим». Муаллифи Абдуллоҳ ибн Муҳаммад Юсуф Афандизода Ҳилмий (? —1753). Қўлёзма нусхалари Туркиядаги «Нур ал-Усмонийя» кутубхонасида сақланади.
«Ҳошият шарҳ Муслим». Муаллифи Али ибн Аҳмад ас-Саъидий (? —1754). Қўлёзма нусхаси Истанбул кутубхоналаридан бирида сақланади.
«Вашй ад-дийбож ала Саҳийҳ Муслим ибн ал-Ҳажжож». Муаллифи Али ибн Сулаймон ал-Мағрибий ад-Дамнатий ал-Бажамъавий. Қоҳирада чоп этилган (ҳижрий 1298).
«Ас-Сирож ал-ваҳож мин кашф матолиб Саҳийҳ Муслим ибн ал-Ҳажжож». Муаллифи Сиддийқ ибн Ҳасан ибн Али ал-Ҳусайний ал-Қанужий ал-Бухорий. (? — 1890).
«Фатҳ ал-мулҳим бишарҳ Саҳийҳ Муслим». Муаллифи Шаббийр Аҳмад ад-Дайюбандий (ад-Дарбандий) ал-Усмоний (? —ҳижрий 1369). Деҳлида нашр қилинган.

Убайдулла Уватовнинг "Буюк муҳаддислар" китобидан олинди.

 * * *

Imom Muslimning to‘liq ismlari Abul-Husayn Muslim ibn al-Hajjoj. ibn Varad ibn Kushoz al-Qushayriy an-Naysoburiy (an-Nishopuriy) bo‘lib, taval-ludlari yilini ko‘pchilik tarixnavislar hijriy 204 (melodiy 819) deb ta’kidlashadi. Arab tarixchisi Ibn Xallikonning yozishicha esa, ul kishi 821 yilda Nishopurda tug‘ilganlar. Bu fikr hozirgi zamon tadqiqotchilari tomonidan qo‘llab-quvvatlangan.

O‘sha davrda Nishopur Sharqning ilm-fan va madaniyati gullab-yashnagan shaharlaridan bo‘lib, mashhur arab jug‘rofiy olimi Yoqut al-Hamaviy uning haqida: «Nishopur — azim shahar bo‘lib, turfa fazilatlarga boy, fozilu fuzalolar koni, olimu ulamolar manba’idir. Men uningdek ko‘p ziyorat qilinadigan shaharni ko‘rganim yo‘q» — deb yozadi. Haqiqatan ham Nishopurdan juda ko‘p yirik ulamolar yetishib chiqqan.
Muslim ibn al-Hajjojning bolalik yillari haqida manba’larda aniq ma’lumotlar keltirilmagan. Olimlar taxminicha, ul kishi o‘sha davr taomiliga ko‘ra, dastlab tahsilni o‘z otalari Al-Hajjoj va boshqa ulamolardan olib, Qur’oni Karimni yod olganlar. Chunki, tarixchi Ibn al-Asokirning yozishicha, Imom Muslimning otalari o‘sha davrning yetuk olimlaridan bo‘lib, ko‘pchilik ilm toliblariga ustozlik qilganlar. Az-Zahabiyning «Tazkirat al-huffoz» («Hofizlar haqida tazkira») nomli asarida «Muslim hadis ilmini hijriy 218 yildan o‘rgana boshlagan» deganiga ko‘ra, ul kishi 12 yoshdan boshlab hadis ilmidan tahsil olishga kirishganlar. Muslim ibn al-Hajjojning bundan keyingi hayotlari, xususan, oilaviy ahvollari haqida ham manba’larda aniq ma’lumotlar yo‘q. Har holda, Muslim ibn al-Hajjojning «Abul-Husayn» («Husaynning otasi») degan kunya bilan atalganlari Husayn ismli o‘g‘illari bo‘lganiga ishoradir. Bu o‘rinda «Bag‘dod tarixi» nomli ko‘p jildli asar muallifi, taniqli tarixchi Al-Xatib al-Bag‘dodiy (1002—1071) ning quyidagi rivoyati Muslim ibn al-Hajjojning oilaviy ahvollari xususida muayyan tasavvur hosil qiladi: «Ilmiy-ma’rifiy majlislarning birida Muslim ibn al-Hajjoj o‘zlari ilgari sira eshitmagan bir hadisni aytishganda, darhol majlisni tark etib, uylariga ketdilar. Uylariga borgach, sham yoqdilarda, ahli baytlariga: «Mening huzurimga birortangiz kirmangizlar»! — dedilar». Shunga ko‘ra, Muslim ibn al-Hajjojning ahli baytlari, albatta, xotin va o‘g‘il-qizlari bo‘lishi kerak, deb taxmin qilish mumkin. Ilm bilan bir qatorda Muslim ibn al-Hajjoj kiyim-kechak savdosi bilan ham shug‘ullanganlar, bu haqda manba’larda aniq ma’lumotlar keltirilgan. «Muslim ibn al-Hajjoj Nishopurda tijorat bilan shug‘ullanib, kattagina boylik orttirgan edi» deb yozadi arab tarixchisi Ibn al-Imod. Bundan xulosa qilish, mumkinki, Muslim ibn al-Hajjoj o‘ziga to‘q, badavlat oiladan bo‘lib, ilm olish borasida ham, hadis to‘plash uchun uzoq-yaqin yurtlarga (Iroq, Hijoz, Shom va Misrga) qilgan safarlarida ham moddiy qiyinchilik ko‘rmaganlar.
