Имом ал-Бухорий: Шоҳ асар - "Ал-жоме‘ ас-саҳиҳ"

Имом ал-Бухорийнинг "Ал-Жомиъ ас-саҳиҳ" асари ислом дини таълимотларига кўра Қуръони каримдан кейинги асосий манба ҳисобланади. Бу асарнинг тўлиғича "Ал-Жомиъ ас-саҳиҳ ал-муснад мин ҳадис Расулуллоҳ-саллоллоҳу алайҳи ва саллам ва сунаниҳи ва айёмиҳи" ёки бўлмаса тарихчи Бадруддин ал-Айнийнинг ёзишича, "Ал-Жомиъ ал-муснад ас-саҳиҳ ал-мухтасар мин умури Расулуллоҳ-саллоллоҳу алайҳи ва саллам ва сунаниҳи ва айёмиҳи” деган номлар билан аталса-да, ҳадис илмида қисқача "ал-Жомиъ ас-саҳиҳ" ("Ишончлитўплам"), аксар ҳолда эса "Саҳиҳ ал-Бухорий" номи билан машҳурдир. Асарнинг қирқга яқин қўлёзма нусхалари Беруний номидаги Шарқшунослик институтида ва яна бир қанча нусхалари Ўзбекистон мусулмонлари идорасининг кутубхонасида сақланади.

Ушбу асарнинг ёзилиш сабаблари ҳақида мулоҳаза юритилганда азалдан олимлар ўртасида икки хил фикр мавжуд. Улардан бири олим Иброҳим ибн Маъқал ан-Насафий (854 йилда вафот этган) Имом ал-Бухорийнинг номидан шундай ҳикоя қилади: "Бир кун биз Ишоқ ибн Роҳвайҳнинг ҳузурида бўлгандик. Шунда у: биронтангиз Расуллулоҳ-саллоллоҳу алайҳи ва салламнинг саҳиҳ ҳадисларини мухтасар бир китоб тарзида жаъм қилсангиз эди,-деди. Бу гап менинг қалбимга чуқур ўрнашиб қолиб, ўшандан бошлаб "Ал-Жомиъ ас-саҳиҳ" асаримни ёзишга киришдим". Тарихчи ан-Нававий келтирган иккинчи фикр қуйидагича талқин қилинган: "Муҳаммад ибн Сулаймон ибн Фориснинг ҳикояси: мен имом ал-Бухорий ҳазратлари шундай деганини эшитганман: "Тушимда Пайғамбар алайҳиссаломни кўрибман, гўёки мен у зотнинг рўбаруларида турибману қўлимдаги елпиғич билан у зоти шарифдан нималарнидир ҳайдаяпман. Мен бу воқеа ҳақида тушнинг таъбирини айтувчилардан сўрасам, Сиз Пайғамбар алайҳиссалом қавлларини кизбдан тозалагансиз. Мана шу гап менинг зиммамга "ал-Жомиъ ас-саҳиҳ"ни ёзишни юклади". Имом ал-Бухорий ғоятда тақводор ва покиза инсон бўлганлигидан Муҳаммад алайҳиссаломнинг саҳиҳ ҳадисларини тўплашга жуда катта масъулият ва ҳалоллик билан ёндошган. Шу боисдан ҳам алломанинг ўзи: "Ас-Саҳиҳ" китобимга таҳорат қилиб икки ракъат намоз ўқимасдан туриб биронта ҳам ҳадис киритмаганман-деб таъкидлайди. Ўрни келганда таъкидлаш жоизки, Пайғамбар ҳадисларига бағишланиб ўша даврда яратилган асарларга хилма-хил ҳадислар билан бир қаторда саҳобаларнинг қавлларию тобеъийнларнинг фатволари ҳам киритилган. Бунга мисол қилиб машҳур олим Молик ибн Анаснинг (712-795) "ал Муватто" ва бошқа қатор асарларни кўрсатиш мумкин.

 Имом ал-Бухорийнинг бу йирик асари, муаллифнинг ўзининг таъкидлашича ҳам, аксар олимларнинг ёзишларича ҳам олти юз минг ҳадисдан сараланиб саҳиҳлари танлаб олинган ва ўн олти йил давомида таълиф этилган. Асар қаерда ёзилган деб савол туғилиши ҳам табиий. Бу масала ҳақида ҳам турли фикрлар айтилган. Тарихчи ибн Ҳажар ал-Асқалоний мана шу фикрларни жаъмлаб шундай хулосага келган: Имом ал-Бухорий бу йирик асарини ёзишни ва унинг асосий мундарижасини тузишни Маккаю мукаррамада-Байтуллоҳ ал-Ҳаромда бўлган вақтидан бошлаб ўз она юрти Бухорода асарини ниҳоясига етказиб оққа кўчирган. Албатта аллома ўз асарига киритган аксар ҳадисларни хорижий юртларда сафарда бўлганида тўплаган. Ўз асарини ишончли манба сифатида бўлишга алоҳида эътибор билан қаради, шу боисдан ҳам уни уч марта таҳрир этиб ушбу таснифини тугатди. Натижада ислом оламидаги барча муҳаддисларга намуна бўладиган, Пайғамбар алайҳиссаломнинг саҳиҳ ҳадисларини ўзида мужассам қилган мукаммал бир асар яратилди. Имом ал-Бухорийнинг ҳадис илми ва унинг турли тармоқлари, ровийлар тарихларидан ҳартомонлама тўлиқ ва кенг қамровли илмга эга бўлиши, ҳадисларни тўплаш мақсадида турли мамлакатларга илмий сафарлар қилиши, кўп сонли ва хилма-хил савиядаги устозу-шайхлардан ҳадислар ёзиб олганлиги ва ниҳоят унинг ақл бовар қилмайдиган даражада қувваи ҳофизасининг кучлилиги, унинг ноёб қобилияти ва фидойилиги-мана шу омиллар алломага "ал-Жомиъ ас-саҳиҳ" дек илмий ва амалий жиҳатдан юксак савияда бўлган йирик асар яратиш имкониятини берди. Шу билан бирга айтиш керакки, муаллиф ўз асари учун маълумотлар тўплашга ва уларни таълиф этишга кўп ҳам шошилмади, балки чуқур илмий пойдеворга (манҳажга) таянган мукаммал режа асосида иш олиб борди. Бу жиҳатлар ҳадислар тўплашда ҳам, уларни асар сифатида яхлит тартибга келтиришда ҳам, унинг ёзилиш муҳлатида (ўн олти йил давомида) ҳам, шундай ноёб асар яратилиши учун катта аҳамият касб этадиган илмий муҳит мавжуд бўлган турли-туман (Макка, Мадина, Басра, Бағдод, Бухоро) шаҳарларда ёзилиши ҳам бир сўз билан айтганда, мазкур омилларнинг барчаси ўзига хос буюк асар яратилиши учун пойдевор бўлиб хизмат қилди.

 Имом ал-Бухорийнинг ўзига хос услуби бўлиб, бу ўринда у йиққан ҳадислар ровийларининг ҳиссаси алоҳида ўрин тутади. Чунончи бу хусусда манбаларда "Саҳиҳ"ни имом ал-Бухорийдан етмиш, тўқсон, юз минг ровийлар ривоят қилганлиги қайд қилинади. Унинг ровийлари жумласидан имом Муслим ибн ал-Ҳажжож, Абу Зуръа, имом ат-Термизий, ибн Ҳузайма каби ҳадис илмининг етук дарғалари ҳам бўлган. Ҳадисларни ровийлардан ёзиб олишга ҳам имом ал-Бухорий жуда катта масъулият ва эҳтиёткорлик билан ёндошиб, фақат энг ишончли олиму уламолардангина қайта-қайта текшириб ҳадис ёзиб олган. Бу хусусда алломанинг ўзи "минг ёки ундан ортиқ ишончли (сиқот) уламолардан ҳадис ёзиб олдим, менинг асаримга исноди келтирилмаган биронта ҳам ҳадис кирмаган",-деб таъкидлайди. Шу боисдан ҳадис ривоят қиладиган шахсларнинг аҳволлари, уларнинг насл-насаби, у ҳадисни кимдан эшитган ва бошқа қатор масалаларни тўлиқ билгач, улардан ҳадис ёзиб олган. Бу ҳақида имом ал-Бухорий "Бирон кишидан ҳадис ёзиб олишим бошқаларникига ўхшамас эди. Мен агар бирон шахсдан ҳадис ёзмоқчи бўлсам-енг аввало унинг исми шарифи, куняси, насл-насаби, айтаётган ҳадисини қандай манбадан олган, унинг нусхалари ҳақидаги хабарларни сўраб-суриштирар эдим, аммо бошқалар эса бу масалаларга кўп ҳам эътибор бермайдилар"-деб ҳикоя қилади. Унинг "иймон-қавл ва унга амал қилиш" демаган ҳечбир кимсадан ҳадис ёзмаганлиги олим учун қатъий бир қоида ва дастуруламал сифатида бутун умри мобайнида давом этди. Барча илмий фаолиятида мана шу тартиботга қатъий амал қилди. Аллома Абу Жаъфар ал-Уқайлийнинг ёзишича, имом ал-Бухорий  "Саҳиҳ" асарини ёзиб тугатгач Аҳмад ибн Ҳанбал, Яхъя ибн Маъийн, Али ибн ал-Мадийний ва бошқа машҳур олимларга кўрсатганда улар бу асарни катта мамнуният билан маъқуллаганлар.

Аввал таъкидлаб ўтилганидек, Имом ал-Бухорийнинг бу асарига фақат саҳийҳ (ишончли, тўғри) ҳадислар киритилган. Албатта бу ўта машаққатли ва хайрли ишни амалга оширишда муаллиф маълум қонун-қоидага бошқача қилиб айтилса, шартларга, риоя қилган. Умуман ҳадисшунослик илмида тан олинган олти саҳиҳ асарнинг муаллифлари ҳам, бошқа муҳаддислар ҳам ўзига хос шартларга биноан ўзасарларини яратганлар. Бу ҳақда олимлар томонидан махсус асарлар ҳам битилган. Шулар жумласига Ибн Тоҳир ал-Муқаддасийнинг "Шурут ал-аиммати ас-ситта" ("Олти машҳур олимнинг шартлари") ёки бўлмаса Абу Бакр ал-Хозимийнинг қаламига мансуб "Шурут ал-аиммати ал-хамса" ("Беш машҳур олимнинг шартлари") каби асарларини кўрсатиш мумкин. Манбаларда имом ал-Бухорийнинг шартлари деб аталадиган ушбу қоидалар, асосан, қуйидагилардан иборат: иснод муттасил, яъни кетма-кет узлуксиз бўлиши, ҳадис ривоят қилувчи ислом динига мансуб бўлиб ҳақгўй бўлиб, унинг гапида ёлғон ва пала-партишлик бўлмаслиги зарур; у (ровий) адолат сифатларини ўзида мужассам қилган, ўзини тута биладиган вазмин, ўткир зеҳнли, хато-нуқсони кам, иймон-еътиқоди комил инсон бўлиши шарт эди. Мана шу шартлар тўлиқ мужассам бўлганда ўзи эшитган саҳиҳ ҳадисларнинг аксар қисмини имом ал-Бухорий "Саҳиҳ" асарига киритди. Алломанинг ўзи ҳам: "Фақат саҳиҳ (ишончли, тўғри) бўлган ҳадисларнигина "ал-Жомиъ ас-саҳиҳ" асаримга киритдим" [1],-деб алоҳида таъкидлаган.

Машҳур муаррих Ибн Ҳажар ал-Асқалоний шундай деган: "Ал-Жомиъ ас-саҳиҳ"даги ал-муаллақот ва ал-мутобиат ҳадислардан бошқа мен, соф таҳрир қилган-мукаррарлари (такрорланадиганлари) билан бирга кирган ҳадисларнинг умумий сони етти минг уч юз тўқсон етти ҳадисдир. Улардан таълийқга муаллақлари) доирлари бир минг уч юзу қирқ бир ҳадисни ташкил қилади. Бинобарин Имом ал-Бухорийнинг" Саҳиҳ" китобига кирган ҳадислар-такрорланадиганлари билан биргаликда жами бўлиб, тўққиз минг саксон икки ҳадисдан иборат.

Ибн Ҳажар ал-Асқалоний яна:
Ушбу ададга саҳобаларга тегишли (мавқуф) ҳадислар ва улардан кейинги тобеъийнларга доир мақтуъотлар кирмайди, -деган.
Яна у:
-"Саҳиҳ ал-Бухорий"да бўлган мана шу ададни Оллоҳнинг инояти билан камолига етказиб, тўлиқ таҳрир қилганман. Мендан олдин биронта олим шу даражада иш бажарганини мен билмайман. Саҳв ва хатолардан холиман, деб қатъий ишонч билан айтаолмайман, Оллоҳ ўзи ададкор,-деган.

Имом ал-Бухорийнинг шоҳ асари ”Ал-Жомиъ ас-саҳиҳ”га бағишланиб, араб тилида жуда кўп шарҳлар ва ҳошиялар ёзилган бўлиб, улар ҳажм ва аҳамияти жиҳатидан хилма-хилдир. Қатор манбаларда (масалан Ҳожи Халифанинг "Кашф уз-зунун", ал-Қасталонийнинг "Муқаддима", Умар Ризо Каҳҳоланинг "Муъжам ал-муаллифийн" кабилар) келтирилишича, уларнинг сони юзга яқиндир. Мана шу шарҳлар ва уларнинг муаллифлари ҳақида мухтасар маълумотлар келтиришни мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз.

1. "Шарҳ Ибн ал-Мунаййир"нинг муаллифи Имом Носируддин Али ибн Муҳаммад ибн ал-Мунаййир ал-Искандароний (1296 йил вафот этган) бўлиб, унинг қаламига мансуб бу улкан шарҳ ўн катта жилддан иборат. Шунингдек имом Носируддин "Саҳиҳ ал-Бухорий"га бағишланган Ибн Баттолнинг шарҳига тегишли ҳошиялар ҳам ёзган.

2. "Шарҳ Саҳиҳ ал-Бухорий"нинг муаллифи шомлик олим Қутбиддин Абдукарим ибн Абдуннур ибн Мунийр ал-Ҳалабий ал-Ҳанафийдир (вафоти 1344 йил). Ўн жилддан иборат бўлган бу шарҳ "Саҳиҳ"нинг яримигача етган. Муаллиф имом ал-Бухорий асарига мукаммал бир шарҳ ёзишни ният қилган кўринади, лекин, афсуски, бу шарҳ охиригача етмай қолган.

3. "Ал-Кавокиб ад-Дирорий" номли шарҳнинг муаллифи аллома Шамсуддин Муҳаммад ибн Юсуф ибн Али ал-Кирмоний (вафоти 1384 йил). Илм аҳллари учун ғоятда фойдали бўлган бу шарҳда муаллиф "Саҳиҳ ал-Бухорий"нинг шу хилдаги бошқа асарлардан устунлиги ҳақида ишончли ва ёрқин далиллар келтирган. Ал-Кирмонийнинг бу асари "Саҳиҳ"га ёзилган шарҳларнинг энг муҳимларидан ҳисобланади. Муаллиф ушбу асарини 1373 йилда Маккаи мукаррамада ёзиб тугатган. Машҳур олим Ибн Ҳажар ал-Асқалонийнинг фикрича, ал-Кирмонийнинг бу шарҳи қатор хато-камчиликлардан ҳам холи эмас. Бу асар Қоҳирада чоп этилган бўлиб, унинг қатор қўлёзмалари Қустантаниянинг кутубхоналарида сақланади.

4. "Ат-Талвийҳ" номли шарҳ имом ал-Ҳофиз ал-Муғултоий ибн Қилич ат-Туркий Алоуддин ал-Мисрий ал-Ханафийнинг (вафоти 1361 йил) қаламига мансуб. Ҳажм жиҳатидан катта бўлган бу асар ҳам "Саҳиҳ"га ёзилган муҳим шарҳлардан ҳисобланади.

5. Шайх ал-Ислом Абул-Фазл Аҳмад ибн Али ибн Ҳажар ал-Асқалонийнинг (вафоти 1448 йил) "Фатҳ ал-борий ли шарҳи Саҳиҳ ал-Бухорий" номли шарҳи имом ал-Бухорийнинг асарига битилган энг мўътабар шарҳдир.

ХВ асрда яшаган буюк араб мутаффаккири Ибн Халдун ўзининг "Муқаддима" номли асарида "Ибн Ҳажар ал-Асқалонийнинг имом ал-Бухорий асарига ёзган "Фатҳ ал-борий" номли шарҳини "бутун ислом уммати ўрганиши қарздир",-деб ушбу шарҳни юксак баҳолаган эди. Дарҳақиқат, илмий нуқтаи назардан ал-Асқалонийнинг бу шарҳи ғоятда муҳим ва мукаммал асар бўлиб, имом ал-Бухорий асарини ўрганган ҳар бир тадқиқотчи ва ўқувчи унга мурожаат қилмасдан иложи йўқ. Муаллиф ўз шарҳини 1414 йилдан бошлаб, 1437 йили яъни йигирма уч йилда тугатган бўлсада, унга умрининг охиригача (1448 йилгача) қўшимчалар киритган. Ибн Ҳажар ал-Асқалонийдан кейин “Саҳиҳ ал-Бухорий”га шарҳ ёзган барча муаллифлар ал-Асқалонийнинг ушбу машҳур шарҳига мурожаат қилганлар.

6. “Ҳадюс-сорий муқаддимат Фатҳ ал-борий” номли шарҳнинг муаллифи ҳам юқорида зикр қилинган Ибн Ҳажар ал-Асқалоний бўлиб, у “Фатҳ ал-борий”га ёзилган муқаддима ҳисобланади. Бу улкан асар ўн бўлимдан иборат бўлиб, ўз навбатида бу бўлимлар ҳам фаслларга бўлинади. Китобнинг охирида имом ал-Бухорийнинг таржимаи ҳоли, унинг асарлари ва шогирдлари ҳақида қимматли маълумотлар келтирилган.

7. Ал-Хитобий номи билан машҳур бўлган имом Абу Сулаймон Аҳмад (у Ҳамд ибн Муҳаммад ал-Бустий номи билан ҳам машҳур-вафоти 998 йил) қаламига мансуб шарҳ “Иълом ас-Сунан” номи билан аталиб, у “Саҳиҳ ал-Бухорий”га бағишланган дастлабки шарҳлардан бири ҳисобланади. Муаллиф йирик муҳаддис Абу Довуд ас-Сижистонийнинг "Сунан" асарига бағишланган "Маъолим ас-Сунан" номли шарҳини тугатгач, Балх аҳлининг илтимосига кўра бир жилдлик ушбу шарҳ-"Иълом ас-Сунан"ни таълиф этди.

Ал-Хитобий ушбу шарҳида йўл қўйган айрим хатоларни тузатган Муҳаммад ат-Тамиймий номли олим бу шарҳни охирига етказган. Унинг бир қўлёзма нусхаси Қустантаниядаги Оя Сўфия кутубхонасида сақланади. Баъзи олимларнинг тахмин қилишларича, мазкур шарҳнинг бир қўлёзмаси Иккинчи жаҳон урушидан олдинроқ Олмониядаги Дор ал-Улумнинг қўлёзмалар бўлимида мавжуд бўлган.

8. Олим Муҳаллаб ибн Абу Сафра ал-Азадийнинг (вафоти 1043 йил) қаламига мансуб "Шарҳ ал-Муҳаллаб" номли шарҳ ҳақида деярли ҳечбир маълумотга эга эмасмиз. Фақат шу нарса маълумки, муаллиф ўз шарҳига қўшиб "Саҳиҳ ал-Бухорий"нинг матнини ҳам келтирган.

9. "Мухтасар Шарҳ ал-Муҳаллаб" номли шарҳнинг муаллифи бундан олдинроқ зикри ўтган Муҳаллаб ал-Азадийнинг шогирди Абу Абдулла Муҳаммад ибн Халаф ал-Муробит (вафоти 1092 йил) бўлиб, у ўз устози ёзган шарҳни мухтасар ҳолга келтириб, аммо баъзи фойдали маълумотларни қўшимча қилган.

10. "Ал-Ажвиба аъло ал-масоил ал-мустағраба мин ал-Бухорий" номли саволларга жавоблар тариқасида битилган ушбу асарнинг муаллифи Абу Умар Юсуф ибн Абдулла ибн Муҳаммад ибн Абд ал-Бирр ал-Моликий (вафоти 1071 йил) бўлиб, у имом ал-Бухорий асари бўйича баъзи олимларнинг жавобларидан иборатдир.

11. Аллома Абу аз-Зиноднинг (вафоти йили номаълум) имом ал-Бухорийнинг "Саҳиҳ" асарига ёзган шарҳи "ас-Сирож" деб аталади. Ушбу шарҳ ҳақида манбаларда бошқа маълумотлар учратмадик.

12. "Шарҳ Ибн Баттол" номли шарҳнинг муаллифи имом Абу-л-Ҳасан Али ибн Халаф ибн Абдумалик ибн Баттол (вафоти 1052 ёки 1057 йил) бўлиб, муаллиф ушбу шарҳида моликия мазҳабига мослаб фикр юритган. Мисрлик таниқли муҳаддис ал-Қасталоний ушбу шарҳни кўриб танишиб чиққанлиги ҳақида ёзиб қолдирган.