Muslim ibn al-Hajjoj ko‘plab ustozu murshidlarning majlislarida bo‘lib, hadis sohasidagi bilimlarini oshiradilar. Chunonchi, Xurosonda Qutayba ibn Sa’iyd, Yahyo ibn Yahyo an-Naysoburiy, Ishoq ibn Rohvayh, Bushr ibn al-Hakamdan, Rayda Muhammad ibn Mahron al-Jamol, Ibrohim ibn Muso al-Farra, Al-Hofiz Abu G‘asson, Muhammad ibn Amr ar-Roziydan, Bag‘dod, Kufa, Basrada Imom al-Buxoriy, Ahmad ibn Hanbal, Ubaydulloh al-Qavoriyriy, Xalaf ibn Hishon am-Bazor, Abdulloh ibn Avan al-Xarroz, Surayj ibn Yunus, Sa’iyd ibn Muhammad al-Xurmiy, Abdulloh ibn Maslama al-Qa’nabiy, Abu Rabiy’ az-Zahroniy, Umar ibn Hafs ibn G‘iyos, Abu G‘asson Molik ibn Ismoil, Ahmad ibn Abdulloh ibn Yunusdan, Shom (Suriya)da esa Muhammad ibn Xolid as-Saksakiy, Al-Valiyd ibn Muslimdan hadislar eshitadilar. Hijozga qilgan safarlari davomida Makkai Mukarrama va Madinai Munavvarani ziyorat qiladilar. Bu muqaddas shaharlarda Ismoil ibn Abu Uvays, Abu Mus’ab az-Zahraviy, Sa’iyd ibn Mansur, Muhammad ibn Yahyo ibn Abu Umar, Abduljabbor ibn al-A’lodan hadis tinglaydilar. Misrda bo‘lganlarida esa Muhammad ibn Ramah, Iso ibn Hamad va Xarmada ibn Yahyo kabi ulamolardan hadis eshitadilar. Muslim ibn al-Hajjojning xorijiy yurtlardagi shayxlari, ya’ni ustozlari qatoriga Al-Haysam ibn Xorija, Shaybon ibn Farrux, Abu Shaybaning o‘g‘illari — Abu Bakr va Usmon kabi allomalarni ham kiritish mumkin.
Manba’larda Muslim ibn al-Hajjojning ushbu safarlarining tartibi, ya’ni qaysi shaharda qachon bo‘lganliklari haqida aniq ma’lumot keltirilmagan. Taxminlarga ko‘ra, zikr qilingan shaharlarning ba’zilarida bir necha marta bo‘lganlar, o‘z yurtlariga qaytgach esa hadisdan dars berganlar, so‘ng yana safarlarini davom ettirganlar. Chunonchi, ul kishining Bag‘dodga kelganlari haqida ko‘pgina tarixchilar: «Muslim ibn al-Hajjoj Bag‘dodga bir necha marta kelib, uzoq muddat hadisdan dars berganlar. Bag‘dodga 259(872) yilda oxirgi marta kelgan edilar» — deb yozishgan. Shuningdek, manba’larda 220 (839) yilda haj farzini ado qilganlari va Makkai Mukarramada Al-Qa’nabiy bilan uchrashganlari haqida xabar qilinadi. Demak, Imom Muslim 18 yoshda haj ibodatini ado etganlar, ul kishining bundan keyin yana Makkani ziyorat qilganlari haqida aniq ma’lumot yo‘q.