13. "Ғоят ат-Тавзийҳ лил-Жомиъ ас-саҳиҳ" номли шарҳнинг муаллифи аллома Усмон ибн Исо Иброҳим ас-Сиддийқий ал-Ҳанафий бўлиб, у тахминан ҳижрий ўнинчи асрнинг охирларида вафот этган. Ушбу шарҳнинг бир қўлёзма нусхаси Рампурдаги ал-Мактабат ал-амирийяда сақланади (шарҳ икки жилддан иборатдир).

14. "Ал-Кавкаб ас-сорий фи шарҳ ал-Жомиъ ас-саҳиҳ лил-Бухорий" номли шарҳнинг муаллифи аш-Шайх Абул-Ҳасан Али ибн Ҳусайн ибн Урва ал-Моусулий ал-Ҳанбалий (вафоти 1432 йил) бўлиб, ушбу шарҳнинг бир қўлёзма нусхаси Ҳиндистоннинг Рампур шаҳридаги ал-Мактабат ал-амирийяда сақланиб, 470 саҳифадан иборатдир.

15. Аллома Абдурраҳмон ал-Баҳранинг (вафот этган йили номаълум) қаламига мансуб асар "Шарҳ Саҳиҳ ал-Бухорий" деб аталади. Бу шарҳнинг биринчи жилдининг икки нусхаси Рампурдаги ал-Мактабат ал-амирийяда сақланади. Ушбу нусхаларнинг ҳарқайсиниси 492 саҳифадан иборат бўлиб, бирқанча саҳифалари етишмайди (насх хатида кўчирилган).

16. Рампурдаги ал-Мактабат ал-Амирийя кутубхонасида сақланадиган бошқа бир қўлёзма ҳам "Шарҳ Саҳиҳ ал-Бухорий" деб аталади. 394 саҳифадан иборат ушбу шарҳнинг муаллифи номаълум шахс. Қўлёзма настаълиқ хатида кўчирилган.

17. Олим Абдулкарим ибн Абдуннур ибн Мунийр ибн Абдулкарим ибн Али ибн Абдулҳақ ал-Ҳалабий (вафоти 1334 йил) "Саҳиҳ"га битган асар "Шарҳ ал-Бухорий" деб аталади. Бу шарҳ ҳақида аллома ас-Суютий ўзининг "Ҳусн ал-муҳодара" асарида ўз фикр-мулоҳазаларини билдирган.

18. Аллома ас-Санадийнинг шогирди Али ибн Мустафо аш-Шофиъий ал-Ҳалабий (вафоти 1761 йил)нинг қаламига мансуб асар "Шарҳ Саҳиҳ ал-Бухорий" деб аталади. Ушбу шарҳ охиригача тугалланмаган бўлиб, у фақат "Саҳиҳ"нинг "Китоб ал-мағозий" қисмига қадар бажарилган.

19. Абу Жаъфар Аҳмад ибн Саъийд ад-Довудийнинг (вафот этган йили номаълум) "Шарҳ ад-Довудий" номи билан аталгувчи шарҳи кўпчилик олимларнинг фикрича “Саҳиҳ"нинг жуда қимматли шарҳларидан бири ҳисобланади.

20. Мавлона Аҳмад Алининг (вафоти 1881 йил) қаламига мансуб шарҳ "ал-Усмоний аъло ҳошият Саҳиҳ ал-Бухорий" деб аталади. Афсуски, ушбу шарҳ ва унинг муаллифи ҳақида аниқ маълумотларга эга эмасмиз.

21."Ал-Иълом биман зукира фил-Бухорий мин ал-Аълом" номли асарнинг муаллифи юқорида зикр этилган машҳур муаррих шайх ул ислом Ибн Ҳажар ал-Асқалонийдир. Муаллиф бу асарида ўзининг "Таҳзиб ал-камол" номли асарига кирмай қолган ровийларни зикр қилади. Шунингдек, ибн Ҳажар ал-Асқалоний "Саҳиҳ ал-Бухорий"га бағишлаб яна қуйидаги шарҳларни ҳам битган.
а)"Таълийқ ат-таълийқ"-бу асарда "Саҳиҳ"даги муаллақатлар ҳақида фикр юритилади. Асар қораламаси 1402 йилда тугалланган.
б)"Интиқоз ал-еътироз" номли асарида муаллиф аллома ал-Айнийнинг эътирозларига жавоб беради. Ушбу асарнинг бир қўлёзма нусхаси Рампур шаҳридаги кутубхонада сақланади.
в)"Тажрийд ат-Тафсир"-номидан ҳам аён бўлаётганидек, Ибн Ҳажар ал-Асқалоний бу асарида "Саҳиҳ"нинг Қуръони карим суралари билан боғлиқ ўринларини тафсирлаб шарҳлайди.

22. Имом ал-Бухорийнинг "Саҳиҳ" асарига бағишлаб битилган қимматли шарҳлардан бири аллома Бадруддин Абу Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Мусо ал-Айний ал-Ҳанафийнинг (вафоти 1451 йил) "Уъмдат ал-қорий фи шарҳи "Саҳиҳ ал-Бухорий" номли асаридир. Бу машҳур шарҳ қайта-қайта чоп этилган, жумладан Қоҳира, Байрут (ўн жилдлик) нашрлари маълумдир. Муаллиф бу йирик шарҳини ёзишга 1418 йилда киришиб, уни йигирма олти йилдан кейин яъни 1444 йилда камолига етказган. Бадруддин ал-Айний бу шарҳини ёзишда Ибн Ҳажар ал-Асқалонийнинг машҳур "Фатҳ ал-борий" шарҳидан кўп ўринларда фойдаланган, ҳатто ундан тўлиқ саҳифаларини сўзма-сўз кўчириб олган ўринлари ҳам бор.

23."Шавоҳид ат-тавзийҳ" номли шарҳ Сирожуддин Умар ибн Али ибн Аҳмад ибн ал-Мулаққин аш-Шофиъий (вафоти 1402 йил)нинг қаламига мансуб бўлиб, йигирма мужалладдан иборат жуда йирик асардир. Ал-Асқалоний ушбу асарни мутолаа қилиб кўп фойдалангани ҳақида алоҳида таъкидлаган.

24.Аллома Шамсуддин Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Абдудоим ибн Мусо ал-Бурмовий (вафоти 1427 йил)нинг шарҳи "ал-Ломиъ ас-сабийҳ" деб аталади. Бу тўрт жилддан иборат шарҳни ёзишда муаллиф ўзидан олдин имом ал-Бухорий асарига битилган (масалан аз-Заркаший, ал-Кирмоний каби муаллифларнинг) шарҳларидан кенг кўламда фойдаланган. Ушбу шарҳнинг бир қўлёзмаси Қустантаниядаги Оя Сўфия кутубхонасида, яна бир нусхаси эса Иккинчи жаҳон урушидан олдин Олмониядаги Дор ал-уълумда мавжуд бўлганлиги қайд этилади.

25."Ат-Талқиҳ ли-фаҳм ал-қорий ас-Саҳиҳ" номли шарҳнинг муаллифи Сабт ибн ал-Ажамий номи билан машҳур бўлган Бурҳонуддин Иброҳим ибн Муҳаммад ибн Халил ал-Ҳалабий (вафоти 1434 ёки 1438 йил) бўлиб, икки жилддан иборат бу асар ғоятда қимматли шарҳлардан ҳисобланади. Сабт ибн ал-Ажамийнинг ушбу шарҳидан кўп таниқли олимлар, жумладан аллома Ибн Ҳажар ал-Асқалоний ҳам "Саҳиҳ"га ёзган шарҳида ундан кўп ўринларда фойдаланган.

26. Машҳур олим ал-Ҳофиз Алоуддин ал-Муғултоийнинг "ат-Талвиҳ" номли шарҳини қисқартирилган ҳолда олим Жалолуддин ибн Аҳмад ибн Юсуф ат-Таббоний ал-Халабий (вафоти 1392 йил) "Мухтасар шарҳ ал-Муғултоий" номли бир шарҳ битган эди. Афсуски ушбу шарҳ ҳақида манбаларда бошқа маълумотларни учратмадик.

27. Аллома Тақиюддин Яҳъё ибн Муҳаммад ибн Юсуф ал-Кирмоний (вафоти 1430 йил) "Саҳиҳ ал-Бухорий"га битган шарҳини "Мажмаъ ал-баҳрайн ва жавоҳир ал-ҳабарайн" номи билан атаган. Саккиз улкан жилдлардан иборат ушбу шарҳини ёзишда муаллиф ўзидан олдин ўтган қатор олимларнинг (масалан, отаси ал-Кирмоний, Ибн ал-Мулаққин, аз-Заркаший, ад-Думётий, ибн Ҳажар ал-Асқалоний ва ҳокозолар) шарҳларидан кенг кўламда фойдаланган.

28. "Шарҳ Саҳиҳ ал-Бухорий" номли асар Абу Ҳафс Умар ибн ал-Ҳасан ибн Умар ал-Аъвазий ал-Ашбийлийнинг (вафоти 1068 йил) қаламига мансубдир. Афсуски ушбу шарҳ ҳақида манбаларда бошқа маълумотлар келтирилмаган.

29. Абул-Қосим Аҳмад ибн Муҳаммад ибн Умар ибн Варад ат-Тамиймийнинг (вафот этган йилини билолмадик) қаламига мансуб "Шарҳ Саҳиҳ ал-Бухорий" ҳақида бундан ортиқ маълумот учратмадик. 

30. "Шарҳ ибн ат-Таййин" номли шарҳ ёзган Имом Абдулвоҳид ибн ат-Таййин ас-Сафоқисийнинг (вафоти 1214 йил) бу асаридан "Фатҳ ал-борий", номли шарҳ ёзган аллома Ибн Ҳажар ал-Асқалоний қатор масалаларда ўз асарида фойдаланган. 

31. Имом Носируддин Али ибн Муҳаммад ибн ал-Мунаййир ал-Искандароний (вафоти 1296 йил) "Саҳиҳ"га бағишлаган бир шарҳини "ал-Мутаворий аъло тарожум ал-Бухорий" деб атаган. Шарҳловчи бу асарида "Саҳиҳ ал-Бухорий"дан тўрт юз масала танлаб олиб уларни муфассал шарҳлаган ҳолда ажойиб жавоблар қайтарган. 

32. "Шарҳ Саҳиҳ ал-Бухорий" номли шарҳнинг муаллифи Абу Асбағ Исо ибн Саҳл ибн Абдулла ал-Асадий (вафоти 1093 йил) бўлиб, афсуски бу шарҳ ҳақида бундан бошқа маълумотлар учратмадик. 

33. Аллома Рукниддин Аҳмад ибн Муҳаммад ибн Абдулмўмин ал-Қураймий (ваофти 1381 йил) ёзган асар "Шарҳ Саҳиҳ ал-Бухорий" деб аталади. Мазкур шарҳнинг афзалликлари ҳақида Ибн Ҳажар ал-Асқалоний, Ибн ал-Имод каби машҳур олимлар алоҳида қайд қилганлар. 

34. "Ат-Танқиҳ ли-алфоз ал-Жомиъ ас-cаҳиҳ" номли шарқнинг муаллифи аш-Шайх Бадруддин Муҳаммад ибн Баҳодир ибн Абдуллоҳ аз-Заркаший аш-Шофиъий (вафоти 1392 йил) бўлиб, бу жуда ҳам муъжаз шарҳдир. Мазкур шарҳнинг бир нусхаси Батнадаги Шарқ қўлёзмалари кутубхонасида, яна бир нусхаси эса Қустантаниядаги Оя Сўфия кутубхонасида сақланади. 

35. Аз-Заркашийнинг мазкур "ат-Танқиҳ" номли шарҳига шайх ул-ислом Ибн Ҳажар ал-Асқалоний "ан-Нукат" номли бир асар битган эди. Лекин Ҳожи Халифа ҳам ўз асарида қайд этганидек, муаллиф ушбу асарини охиригача тугатмаган. 

36. Ал-Қозий Муҳибиддин Аҳмад ибн Насруллоҳ ибн Аҳмад ал-Бағдодий ал-Ханбалий (вафоти 1440 йил) "Саҳиҳ ал-Бухорий"га бағишлаб ёзган асарини ҳам "ан-Нукат" деб атаган. Бу шарҳ ҳам юқорида зикр қилганимиз аллома аз-Заркашийнинг "ат-Танқийҳ" номли шарҳига муносабат тариқасида ёзилган асардир. 

37. "Шарҳ Саҳиҳ ал-Бухорий" номли асарнинг муаллифи аллома ан-Нававий аш-Шофиъийдир (вафоти 1278 йил). Имом Муслим ибн ал-Ҳажжожнинг "Саҳиҳ" асарига ёзган муқаддамасида шарҳловчи (ан-Нававий)нинг ўзи ҳам таъкидлаб ўтганидек, афсуски ушбу шарҳ охиригача тугалланмай фақат "Саҳиҳ ал-Бухорий"нинг "Китоб ал-иймон" қисмигача етган. 

38. Ал-Ҳофиз Имодиддин Исмоил ибн Умар Касир ад-Димашқий (вафоти 1372 йил) ҳам ўз асарини "Шарҳ Саҳиҳ ал-Бухорий" деб атаган. Ушбу шарҳ ҳам "Саҳиҳ ал-Бухорий"нинг охиригача етказилмай унинг бир қисмини қамраган, холос. 

39. "Ал-Файз ал-Жорий" номли шарҳ аллома Сирожуддин Умар ибн Раслан ал-Балқийний аш-Шофиъий (вафоти 1401 йил) қаламига мансуб бўлиб, бу ҳам "Саҳиҳ"нинг бир қисмининг шарҳи бўлиб охиригача етказилмаган. Шарҳ эллик жузъдан иборат бўлиб фақат "Китоб ал-иймон"гача етган. 

40. "Шарҳ Саҳиҳ ал-Бухорий" номли асарнинг муаллифи Бурҳонуддин Иброҳим ибн ан-Нуъмоний (вафот этган йили номаълум) бўлиб, бу шарҳ ҳам Имом ал-Бухорий асарининг фақат бир қисмини шарҳлаган. 

41. Мадинаи Мунавварада яшаган олим Абул-Бақо Муҳаммад ибн Али ибн Халаф ал-Аҳмадий ал-Мисрий аш-Шофиъий (вафот йили номаълум) тахминан 1504 йилда "Шарҳ Саҳиҳ ал-Бухорий" номли асарини таълиф этган. Ушбу шарҳ ҳажм жиҳатидан жуда катта бўлиб, муаллиф ўзидан олдин ёзилган қатор шарҳлардан (ал-Кирмоний, ал-Айний, ал-Асқалоний ва бошқаларнинг асарларидан) кенг кўламда фойдаланган. 

42. Юсуф Афандизода Абдуллоҳ ибн Муҳаммад номи билан танилган Абу Абдуллоҳ Муҳаммаднинг (вафоти 1754 йил) "Саҳиҳ ал-Бухорий"га бағишлаб ёзган шарҳи "Нажоҳ ал-қорий" деб аталади. Олман шарқшуноси К.Броккелманнинг ёзишича, мазкур шарҳ ўттиз қисмдан иборат. Мазкур шарҳнинг бир қўлёзма нусхаси Қустантаниядаги ал-Жомиъ аш-шарифдаги Валиуддин Султон Боязид кутубхонасида сақланади. 

43. Аллома Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Марзуқ ат-Тилимсоний (вафоти 1439 йил) "Саҳиҳ ал-Бухорий"га бағишлаган шарҳини "ал-Матжар ар-рабийҳ в-ал-масъан ар-ражийҳ" номи билан атаган. Бироқ ушбу шарҳ ҳам охиригача етмай қолган. 

44. "Буғят ас-сомеъ фи шарҳ ал-Жомиъ" номли шарҳ Жамолуддин Абу Юсуф ибн Умар ибн Ҳасаннинг (ҳижрий ўнинчи асрда вафот этган) қаламига мансуб. Ушбу шарҳнинг бир қўлёзма нусхаси Қустантаниядаги Валиуддин Султон Боязид кутубхонасида сақланади. 

45. Аллома Зайнуддин Абдураҳим ибн Абдураҳмон ибн Аҳмад ал-Аббосий аш-Шофиъий (вафоти 1556 йил) ўз асарини "Шарҳ Саҳиҳ ал-Бухорий" деб атаган. Ўзига хос янги бир услубда битилган ушбу шарҳнинг қатор қимматли жиҳатлари ҳақида кўп олимлар ўз фикр-мулоҳазаларини билдирганлар. Таниқли олимлар Бурҳонуддин Абу Шариф ва Абду ал-Бирр ибн аш-Шиҳна бу шарҳга бағишлаб махсус тақриз ҳам ёзганлар. 

46. "Масабийҳ ал-Жомиъ" номли шарҳнинг муаллифи Бадруддин Муҳаммад ибн Абу Бакр ад-Дамомийний (вафоти 1425 йил) бўлиб, у ушбу шарҳини вафотидан бироз вақт муқаддам ёзиб тугатган. Асарнинг бир қўлёзма нусхаси Қустантаниядаги Нур ал-Усмония кутубхонасида сақланади. 

47. Машҳур олим Жалолуддин Абдурраҳмон ибн Абу Бакр ас-Суютийнинг (вафоти 1505 йил) қаламига мансуб шарҳ "Ат-Тавшийҳ аълол-Жомиъ ас-cаҳиҳ" деб аталади. Бу ҳажм жиҳатидан катта бўлмаган муъжаз шарҳнинг бир қўлёзмаси Туркиядаги Аҳмад ас-солис кутубхонасида сақланади. 

48. Олим ал-Ҳофиз Зайнуддин Абдурраҳмон ибн Аҳмад ибн Ражаб ал-Ҳанбалий (вафоти 1393 йил) қаламига мансуб шарҳ ҳам "Фатҳ ал-борий" деб аталади. Имом ал-Бухорий асарининг бир қисмига (ундан фақат "Китоб ал-Жаноиз"гача етган) оид ушбу шарҳ гарчанд қимматли бўлса-да китобнинг охиригача етмай қолган. 

49. "Манҳ ал-борий бис-сайҳ ал-фасийҳ ал-жорий" номли шарҳнинг муаллифи аллома Маждуддин Абу Тоҳир Муҳаммад ибн Яқуб ал-Файрузободий аш-Шерозий (вафоти 1415 йил) бўлиб, у қирқ жилддан иборат улкан бир шарҳ битишни режалаштирган эди. Бироқ муаллиф ўз шарҳини йигирма жилдини тугатган холос. 

50. Шайх ул-ислом Ибн Ҳажар ал-Асқалонийнинг шогирди олим Закариё ал-Ансорийнинг (вафоти 1523 йил) қаламига мансуб шарҳ "Ҳидоят ал-борий" (баъзи муаллифлар уни "Туҳфат ал-борий би-шарҳ Саҳиҳ ал-Бухорий" ёки "Ҳидоят ал-қорий" деб зикр қилганлар) деб аталади. Ушбу шарҳ Қоҳирада нашр этилган. 

51. Олим Абу Абдуллоҳ Муҳибуддин Муҳаммад ибн Умар ибн Муҳаммад ибн Рашид ас-Сабтий (вафоти 1323 йил) қаламига мансуб асар "Таржумон ат-тарожум" деб аталади. Бу шарҳ фақат имом ал-Бухорий асаридаги боблар тарожумларига бағишланган бўлиб, охиригача тугалланмай фақат "Китоб ас-савм"гача етган бўлса-да, ғоятда фойдали асардир. 

52. "Иршод ас-сорий" номли шарҳнинг муаллифи Шиҳобуддин Аҳмад ибн Муҳаммад ибн Абу Бакр ал-Хатийб ал-Қасталоний ал-Мисрий (вафоти 1517 йил) бўлиб, у асар матнини ҳам ўз ичига олган. Бу қимматли шарҳ имом ал-Бухорий асарининг тушуниши қийин, мураккаб ўринларини англашда ўқувчиларга беқиёс кўмак беради. Муаллиф ушбу шарҳини яратишда "Саҳиҳ ал-Бухорий"га бағишланган жуда кўп йирик шарҳлардан, жумладан ал-Асқалонийнинг машҳур шарҳи "Фатҳ ал-борий" дан ҳам унумли фойдаланган. Ушбу шарҳнинг яна бир қимматли томони шундаки, унда имом ал-Бухорийнинг ҳаёти ва ижодий фаолияти ҳақида махсус бир бўлим келтирилган. 

53. "Шарҳ Саҳиҳ ал-Бухорий" номи остида қатор муаллифларнинг шарҳлари борки уларни алоҳида-алоҳида келтирмасдан бир йўла келтиришни лозим топдик. Шулар жумласидан:

-Имом Афийфуддин Саъийд ибн Муҳаммад ибн Масъуд ал-Козуруний (вафоти 1357 йил) бўлиб, у Шероз шаҳрида яшаган ва айни шу шаҳарда ўз шарҳини яратган.

-Имом Зайнуддин Аби Муҳаммад Абдурраҳмон ибн Абубакр ал-Айний ал-Ҳанафий (вафоти 1488 йил) қаламига мансуб шарҳ уч жилддан иборат бўлиб, унинг ҳошиясида "Саҳиҳ"нинг матни ҳам келтирилади.