Muslim ibn al-Hajjojning qiyofalari haqida manba’larda: «Qaddi-qomati kelishgan, soch-soqoli oq bo‘lib, sallasining uchi ikki kifti orasida osilib tu-rar edi» — deyilgan. Muslim ibn al-Hajjoj o‘z davrlarining g‘oyatda obro‘-e’tiborli kishilaridan bo‘lib, o‘ta haqiqatgo‘y va ilm ahlining eng buyuk peshvolaridan biri edilar. Imom Muslimning bir qancha zamondoshlari va shogirdlari ul kishining hadis va fiqh ilmi borasida yuqori darajaga yetishganlarini yakdillik bilan ta’kidlaganlar. «Sahih Muslim»ga sharh yozgan mashhur olim An-Navaviy: «Muslimdan keyin o‘tgan ulamolardan birortasi ham uning darajasiga yetisha olmadi, faqat ayrimlarigina uning darajasiga bir qadar yaqinlashishga muvaffaq bo‘lgan» — deb ta’kidlagan. Imom Muslimning quvvai hofizalari kuchli bo‘lib, minglab hadislarni yod bilganlar, shul bois ul kishiga «Hofiz» unvoni berilgan edi. Darhaqiqat, Muslim ibn al-Hajjoj dunyoga mashhur to‘rt hofizdan biri hisoblanadilar. Ularning qolgan uchtasi Imom al-Buxoriy, Abu Zur’a va Abdulloh ad-Doramiydir. O‘sha davr tartibiga ko‘ra, «hofiz» unvoniga erishmoq uchun kamida mingta hadisni yod bilmoq shart bo‘lgan.
Muslim ibn al-Hajjoj hadis ilmiga bor iqtidoru umrlarini sarflagan olim edilar. Ko‘plab zamondosh ulamolar ul kishidan hadis ilmi bo‘yicha ta’lim olgan, ul kishidan rivoyat qilgan. Muhammad ibn Muxallad, Imom at-Termiziy, Ahmad ibn Salma, Abu Amd al-Mustalamiy, Muhammad ibn Abdulvahhob al-Farra, Yahyo ibn Sa’iyd, Ibrohim ibn Muhammad ibn Sufyon, Abu Uvona shular jumlasidandir.

Manba’larda keltirilishicha, ikki buyuk muhaddis — Muslim ibn al-Hajjoj bilan Imom al-Buxoriy o‘rtalarida yaqin do‘stona va ilmiy aloqalar bo‘lgan bo‘lib, Imom Muslim Imom al-Buxoriydan ko‘p saboq olganlar. Ularning dastlabki uchrashuvi taxminan 250 hijriy (863—864 melodiy) yilda, Imom al-Buxoriy Nishopurga kelib, hadis ilmidan saboq bera boshlagan kezlarda yuz bergan. Bu paytda Imom Muslim qirq yoshdan oshgan bo‘lib, balki bu ikki buyuk muhaddisning uchrashuvi bundan oldinroq yuz bergan bo‘lishi ham mumkin. Taniqli olim Ya’qub al-Hofiz: «Men Muslim ibn al-Hajjojning Imom al-Buxoriy huzurlarida mual-limi qoshida, odob saqlab o‘ltirgan o‘quvchi boladek o‘ltirganini ko‘rganman» — deyish bilan Imom Muslimning Imom al-Buxoriyga shogird bo‘lganlarini ishora qiladi.
Muslim ibn al-Hajjojning Imom al-Buxoriyga muhabbatlari cheksiz bo‘lib, doimo ul kishiga izzat-ikrom ko‘rsatganlar. Masalan, Imom Muslim bir kuni Imom al-Buxoriyning huzurlariga kelib, ul kishining yuzu ko‘zlaridan o‘pgach: «Ey ustozlarning ustozi, muhaddislarning sayyidi, illatli hadislarning tabibi! Menga oyoqlaringizni o‘pishga ruxsat qiling!»—deb murojaat qilganlar. Imom al-Buxoriy Nishopurda turgan vaqtlarida ul kishidan bir qadam ham ajralmaganlar, ertayu kech yonlarida bo‘lganlar. Buyuk daho sohibi bo‘lmish Imom al-Buxoriyning obro‘-e’tiborlari Nishopur ahli o‘rtasida oshib, shuhratlari har tarafga yoyilgach, kattayu kichik ilm toliblari hadis ilmidan saboq olish maqsadida ul kishining huzurlariga kela boshladilar. Imom al-Buxoriyga nisbatan ahli ilm e’tiborining g‘oyatda ortishi ba’zi olimlar, ayniqsa, mahalliy ulamolar hasadiga sabab bo‘ldi. Nishopurlik muhaddis Muhammad ibn Yahyo az-Zuhliy bu borada g‘oyat beandishalik ko‘rsatdi. Chunonchi, ilm toliblari uning ilmiy yig‘inlariga bormay, Imom al-Buxoriyning darslariga kela boshlaganda, u Imom al-Buxoriy haqlarida turli-tuman ig‘vo va bo‘htonlar tarqatib, har qanday yo‘llar bilan ul kishini obro‘sizlantirishga urindi. Shunda Muslim ibn al-Hajjoj ul kishiga sodiq qoldilar, qo‘llab-quvvatladilar, zarracha ikkilanmay himoya qildilar, «Ustoz! Sizni faqat hasadgo‘ylargina ko‘rolmaydilar, men shohidlik beramanki, sizdek buyuk zot bu dunyoda yo‘q!» — deb Imom al-Buxoriyga tasalli berdilar. Shunga qaramay Az-Zuhliy yolg‘on-yashiq tashviqotlari bilan ba’zilarni aldab, Imom al-Buxoriyning darslaridan bezdirishga muvaffaq bo‘ladi. Lekin, Muslim ibn al-Hajjoj Imom al-Buxoriydan ajramay, doimo birga bo‘ladilar. Natijada Az-Zuhliy bilan o‘rtalarida kuchli adovat paydo bo‘ladi. Ish shunga borib yetadiki, Muslim ibn al-Hajjoj Az-Zuhliyning huzuriga mutlaqo bormay qo‘yishlari bilan birga, hatto uning darslarida neki yozib olgan bo‘lsalar, barchasini jamlab hammol orqali uyiga qaytarib yuboradilar. Bularning hammasi Muslim ibn al-Hajjojning ustozlari Imom al-Buxoriyga nisbatan hurmat va sadoqatlari beqiyos darajada yuksak bo‘lganligining dalilidir.

Imom Muslimning qalamlariga mansub asarlar ko‘p bo‘lib, ularning aksariyati hadis ilmiga bag‘ishlangandir. Ammo, ba’zilarining faqat nomigina ma’lum bo‘-lib, afsuski, bizgacha yetib kelmagan. Ular quyidagilardan iborat:
1. «Al-Jomi’ as-sahih». Bu asar Imom Muslimiing shoh asarlari bo‘lib, uning xususida keyinroq bayon qilamiz.
2. «Al-Munfarida val-vuhdon» («Alohida va yakkalar»). Bu asar bir roviy tomonidan rivoyat qilingan hadislar xususida bo‘lib, 1323 hijriy (1904 melodiy) yilda Haydarobodda nashr qilingan.
3. «Kitob al-kuna val-asmo’» («Kunya va ismlar haqida kitob»). Bu kitob roviylarning kunya va ismlari haqida. Uning hijriy 5-asrda yozilgan bir qo‘l-yozmasi Damashqdagi Az-Zohiriya, yana bir qo‘lyozmasi Hindistonning Botina va yana bir qo‘lyozmasi Turkiyaning Ayai Shahiyd kutubxonasida saqlanadi.
4. «Kitob at-tamyiyz» («Farqlash haqida kitob»). Bu asarshing hijriy 6-asrda ko‘chirilgan bir qo‘lyozma nusxasi Damashqdagi Az-Zohiriya kutubxonasida.
5. «Rijol Urva ibn az-Zubayr» («Urva ibn az-Zubayrdan rivoyat qilgan roviylar»). Bu asarning bir nusxasi Damashqdagi Az-Zohiriya kutubxonasida bo‘lib, u 463 hijriy (1071 melodiy) yilda iroqlik mashhur tarixchi Al-Xatib al-Bag‘dodiy tomonidan ko‘chirilgan.