-Имом Разиюддин Ҳасан ибн Муҳаммад ас-Сағоний ал-Ҳанафий (вафоти 1252 йил) қаламига мансуб муъжазгина шарҳ атиги бир жилддан иборат бўлиб, у Қоҳирада чоп этилган.

-Фахр ал-Ислом лақаби билан машҳур Али ибн ал-Баздавий ал-Ҳанафий (вафоти 1489 йил) қаламига мансуб асар ҳам муъжазгина шарҳдир.

-Ал-Қозий Маждуддин Абул-Фидо Исмоил ибн Иброҳим ал-Билбийсий (вафоти 1407 йил) қаламига мансуб шарҳ ҳақида ҳечбир маълумотга эга эмасмиз.

-Ал-Қозий Зайнуддин Абдурраҳим ибн ар-Рукн Аҳмад (вафоти 1460 йил) ёзган шарҳ хусусида бизга маълум манбаларда ҳечқандай маълумот келтирилмаган.

-Ал-Қозий Абубакр Муҳаммад ибн Абдуллоҳ ал-Арабий ал-Моликий ал-Ҳофизнинг (вафоти 1148 йил) қаламига мансуб шарҳнинг тафсилотлари ҳақида ҳечбир маълумот учратмадик.

-Шиҳобуддин Аҳмад ибн Раслон ал-Муқаддасий ар-Рамалий (вафоти 1440 йил) қаламига мансуб шарҳ уч жилддан иборат.

-Абулқосим Исмоил ибн Муҳаммад ал-Исфаҳоний ал-Ҳофиз (вафоти 1141 йил) қаламига мансуб шарҳ ҳақида ҳам деярли ҳечбир маълумотга эга эмасмиз.

-Аллома ал-Кафийрий Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Мусонинг (вафоти 1426 йил) ёзишича, у ўз шарҳини Саъийд ибн Масъуд ал-Козирунийнинг асаридан кўп фойдаланган ҳолда ёзган. Баъзи тарихчиларнинг ёзишларича, ал-Кафийрийнинг "Саҳиҳ ал-Бухорий"га бағишланган бошқа йирик шарҳлари ҳам мавжуд.

-Аллома Абдулбоқий ибн Абдулқодир ал-Баълий ал-Азҳарий ад-Димашқий (вафоти 1660 йил)нинг қаламига мансуб шарҳ баъзи олимларнинг фикрича "Саҳиҳ ал-Бухорий"нинг катта қисмини қамраб олади.

-Ибн Ҳамза номи билан машҳур аллома ас-Саййид Иброҳим (вафот этган йили номаълум) қаламига мансуб шарҳ хусусида ҳам ортиқча маълумотларга эга эмасмиз.

-Аш-Шайҳ Али аш-Шомий ал-Ҳадийдий (вафот этган йили номаълум) яратган шарҳ "Саҳиҳ ал-Бухорий" нинг бир қисмига бағишланган муъжаз шарҳдан иборат.

55. "Ал-Хайр ал-жорий" номли шарҳ аллома Муҳаммад Яқуб ал-Банноний (вафоти 1595 йил) қаламига мансуб бўлиб, муаллиф бу асарини Бадруддин ал-Айний, ал-Қасталоний, ибн Ҳажар ал-Асқалоний ва бошқа олимларнинг шарҳларидан иқтибос қилиб яратган. Айни вақтда тўрт жилддан иборат мазкур шарҳнинг ўзига хос кўп фойдали томонлари ҳам бор.

56. Аллома ал-Қасталонийнинг (вафоти 1517 йил) қаламига мансуб "Туҳфат ас-сомиъ вал-қорий ли-хатми Саҳиҳ ал-Бухорий" деб аталган шарҳнинг мазмун-моҳияти ҳақида бошқа маълумотга эга эмасмиз.

57. "Ал-Кавсар ал-жорий аъло риёз ал-Бухорий" номли шарҳнинг муаллифи ал-Фозил Аҳмад ибн Исмоил ибн Усмон ал-Кавроний (вафоти 1488 йил) бўлиб, муаллиф ушбу шарҳини 1469 йилда тугатган. "Саҳиҳ ал-Бухорий"нинг қимматли асар эканлиги ҳақида кўп маълумотларни қамраган бу шарҳнинг бир қўлёзма нусхаси Қустантаниядаги Оя Сўфия кутубхонасида сақланади.

58. "Ат-Тавзиҳ лил-авҳом ал-воқиъа фис-Саҳиҳ" номли шарҳнинг муаллифи Абу Зар Аҳмад ибн Иброҳим ибн Муҳаммад ибн Халил ибн ас-Сабт ал-Ҳалабий (вафоти 1479 йил) ёзган бу асар номидан ҳам кўриниб турганидек имом ал-Бухорий асарининг мунозарали ўринларини ойдинлаштиришга бағишланган. Ушбу муаллифнинг "Ат-Тавзийҳ ли-мубҳамот ал-Жомиъ ас-Саҳиҳ" номли шарҳи ҳам айнан шу мавзуга оиддир. Мазкур шарҳнинг бир қўлёзма нусхаси Иккинчи жаҳон урушидан олдин Олмониядаги "Дор ал-уълум"нинг қўлёзмалар фондида сақланган.

59. Аллома Абдурраҳим ибн Абдурраҳмон ал-Аббосий (вафоти 1517 йил) "Саҳиҳ ал-Бухорий"га битган шарҳ "Файз ал-борий фи шарҳ ғарийб Саҳиҳ ал-Бухорий" деб аталади.

60. Насаф (Қарши)лик олим Нажмиддин Абу Ҳафс Умар ибн Муҳаммад ан-Насафийнинг (вафоти 1142 йил) самарали илмий фаолиятида имом ал-Бухорийнинг "Саҳиҳ" асарига ёзган "Китоб ан-Нажоҳ фи шарҳи китоб ахбор ас-Сиҳоҳ" номли шарҳи алоҳида ўрин эгаллайди.

61. "Шавоҳид ат-тавзиҳ ват-ташиҳ ли-мушкилот ал-Жомиъ ас-Саҳиҳ"нинг муаллифи аш-Шайх Жамолуддин Муҳаммад ибн Абдуллоҳ ибн Молик ан-Наҳвий (вафоти 1273 йил) ўз асарида "Саҳиҳ ал-Бухорий"нинг наҳвий (грамматик) жиҳатдан мураккаб ўринларини шарҳлаган. Олман шарқшуноси Карл Броккелманнинг ёзишича, Ибн Молик "ат-Тавзийҳ фи иъроб ал-Бухорий" номли бошқа бир шарҳ ҳам ёзган.

62. Аллома Ас-Саййид Абдулаввал ибн ал-Аъло ал-Ҳусайний ал-Жавонфурий (вафоти 1561 йил) қаламига мансуб шарҳ "Файз ал-борий" деб аталади. Афсуски ушбу шарҳ ҳақида бошқа маълумотларга эга эмасмиз.

63. "Нур ал-қорий" номли шарҳ ва унинг муаллифи аш-Шайх Нуриддин ибн Шайх Муҳаммад Солиҳ ал-Аҳмад Ободий (вафоти 1743 йил) ҳақида Ҳасанхон ал-Қанужий ўзининг "Итҳоф ан-нубало" номли асарида баъзи маълумотларни беради.

64. Олим Исмоил ибн Муҳаммад ибн Абдулҳодий ал-Аъжлуний (вафоти 1749 йил) "ал-Файз ал-жорий" номли шарҳини 1728 йилда Дамашқдаги ал-Масжид ан-Набавийда ёза бошлаган эди.

65. Абул-Ҳасан Муҳаммад ибн Аҳмад ал-Жиёний ан-Наҳвий (вафоти 1148 йил) қаламига мансуб асар "Шарҳ ғарийб Саҳиҳ ал-Бухорий" деб аталади. Афсуски ёзма манбаларда ушбу шарҳнинг тафсилотлари ҳақида ҳечқанақа маълумот келтирилмаган.

66. Абул-Ҳасан Али ибн Носируддин (вафот этган йили маълум эмас) ёзган шарҳ "Сиёнат ал-Қорий аън ал-хато фи Саҳиҳ ал-Бухорий" номи билан аталади. Ушбу шарҳ ҳақида бошқа маълумотларга эга эмасмиз. "Маъувнат ал-қорий" номли бошқа бир шарҳ Абул-Ҳасан Али ибн Носируддин Муҳаммад ибн Муҳаммад ал-Моликий (вафот этган йили номаълум) томонидан ёзилган. Мазкур икки шарҳ ҳақида бошқа маълумотларга эга эмасмиз.

67. Аллома Сиддиқ Ҳасанхон ал-Қанутий ўзининг "ал-Ҳитта" номли асарида олим аш-Шиҳоб Аҳмад ибн Али ибн Умар ибн Солиҳ ал-Манийний ал-Усмонийнинг (вафоти 1760 йил) "Изоат ад-Дирорий" ва имом Абдурраҳмон ал-Аҳдал ал-Яманийнинг (вафоти 1450 йил) "Мисбоҳ ал-қорий” номли шарҳлари ҳақида баъзи маълумотларни келтиради.

68. Бирқатор қимматли асарларнинг муаллифи, таниқли адиб Ғулом Али ал-Балжаромий (вафоти 1786 йил) қаламига мансуб шарҳ "Завъ ад-Дирорий" деб аталади. Муайян даражада қимматли бўлган кенг қамровли бу шарҳ, афсуски, охиригача етмай қолган.

69. "Зиё ас-сорий" номли шарҳнинг муаллифи аллома Абдуллоҳ ибн аш-Шайх Солим ибн Муҳаммад ал-Басрий ал-Моликий (вафоти 1722 йил) бўлиб, уч жилддан иборат мазкур шарҳнинг икки нусхаси Қустантаниянинг қўлёзма фондларида-бири Нур Усмония, иккинчиси Султон Боязид кутубхоналарида сақланади.

70. Аллома ас-Саййид Муҳаммад ибн Аҳмад ал-Аҳдал ал-Яманий (вафоти 1881 йил) қаламига мансуб шарҳ "Суллам ал-қорий" деб аталиб, афсуски, уни ҳақида бошқа маълумотларга эга эмасмиз.

71. "Нур ас-сорий" номли шарҳ муаллифи аллома аш-Шайх Ҳасан ал-Адвий ал-Ҳамзовий ал-Моликий (вафоти 1888 йил) бўлиб, ўн жилддан иборат бу шарҳ Қоҳирада нашр этилган.

72. "Ҳалл Саҳиҳ ал-Бухорий" номли иккита шарҳ маълум бўлиб, улардан бирининг муаллифи аш-Шайх Аҳмад Али ас-Саҳорнафурийдир. Унинг қаламига мансуб шарҳ "Саҳиҳ ал-Бухорий"нинг мураккаб ўринларини англашда жуда фойдалидир.  Шунингдек олим Мирза Ҳайрат ад-Деҳлавийнинг (вафоти 1899 йил) ҳам айнан "Ҳалл Саҳиҳ ал-Бухорий" номли шарҳини ҳам айтиб ўтиш зарур.