6. «Kitob at-tabaqot» («Roviylar tabaqalari haqida kitob»). Bu asarda Payg‘ambar alayhissalomni ko‘rgan va ul zot xususlarida rivoyat qilgan zamondoshlar haqida fikr yuritiladi. Uning bir qo‘lyozma nusxasi Turkiyadagi Ahmad as-Solis kutubxonasida.
Bulardan tashqari Imom Muslimning yana bir qancha asarlari bo‘lib, ular bizgacha yetib kelmagan. «Al-Afrod», «Afrod ash-shomiyyiyn», «Al-Aqron», «Avhom al-muhaddisiyn» va «Al-Ilal» shular jumlasidandir,

Muslim ibn al-Hajjoj butun umrlari davomida hadis ilmi bilan shug‘ullanib, ellik besh yoshga yetmasdan vafot etdilar. Yozma manba’larda ko‘rsatilishicha, Imom Muslim hijriy 261 yil, rajab oyining 24-kuni (milodiy 875 yil, 5-may) nomozshomda vafot etib, ertasi dushanba kuni Nishopurdagi Nasrobod qabristoniga dafn etilganlar.
Imom Muslimning necha yil umr ko‘rganlari xususida tarixchilar turli fikrni bildirganlar. As-Suyutiy, Ibn al-Imod kabi olimlar ul kishining oltmish yil umr ko‘rganlari haqida yozganlar, Az-Zahabiy va Ibn Hajar al-Asqaloniy esa ellik yetti yil yashaganlarini, Ibn Xallikon, Ibn as-Saloh, Al-Hokim an-Naysoburiy esa ellik besh yil hayot kechirganlarini qayd etishgan.

Shubhasiz, Muslim ibn al-Hajjoj ijodlarining gultojisi — ul kishining «Sahihi Muslim» asarlaridir. Bu asar muallifning uzoq yillar davomida qilgan mashaqqatli mehnatiyu, butun aql-zakovatining samarasi bo‘lib, Payg‘ambarimiz alayhissalomning hadislariga bag‘ishlangan eng e’tiborli va muhim manba’lardan biridir. Ilmiy adabiyotlarda bu asar ba’zan «Al-Jomi’» yoki «Al-Musnad» nomlari bilan ham yuritiladi.
Ma’lumki, Muslim ibn al-Hajjojga qadar ham Payg‘ambarimiz alayhissalom hadislariga doir talaygina asarlar yaratilgan. Biroq, ushbu asarlarning mual-liflari hadislarni va ularning isnodiyu, matnlarini chuqur o‘rganishga ko‘p ham e’tibor bermaganlar. Shu sababdan, ba’zan esa g‘arazli maqsadlar tufayli «sahih» (to‘g‘ri, ishonchli) hadislar bilan birga xalq orasida xato, shubhali va hatto soxta hadislar ham paydo bo‘la boshlagan. Mana shunday sharoitda birinchi bo‘lib buyuk alloma Imom al-Buxoriy, so‘ng Imom Muslim faqat sahih hadislardan iborat alohida to‘plam yaratishni boshlab berishdi. Hadis ilmidagi bu batamom yangi yo‘nalishga ulug‘ vatandoshimiz Imom al-Buxoriy asos solib, Imom Muslim ibn al-Hajjoj esa bu borada ul kishiga ergashdilar. Shu boisdan ham ularning asarlari haqli ravishda «Sahihi al-Buxoriy» va «Sahihi Muslim» deb ataldi. Imom Muslim ibn al-Hajjojning bu asarlarining ahamiyati shundaki, undan matn va isnodlari chuqur tekshirilgan sahih hadislargina o‘rin olgan. Muslim ibn al-Hajjoj bu haqda: «Har bir hadisni hujjat-dalillarga tayangan holdagina kitobimga kiritdim yoki kiritmadim. Kitobim o‘zim eshitgan uch yuz ming hadisning sahihlaridan tasnif etilgan»—deb ta’kidlaydilar.
«Sahihi Muslim» asarining yozilish muddati haqida aniq ma’lumotlar bo‘lmasada, bunday yirik asarning uzoq yillar davomida qilingan mashaqqatli mehnat mahsuli ekanligi o‘z-o‘zidan ma’lum. Chunki, har bir hadisni eshitib, matnu isnodini aniqlash g‘oyatda mushkul ish bo‘lib, buning uchun qanchadan-qancha mamlakatlarni kezib, ne-ne mashaqqatlarni boshdan kechirish lozim bo‘lgan. Imom Muslim zamondoshlari qoldirgan ma’lumotlar asosida bu asar taxminan o‘n besh yil davomida yozib tugatilgan deyish mumkin.
Tarkibiy jihatdan bu asar sakkiz qismdan iborat bo‘lib, ular hadislarning mazmun-mohiyati va mavzulariga ko‘ra, ellik to‘rt (ba’zi manba’larda ellik ikki) bobga bo‘linadi. Chunonchi, iymon, tahorat, namoz, masjid, zakot, ro‘za, haj, nikoh, farz, vasiyat, ovchilik, kiyim-kechak, zeb-ziynat, odob-axloq, ilm-fan, ma’rifat, fazilat, tabobat boblari shular jumlasidandir. Kitobga kiritilgan xadislarning umumiy soni 5781 ta.
«Sahiyh Muslim» hind tiliga tarjima qilinib, Mavlaviy Vahiyd az-Zamon yozgan sharh bilan birga Lahorda nashr qilingan (hijriy 1304—1306). Bu asar panjob tiliga ham tarjima qilinib, Abdulaziz ibn G‘ulom Rasul tomonidan bitilgan sharh bilan birga chop etilgan (Lahor, hijriy 1307).
Imom Muslimning bu asarlari katta ijtimoiy, ilmiy, ma’naviy va amaliy ahamiyatga molik bo‘lib, uni o‘zbek tiliga tarjima qilish sharqshunoslarimiz, olimu ulamolarimiz oldida turgan eng dolzarb vazifalardan biri bo‘lmog‘i kerak. Janob Payg‘ambarimiz alayhissalomning o‘ta hayotiy va rushdu hidoyatga boshlovchi pandu nasihatlari mustaqil O‘zbekistonimiz uchun bugungi kunda g‘oyatda zarurdir.

«Tafsir g‘ariyb as-sahihayn». Muallifi Hamidiy (? —hijriy 488). Qo‘lyozma nusxasi Damashqdagi «Al-Xizona at-Taymuriyya»da saqlanadi.
«Al-Mu’lim fiy favoid Muslim». Muallifi Abu Abdulloh Muhammad ibn Ali ibn Abu Tamim al-Mozariy (? —1141). Qo‘lyozma nusxalari Parij, Fes, Is-tanbul, Qohira, Rabot kutubxonalarida saqlanadi.
«Siyonat Sahiyh Muslim minal-ixlol val-g‘alat va himoyatuhu minal-isqot vas-saqt». Muallifi Usmon ibn Abdurrahmon ash-Shahruzuriy ibn as-Saloh (? — 1243). Qo‘lyozma nusxasi Istanbuldagi «Ayo-Sofiya» kutubxonasida saqlanadi.
«Al-Mufsih. al-mufhim val-muvzihal-mulhim li-ma’oniy Sahiyh Muslim». Muallifi Abu Abdulloh Muhammad ibn Yahyo al-Ansoriy (? —1248). Qo‘lyozma nus-xasi Qohiradagi «Tal’at» kutubxonasida mavjud.
«Al-Mufhim li-mo ashkala min talxiys kiob Muslim». Muallifi Abulabbos Ahmad ibn Umar ibn Ibrohim al-Qartobiy (? —1258). Qo‘lyozma nusxalari Damashq, Halab, Qohira, Rabot, Basra, Madinai Munavvara kutubxonalarida saqlanadi.
«Minhoj al-muhaddisiyn va sabiyl talbiyat al-muhaqqiqiyn». Muallifi An-Navaviy (? —1277). Bu asar bir necha marta Lakhnau, Dehli, Qohirada nashr
etilgan. Qo‘lyozma nusxalari Parij, London, Leyden, Milan, Istanbul, Tunis, Mosul, Berlin, Botina, Halab kutubxonalarida mavjud.
«Ikmol al-ikmol». Muallifi Aburruh Iso ibn Mas’ud az-Zavoviy al-Molikiy (? — hijriy 774). Qo‘lyozma nusxasi Qohira kutubxonalarida saqlanadi.
«Ikmol al-ikmol». Muallifi Abdulloh Muhammad ibn Xalfa al-Bushtotiy al-Abiy at-Tunisiy al-Molikiy (? —1424). Qo‘lyozma nusxalari Qohira, Jazoir, Tunis, Rabot, Fes, Mosul, Istanbul, Botina, Myunxen kutubxonalarida saqlanadi. Qohirada chop etilgan.