73. Имом ал-Бухорийнинг "Саҳиҳ" асарига ёзилган қатор шарҳлар (изоҳлар, ҳошиялар) "Таълийқа" номи билан аталади. Манбаларда улардан бирқанчаси ҳақида маълумотлар келтирилади. Шулар жумласидан:

-Мавло Лутфуллоҳ ибн Ҳасан ат-Тавқотийнинг (у 1495 йилда қатл этилган) ҳошияси "Таълийқа Саҳиҳ ал-Бухорий" деб аталиб, у имом ал-Бухорий асарининг фақат дастлабки қисмларига бағишланган.

-Аллома Шамсуддин Аҳмад ибн Сулаймон ибн Камол Поша (у 1535 йилда вафот этган) қаламига мансуб таълийқа ҳақида ҳечбир маълумотга эга эмасмиз.

-Мавло Фазл ибн Али ал-Жамол (вафоти 1584 йил) яратган таълийқа ҳақида деярли ҳечбир маълумот учратмадик.

-Муслиҳиддин ал-Мустафо ибн Шаъбон ас-Сурурий (вафоти 1563 йил) қаламига мансуб таълийқа ҳажм жиҳатидан катта бўлиб, у "Саҳиҳ ал-Бухорий"нинг ярмигача қамраган.

-Мавло Ҳусайн ибн Рустам ал-Кафавий (вафоти 1604 йил)нинг қаламига мансуб таълийқанинг тафсилотлари маълум эмас.

-Аллома ас-Санадий ал-Ҳанафий (вафоти 1725 йил) қаламига мансуб таълийқа Қоҳирада нашр этилган.

74. "Аъвн ал-борий ли-ҳалл адиллат ал-Бухорий" номли шарҳнинг муаллифи аллома ан-Наввоб Абу ат-Таййиб Сиддиқ Ҳасанхон Баҳодир (вафоти 1890 йил) бўлиб, бу асар қимматли шарҳлардан ҳисобланади.

75. “Шарҳ тажрийд ас-Саҳиҳ лиз-Зубайдий" номли шарҳнинг муаллифи аш-Шайх Абдуллоҳ ибн Ҳижозий ибн Иброҳим аш-Шарқовий (вафоти 1813 йил) бўлиб, ушбу шарҳ ҳақида ҳечбир маълумотга эга эмасмиз. Айни шу номда шарҳ ёзган бошқа бир олим-аш-Шайх ибн ал-Қосим ал-Ғазий (вафоти 1531 ёки 1512 йил) асари ҳақида ҳам бошқа маълумотлар учратмадик.

76. "Мухтасар Саҳиҳ ал-Бухорий" номли шарҳ имом Жамолуддин Абул-Аббос Аҳмад ибн Умар ибн Иброҳим ал-Ансорий ал-Қуртубий вафоти 1258 йил) қаламига мансуб бўлиб, имом ал-Бухорий асарининг мухтасар шарҳи бўлган ушбу асар ҳақида бошқа маълумотлар учратмадик.

77. "Ат-Тажрийд ас-сарийҳ ли-аҳадис ал-Жомиъ ас-саҳиҳ"нинг муаллифи Зайнуддин Абул-Аббос Аҳмад ибн Аҳмад ибн Абдуллатиф аш-Шаржий аз-Зубайдий (вафоти 1489 йил) бўлиб, имом ал-Бухорийнинг асарини ўрганувчилар учун бу шарҳ ғоятда фойдали асардир. "Ат-Тажрийд" Қоҳирада ҳам нашр этилган.

78. "Иршод ас-сомиъ вал-қорий ал-мунтақий мин Саҳиҳ ал-Бухорий" номли шарҳ аллома Бадруддин Ҳасан ибн Умар ибн Ҳабиб ал-Ҳалабийнинг (вафоти 1377 йил) қаламига мансуб бўлиб, номидан ҳам кўриниб турганидек у "Саҳиҳ"дан танлаб олинган ҳадисларнинг шарҳига бағишланган.

79. Олим Абдуллоҳ ибн Саад ибн Абу Ҳамза ал-Азадий (вафоти 1278 йил) қаламига мансуб шарҳ "Ан-Ниҳоя фи бадъ ал-хайр вал-ғоя" деб аталади. Бу мухтасар ҳолдаги шарҳ ҳадис илми билан шуғулланган ҳарбир илм толиби учун ғоятда фойдали асар бўлиб, у Қоҳирада нашр этилган.

80. "Шарҳ мухтасар ал-Бухорий"нинг муаллифи аллома Аҳмад ибн аш-Шайх Аҳмад ибн Муҳаммад аш-Шижоаъий (вафоти 1783 йил) бўлиб, ушбу асар ҳақида бошқа маълумотлар учратмадик.

81. "Баҳжат ан-нуфус" номли шарҳ Абдуллоҳ ибн Саад ибн Абу Жамра ал-Азадий (вафоти 1276 йил) бўлиб, унинг қўлёзма нусхаси Қустантаниядаги Валиюддин Султон Боязид кутубхонасида сақланади.

82. Олим Абул-Аббос ас-Санадий Аҳмад Раззуқнинг (вафот этган йили номаълум) қаламига мансуб асар "Ҳошият Саҳиҳ ал-Бухорий" деб аталади. Ушбу асар ҳақида бошқа маълумотларга эга эмасмиз.

* * *

Imom al-Buxoriyning "Al-Jomi’ as-sahih" asari islom dini ta‘limotlariga ko‘ra Qur‘oni karimdan keyingi asosiy manba hisoblanadi. Bu asarning to‘lig‘icha "Al-Jomi’ as-sahih al-musnad min hadis Rasululloh-sallollohu alayhi va sallam va sunanihi va ayyomihi" yoki bo‘lmasa tarixchi Badruddin al-Ayniyning yozishicha, "Al-Jomi’ al-musnad as-sahih al-muxtasar min umuri Rasululloh-sallollohu alayhi va sallam va sunanihi va ayyomihi” degan nomlar bilan atalsa-da, hadis ilmida qisqacha "al-Jomi’ as-sahih" ("Ishonchlito‘plam"), aksar holda esa "Sahih al-Buxoriy" nomi bilan mashhurdir. Asarning qirqga yaqin qo‘lyozma nusxalari Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida va yana bir qancha nusxalari O‘zbekiston musulmonlari idorasining kutubxonasida saqlanadi.

Ushbu asarning yozilish sabablari haqida mulohaza yuritilganda azaldan olimlar o‘rtasida ikki xil fikr mavjud. Ulardan biri olim Ibrohim ibn Ma‘qal an-Nasafiy (854 yilda vafot etgan) Imom al-Buxoriyning nomidan shunday hikoya qiladi: "Bir kun biz Ishoq ibn Rohvayhning huzurida bo‘lgandik. Shunda u: birontangiz Rasulluloh-sallollohu alayhi va sallamning sahih hadislarini muxtasar bir kitob tarzida ja‘m qilsangiz edi,-dedi. Bu gap mening qalbimga chuqur o‘rnashib qolib, o‘shandan boshlab "Al-Jomi’ as-sahih" asarimni yozishga kirishdim". Tarixchi an-Navaviy keltirgan ikkinchi fikr quyidagicha talqin qilingan: "Muhammad ibn Sulaymon ibn Forisning hikoyasi: men imom al-Buxoriy hazratlari shunday deganini eshitganman: "Tushimda Payg‘ambar alayhissalomni ko‘ribman, go‘yoki men u zotning ro‘barularida turibmanu qo‘limdagi yelpig‘ich bilan u zoti sharifdan nimalarnidir haydayapman. Men bu voqea haqida tushning ta‘birini aytuvchilardan so‘rasam, Siz Payg‘ambar alayhissalom qavllarini kizbdan tozalagansiz. Mana shu gap mening zimmamga "al-Jomi’ as-sahih"ni yozishni yukladi". Imom al-Buxoriy g‘oyatda taqvodor va pokiza inson bo‘lganligidan Muhammad alayhissalomning sahih hadislarini to‘plashga juda katta mas‘uliyat va halollik bilan yondoshgan. Shu boisdan ham allomaning o‘zi: "As-Sahih" kitobimga tahorat qilib ikki rak‘at namoz o‘qimasdan turib bironta ham hadis kiritmaganman-deb ta‘kidlaydi. O‘rni kelganda ta‘kidlash joizki, Payg‘ambar hadislariga bag‘ishlanib o‘sha davrda yaratilgan asarlarga xilma-xil hadislar bilan bir qatorda sahobalarning qavllariyu tobe‘iynlarning fatvolari ham kiritilgan. Bunga misol qilib mashhur olim Molik ibn Anasning (712-795) "al Muvatto" va boshqa qator asarlarni ko‘rsatish mumkin.

 Imom al-Buxoriyning bu yirik asari, muallifning o‘zining ta‘kidlashicha ham, aksar olimlarning yozishlaricha ham olti yuz ming hadisdan saralanib sahihlari tanlab olingan va o‘n olti yil davomida ta‘lif etilgan. Asar qayerda yozilgan deb savol tug‘ilishi ham tabiiy. Bu masala haqida ham turli fikrlar aytilgan. Tarixchi ibn Hajar al-Asqaloniy mana shu fikrlarni ja‘mlab shunday xulosaga kelgan: Imom al-Buxoriy bu yirik asarini yozishni va uning asosiy mundarijasini tuzishni Makkayu mukarramada-Baytulloh al-Haromda bo‘lgan vaqtidan boshlab o‘z ona yurti Buxoroda asarini nihoyasiga yetkazib oqqa ko‘chirgan. Albatta alloma o‘z asariga kiritgan aksar hadislarni xorijiy yurtlarda safarda bo‘lganida to‘plagan. O‘z asarini ishonchli manba sifatida bo‘lishga alohida e‘tibor bilan qaradi, shu boisdan ham uni uch marta tahrir etib ushbu tasnifini tugatdi. Natijada islom olamidagi barcha muhaddislarga namuna bo‘ladigan, Payg‘ambar alayhissalomning sahih hadislarini o‘zida mujassam qilgan mukammal bir asar yaratildi. Imom al-Buxoriyning hadis ilmi va uning turli tarmoqlari, roviylar tarixlaridan hartomonlama to‘liq va keng qamrovli ilmga ega bo‘lishi, hadislarni to‘plash maqsadida turli mamlakatlarga ilmiy safarlar qilishi, ko‘p sonli va xilma-xil saviyadagi ustozu-shayxlardan hadislar yozib olganligi va nihoyat uning aql bovar qilmaydigan darajada quvvai hofizasining kuchliligi, uning noyob qobiliyati va fidoyiligi-mana shu omillar allomaga "al-Jomi’ as-sahih" dek ilmiy va amaliy jihatdan yuksak saviyada bo‘lgan yirik asar yaratish imkoniyatini berdi. Shu bilan birga aytish kerakki, muallif o‘z asari uchun ma‘lumotlar to‘plashga va ularni ta‘lif etishga ko‘p ham shoshilmadi, balki chuqur ilmiy poydevorga (manhajga) tayangan mukammal reja asosida ish olib bordi. Bu jihatlar hadislar to‘plashda ham, ularni asar sifatida yaxlit tartibga keltirishda ham, uning yozilish muhlatida (o‘n olti yil davomida) ham, shunday noyob asar yaratilishi uchun katta ahamiyat kasb etadigan ilmiy muhit mavjud bo‘lgan turli-tuman (Makka, Madina, Basra, Bag‘dod, Buxoro) shaharlarda yozilishi ham bir so‘z bilan aytganda, mazkur omillarning barchasi o‘ziga xos buyuk asar yaratilishi uchun poydevor bo‘lib xizmat qildi.