«Fazl al-mun’im fiy sharh Sahiyh Muslim». Muallifi Shamsuddin ibn Abdulloh ibn Atoulloh ar-Roziy (? —1426). Qo‘lyozma nusxalari Turkiyadagi «Fazlulloh» kutubxonasida va Hindistondagi Bangpur shahri kutubxonalarida mavjud.
«Tuhfat al-munjid val-muthim fiy g‘ariyb Sahiyh Muslim». Muallifi noma’lum. Qo‘lyozma nusxasi Istanbuldagi «Al-Hamidiyya» kutubxonasida saqlanadi.
«Mukmil Ikmol al-ikmol». Muallifi Muhammad ibn Yusuf as-Sanusiy (? —1486).) Qohirada chop etilgan (hijriy 1328). Qo‘lyozma nusxalari Fes va Rabot kutubxonalarida mavjud.
«Ad-Diyboj ala Sahiyh Muslim ibn al-Hajjoj». Muallifi Jaloluddin Abdurrahmon ibn Abu Bakr as-Suyutiy (? —1505). Qo‘lyozma nusxalari Fes, Peshovar, Qohira, Iskandariya, Madinai Munavvara, Istanbul kutubxonalarida saqlanadi.
«G‘uniyat al-muhtoj fiy xatmi Sahiyh Muslim ibn al-Hajjoj». Muallifi Muhammad ibn Abdurrahmon as-Saxaviy (? —1497). Qo‘lyozma nusxasi Qohiradagi «Dor al-kutub»da saqlanadi.
«Sharh xutbat Muslim ibn al-Hajjoj». Muallifi Al-Qastaloniy. Qo‘lyozma nusxasi Misrdagi Al-Mansura shahri kutubxonalarida saqlanadi.
«Xatm Sahiyh Muslim». Muallifi Abdulqodir an-Nodimiy (? —1521). Qo‘lyozma nusxasi Berlin kutubxonalarida mavjud.
«Bug‘yat al-qori’ val-mutafahhim». Muallifi Yahyo ibn Muhammad as-Sunbotiy (? —1551). Qo‘lyozma nusxasi Germaniyadagi Gota shahri kutubxonalarida saq-lanadi.
«Sharh Sahiyh Muslim». Muallifi Abdurrauf al-Munoviy (? —1622). Qo‘lyozma nusxasi Iroqdagi Mosul shahri kutubxonasida saqlanadi.
«Sharh Sahiyh Muslim». Muallifi Ibrohim ibn Muhammad al-Ajamiy al-Halabiy. Qo‘lyozma nusxasi Oksford shahri kutubxonasida saqlanadi.
«Hoshiyat Abulhasan ibn as-Sindiy». Muallifi Abulhasan ibn as-Sindiy (? —1723). Qo‘lyozma nusxasi Istanbul dorulfununi kutubxonasida saqlanadi. Mo‘ltonda nashr qilingan.
«Inoyat al-mun’im li-sharh Sahiyh Muslim». Muallifi Abdulloh ibn Muhammad Yusuf Afandizoda Hilmiy (? —1753). Qo‘lyozma nusxalari Turkiyadagi «Nur al-Usmoniyya» kutubxonasida saqlanadi.
«Hoshiyat sharh Muslim». Muallifi Ali ibn Ahmad as-Sa’idiy (? —1754). Qo‘lyozma nusxasi Istanbul kutubxonalaridan birida saqlanadi.
«Vashy ad-diyboj ala Sahiyh Muslim ibn al-Hajjoj». Muallifi Ali ibn Sulaymon al-Mag‘ribiy ad-Damnatiy al-Bajam’aviy. Qohirada chop etilgan (hij-riy 1298).
«As-Siroj al-vahoj min kashf matolib Sahiyh Muslim ibn al-Hajjoj». Muallifi Siddiyq ibn Hasan ibn Ali al-Husayniy al-Qanujiy al-Buxoriy. (? — 1890).
«Fath al-mulhim bisharh Sahiyh Muslim». Muallifi Shabbiyr Ahmad ad-Dayyubandiy (ad-Darbandiy) al-Usmoniy (? —hijriy 1369). Dehlida nashr qilingan.

• Олдинги
• Кейинги