 Imom al-Buxoriyning o‘ziga xos uslubi bo‘lib, bu o‘rinda u yiqqan hadislar roviylarining hissasi alohida o‘rin tutadi. Chunonchi bu xususda manbalarda "Sahih"ni imom al-Buxoriydan yetmish, to‘qson, yuz ming roviylar rivoyat qilganligi qayd qilinadi. Uning roviylari jumlasidan imom Muslim ibn al-Hajjoj, Abu Zur‘a, imom at-Termiziy, ibn Huzayma kabi hadis ilmining yetuk darg‘alari ham bo‘lgan. Hadislarni roviylardan yozib olishga ham imom al-Buxoriy juda katta mas‘uliyat va ehtiyotkorlik bilan yondoshib, faqat eng ishonchli olimu ulamolardangina qayta-qayta tekshirib hadis yozib olgan. Bu xususda allomaning o‘zi "ming yoki undan ortiq ishonchli (siqot) ulamolardan hadis yozib oldim, mening asarimga isnodi keltirilmagan bironta ham hadis kirmagan",-deb ta‘kidlaydi. Shu boisdan hadis rivoyat qiladigan shaxslarning ahvollari, ularning nasl-nasabi, u hadisni kimdan eshitgan va boshqa qator masalalarni to‘liq bilgach, ulardan hadis yozib olgan. Bu haqida imom al-Buxoriy "Biron kishidan hadis yozib olishim boshqalarnikiga o‘xshamas edi. Men agar biron shaxsdan hadis yozmoqchi bo‘lsam-eng avvalo uning ismi sharifi, kunyasi, nasl-nasabi, aytayotgan hadisini qanday manbadan olgan, uning nusxalari haqidagi xabarlarni so‘rab-surishtirar edim, ammo boshqalar esa bu masalalarga ko‘p ham e‘tibor bermaydilar"-deb hikoya qiladi. Uning "iymon-qavl va unga amal qilish" demagan hechbir kimsadan hadis yozmaganligi olim uchun qat‘iy bir qoida va dasturulamal sifatida butun umri mobaynida davom etdi. Barcha ilmiy faoliyatida mana shu tartibotga qat‘iy amal qildi. Alloma Abu Ja‘far al-Uqayliyning yozishicha, imom al-Buxoriy  "Sahih" asarini yozib tugatgach Ahmad ibn Hanbal, Yax‘ya ibn Ma‘iyn, Ali ibn al-Madiyniy va boshqa mashhur olimlarga ko‘rsatganda ular bu asarni katta mamnuniyat bilan ma‘qullaganlar.

Avval ta‘kidlab o‘tilganidek, Imom al-Buxoriyning bu asariga faqat sahiyh (ishonchli, to‘g‘ri) hadislar kiritilgan. Albatta bu o‘ta mashaqqatli va xayrli ishni amalga oshirishda muallif ma‘lum qonun-qoidaga boshqacha qilib aytilsa, shartlarga, rioya qilgan. Umuman hadisshunoslik ilmida tan olingan olti sahih asarning mualliflari ham, boshqa muhaddislar ham o‘ziga xos shartlarga binoan o‘zasarlarini yaratganlar. Bu haqda olimlar tomonidan maxsus asarlar ham bitilgan. Shular jumlasiga Ibn Tohir al-Muqaddasiyning "Shurut al-aimmati as-sitta" ("Olti mashhur olimning shartlari") yoki bo‘lmasa Abu Bakr al-Xozimiyning qalamiga mansub "Shurut al-aimmati al-xamsa" ("Besh mashhur olimning shartlari") kabi asarlarini ko‘rsatish mumkin. Manbalarda imom al-Buxoriyning shartlari deb ataladigan ushbu qoidalar, asosan, quyidagilardan iborat: isnod muttasil, ya‘ni ketma-ket uzluksiz bo‘lishi, hadis rivoyat qiluvchi islom diniga mansub bo‘lib haqgo‘y bo‘lib, uning gapida yolg‘on va pala-partishlik bo‘lmasligi zarur; u (roviy) adolat sifatlarini o‘zida mujassam qilgan, o‘zini tuta biladigan vazmin, o‘tkir zehnli, xato-nuqsoni kam, iymon-e‘tiqodi komil inson bo‘lishi shart edi. Mana shu shartlar to‘liq mujassam bo‘lganda o‘zi eshitgan sahih hadislarning aksar qismini imom al-Buxoriy "Sahih" asariga kiritdi. Allomaning o‘zi ham: "Faqat sahih (ishonchli, to‘g‘ri) bo‘lgan hadislarnigina "al-Jomi’ as-sahih" asarimga kiritdim" [1],-deb alohida ta‘kidlagan.

Mashhur muarrix Ibn Hajar al-Asqaloniy shunday degan: "Al-Jomi’ as-sahih"dagi al-muallaqot va al-mutobiat hadislardan boshqa men, sof tahrir qilgan-mukarrarlari (takrorlanadiganlari) bilan birga kirgan hadislarning umumiy soni yetti ming uch yuz to‘qson yetti hadisdir. Ulardan ta‘liyqga muallaqlari) doirlari bir ming uch yuzu qirq bir hadisni tashkil qiladi. Binobarin Imom al-Buxoriyning" Sahih" kitobiga kirgan hadislar-takrorlanadiganlari bilan birgalikda jami bo‘lib, to‘qqiz ming sakson ikki hadisdan iborat.

Ibn Hajar al-Asqaloniy yana:
Ushbu adadga sahobalarga tegishli (mavquf) hadislar va ulardan keyingi tobe‘iynlarga doir maqtu‘otlar kirmaydi, -degan.
Yana u:
-"Sahih al-Buxoriy"da bo‘lgan mana shu adadni Ollohning inoyati bilan kamoliga yetkazib, to‘liq tahrir qilganman. Mendan oldin bironta olim shu darajada ish bajarganini men bilmayman. Sahv va xatolardan xoliman, deb qat‘iy ishonch bilan aytaolmayman, Olloh o‘zi adadkor,-degan.

Imom al-Buxoriyning shoh asari ”Al-Jomi‘ as-sahih”ga bag‘ishlanib, arab tilida juda ko‘p sharhlar va hoshiyalar yozilgan bo‘lib, ular hajm va ahamiyati jihatidan xilma-xildir. Qator manbalarda (masalan Hoji Xalifaning "Kashf uz-zunun", al-Qastaloniyning "Muqaddima", Umar Rizo Kahholaning "Mu‘jam al-muallifiyn" kabilar) keltirilishicha, ularning soni yuzga yaqindir. Mana shu sharhlar va ularning mualliflari haqida muxtasar ma‘lumotlar keltirishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz.

1. "Sharh Ibn al-Munayyir"ning muallifi Imom Nosiruddin Ali ibn Muhammad ibn al-Munayyir al-Iskandaroniy (1296 yil vafot etgan) bo‘lib, uning qalamiga mansub bu ulkan sharh o‘n katta jilddan iborat. Shuningdek imom Nosiruddin "Sahih al-Buxoriy"ga bag‘ishlangan Ibn Battolning sharhiga tegishli hoshiyalar ham yozgan.

2. "Sharh Sahih al-Buxoriy"ning muallifi shomlik olim Qutbiddin Abdukarim ibn Abdunnur ibn Muniyr al-Halabiy al-Hanafiydir (vafoti 1344 yil). O‘n jilddan iborat bo‘lgan bu sharh "Sahih"ning yarimigacha yetgan. Muallif imom al-Buxoriy asariga mukammal bir sharh yozishni niyat qilgan ko‘rinadi, lekin, afsuski, bu sharh oxirigacha yetmay qolgan.

3. "Al-Kavokib ad-Diroriy" nomli sharhning muallifi alloma Shamsuddin Muhammad ibn Yusuf ibn Ali al-Kirmoniy (vafoti 1384 yil). Ilm ahllari uchun g‘oyatda foydali bo‘lgan bu sharhda muallif "Sahih al-Buxoriy"ning shu xildagi boshqa asarlardan ustunligi haqida ishonchli va yorqin dalillar keltirgan. Al-Kirmoniyning bu asari "Sahih"ga yozilgan sharhlarning eng muhimlaridan hisoblanadi. Muallif ushbu asarini 1373 yilda Makkai mukarramada yozib tugatgan. Mashhur olim Ibn Hajar al-Asqaloniyning fikricha, al-Kirmoniyning bu sharhi qator xato-kamchiliklardan ham xoli emas. Bu asar Qohirada chop etilgan bo‘lib, uning qator qo‘lyozmalari Qustantaniyaning kutubxonalarida saqlanadi.

4. "At-Talviyh" nomli sharh imom al-Hofiz al-Mug‘ultoiy ibn Qilich at-Turkiy Alouddin al-Misriy al-Xanafiyning (vafoti 1361 yil) qalamiga mansub. Hajm jihatidan katta bo‘lgan bu asar ham "Sahih"ga yozilgan muhim sharhlardan hisoblanadi.

5. Shayx al-Islom Abul-Fazl Ahmad ibn Ali ibn Hajar al-Asqaloniyning (vafoti 1448 yil) "Fath al-boriy li sharhi Sahih al-Buxoriy" nomli sharhi imom al-Buxoriyning asariga bitilgan eng mo‘‘tabar sharhdir.

XV asrda yashagan buyuk arab mutaffakkiri Ibn Xaldun o‘zining "Muqaddima" nomli asarida "Ibn Hajar al-Asqaloniyning imom al-Buxoriy asariga yozgan "Fath al-boriy" nomli sharhini "butun islom ummati o‘rganishi qarzdir",-deb ushbu sharhni yuksak baholagan edi. Darhaqiqat, ilmiy nuqtai nazardan al-Asqaloniyning bu sharhi g‘oyatda muhim va mukammal asar bo‘lib, imom al-Buxoriy asarini o‘rgangan har bir tadqiqotchi va o‘quvchi unga murojaat qilmasdan iloji yo‘q. Muallif o‘z sharhini 1414 yildan boshlab, 1437 yili ya‘ni yigirma uch yilda tugatgan bo‘lsada, unga umrining oxirigacha (1448 yilgacha) qo‘shimchalar kiritgan. Ibn Hajar al-Asqaloniydan keyin “Sahih al-Buxoriy”ga sharh yozgan barcha mualliflar al-Asqaloniyning ushbu mashhur sharhiga murojaat qilganlar.

6. “Hadyus-soriy muqaddimat Fath al-boriy” nomli sharhning muallifi ham yuqorida zikr qilingan Ibn Hajar al-Asqaloniy bo‘lib, u “Fath al-boriy”ga yozilgan muqaddima hisoblanadi. Bu ulkan asar o‘n bo‘limdan iborat bo‘lib, o‘z navbatida bu bo‘limlar ham fasllarga bo‘linadi. Kitobning oxirida imom al-Buxoriyning tarjimai holi, uning asarlari va shogirdlari haqida qimmatli ma‘lumotlar keltirilgan.

7. Al-Xitobiy nomi bilan mashhur bo‘lgan imom Abu Sulaymon Ahmad (u Hamd ibn Muhammad al-Bustiy nomi bilan ham mashhur-vafoti 998 yil) qalamiga mansub sharh “I‘lom as-Sunan” nomi bilan atalib, u “Sahih al-Buxoriy”ga bag‘ishlangan dastlabki sharhlardan biri hisoblanadi. Muallif yirik muhaddis Abu Dovud as-Sijistoniyning "Sunan" asariga bag‘ishlangan "Ma‘olim as-Sunan" nomli sharhini tugatgach, Balx ahlining iltimosiga ko‘ra bir jildlik ushbu sharh-"I‘lom as-Sunan"ni ta‘lif etdi.

Al-Xitobiy ushbu sharhida yo‘l qo‘ygan ayrim xatolarni tuzatgan Muhammad at-Tamiymiy nomli olim bu sharhni oxiriga yetkazgan. Uning bir qo‘lyozma nusxasi Qustantaniyadagi Oya So‘fiya kutubxonasida saqlanadi. Ba‘zi olimlarning taxmin qilishlaricha, mazkur sharhning bir qo‘lyozmasi Ikkinchi jahon urushidan oldinroq Olmoniyadagi Dor al-Ulumning qo‘lyozmalar bo‘limida mavjud bo‘lgan.

8. Olim Muhallab ibn Abu Safra al-Azadiyning (vafoti 1043 yil) qalamiga mansub "Sharh al-Muhallab" nomli sharh haqida deyarli hechbir ma‘lumotga ega emasmiz. Faqat shu narsa ma‘lumki, muallif o‘z sharhiga qo‘shib "Sahih al-Buxoriy"ning matnini ham keltirgan.

9. "Muxtasar Sharh al-Muhallab" nomli sharhning muallifi bundan oldinroq zikri o‘tgan Muhallab al-Azadiyning shogirdi Abu Abdulla Muhammad ibn Xalaf al-Murobit (vafoti 1092 yil) bo‘lib, u o‘z ustozi yozgan sharhni muxtasar holga keltirib, ammo ba‘zi foydali ma‘lumotlarni qo‘shimcha qilgan.

10. "Al-Ajviba a‘lo al-masoil al-mustag‘raba min al-Buxoriy" nomli savollarga javoblar tariqasida bitilgan ushbu asarning muallifi Abu Umar Yusuf ibn Abdulla ibn Muhammad ibn Abd al-Birr al-Molikiy (vafoti 1071 yil) bo‘lib, u imom al-Buxoriy asari bo‘yicha ba‘zi olimlarning javoblaridan iboratdir.

11. Alloma Abu az-Zinodning (vafoti yili noma‘lum) imom al-Buxoriyning "Sahih" asariga yozgan sharhi "as-Siroj" deb ataladi. Ushbu sharh haqida manbalarda boshqa ma‘lumotlar uchratmadik.

12. "Sharh Ibn Battol" nomli sharhning muallifi imom Abu-l-Hasan Ali ibn Xalaf ibn Abdumalik ibn Battol (vafoti 1052 yoki 1057 yil) bo‘lib, muallif ushbu sharhida molikiya mazhabiga moslab fikr yuritgan. Misrlik taniqli muhaddis al-Qastaloniy ushbu sharhni ko‘rib tanishib chiqqanligi haqida yozib qoldirgan.

13. "G‘oyat at-Tavziyh lil-Jomi’ as-sahih" nomli sharhning muallifi alloma Usmon ibn Iso Ibrohim as-Siddiyqiy al-Hanafiy bo‘lib, u taxminan hijriy o‘ninchi asrning oxirlarida vafot etgan. Ushbu sharhning bir qo‘lyozma nusxasi Rampurdagi al-Maktabat al-amiriyyada saqlanadi (sharh ikki jilddan iboratdir).

14. "Al-Kavkab as-soriy fi sharh al-Jomi’ as-sahih lil-Buxoriy" nomli sharhning muallifi ash-Shayx Abul-Hasan Ali ibn Husayn ibn Urva al-Mousuliy al-Hanbaliy (vafoti 1432 yil) bo‘lib, ushbu sharhning bir qo‘lyozma nusxasi Hindistonning Rampur shahridagi al-Maktabat al-amiriyyada saqlanib, 470 sahifadan iboratdir.

15. Alloma Abdurrahmon al-Bahraning (vafot etgan yili noma‘lum) qalamiga mansub asar "Sharh Sahih al-Buxoriy" deb ataladi. Bu sharhning birinchi jildining ikki nusxasi Rampurdagi al-Maktabat al-amiriyyada saqlanadi. Ushbu nusxalarning harqaysinisi 492 sahifadan iborat bo‘lib, birqancha sahifalari yetishmaydi (nasx xatida ko‘chirilgan).

16. Rampurdagi al-Maktabat al-Amiriyya kutubxonasida saqlanadigan boshqa bir qo‘lyozma ham "Sharh Sahih al-Buxoriy" deb ataladi. 394 sahifadan iborat ushbu sharhning muallifi noma‘lum shaxs. Qo‘lyozma nasta‘liq xatida ko‘chirilgan.

17. Olim Abdulkarim ibn Abdunnur ibn Muniyr ibn Abdulkarim ibn Ali ibn Abdulhaq al-Halabiy (vafoti 1334 yil) "Sahih"ga bitgan asar "Sharh al-Buxoriy" deb ataladi. Bu sharh haqida alloma as-Suyutiy o‘zining "Husn al-muhodara" asarida o‘z fikr-mulohazalarini bildirgan.

18. Alloma as-Sanadiyning shogirdi Ali ibn Mustafo ash-Shofi‘iy al-Halabiy (vafoti 1761 yil)ning qalamiga mansub asar "Sharh Sahih al-Buxoriy" deb ataladi. Ushbu sharh oxirigacha tugallanmagan bo‘lib, u faqat "Sahih"ning "Kitob al-mag‘oziy" qismiga qadar bajarilgan.

19. Abu Ja‘far Ahmad ibn Sa‘iyd ad-Dovudiyning (vafot etgan yili noma‘lum) "Sharh ad-Dovudiy" nomi bilan atalguvchi sharhi ko‘pchilik olimlarning fikricha “Sahih"ning juda qimmatli sharhlaridan biri hisoblanadi.

20. Mavlona Ahmad Alining (vafoti 1881 yil) qalamiga mansub sharh "al-Usmoniy a‘lo hoshiyat Sahih al-Buxoriy" deb ataladi. Afsuski, ushbu sharh va uning muallifi haqida aniq ma‘lumotlarga ega emasmiz.

21."Al-I‘lom biman zukira fil-Buxoriy min al-A‘lom" nomli asarning muallifi yuqorida zikr etilgan mashhur muarrix shayx ul islom Ibn Hajar al-Asqaloniydir. Muallif bu asarida o‘zining "Tahzib al-kamol" nomli asariga kirmay qolgan roviylarni zikr qiladi. Shuningdek, ibn Hajar al-Asqaloniy "Sahih al-Buxoriy"ga bag‘ishlab yana quyidagi sharhlarni ham bitgan.
a)"Ta‘liyq at-ta‘liyq"-bu asarda "Sahih"dagi muallaqatlar haqida fikr yuritiladi. Asar qoralamasi 1402 yilda tugallangan.
b)"Intiqoz al-e‘tiroz" nomli asarida muallif alloma al-Ayniyning e‘tirozlariga javob beradi. Ushbu asarning bir qo‘lyozma nusxasi Rampur shahridagi kutubxonada saqlanadi.
v)"Tajriyd at-Tafsir"-nomidan ham ayon bo‘layotganidek, Ibn Hajar al-Asqaloniy bu asarida "Sahih"ning Qur‘oni karim suralari bilan bog‘liq o‘rinlarini tafsirlab sharhlaydi.

22. Imom al-Buxoriyning "Sahih" asariga bag‘ishlab bitilgan qimmatli sharhlardan biri alloma Badruddin Abu Muhammad ibn Ahmad ibn Muso al-Ayniy al-Hanafiyning (vafoti 1451 yil) "U‘mdat al-qoriy fi sharhi "Sahih al-Buxoriy" nomli asaridir. Bu mashhur sharh qayta-qayta chop etilgan, jumladan Qohira, Bayrut (o‘n jildlik) nashrlari ma‘lumdir. Muallif bu yirik sharhini yozishga 1418 yilda kirishib, uni yigirma olti yildan keyin ya‘ni 1444 yilda kamoliga yetkazgan. Badruddin al-Ayniy bu sharhini yozishda Ibn Hajar al-Asqaloniyning mashhur "Fath al-boriy" sharhidan ko‘p o‘rinlarda foydalangan, hatto undan to‘liq sahifalarini so‘zma-so‘z ko‘chirib olgan o‘rinlari ham bor.

23."Shavohid at-tavziyh" nomli sharh Sirojuddin Umar ibn Ali ibn Ahmad ibn al-Mulaqqin ash-Shofi‘iy (vafoti 1402 yil)ning qalamiga mansub bo‘lib, yigirma mujalladdan iborat juda yirik asardir. Al-Asqaloniy ushbu asarni mutolaa qilib ko‘p foydalangani haqida alohida ta‘kidlagan.

24.Alloma Shamsuddin Abu Abdulloh Muhammad ibn Abdudoim ibn Muso al-Burmoviy (vafoti 1427 yil)ning sharhi "al-Lomi‘ as-sabiyh" deb ataladi. Bu to‘rt jilddan iborat sharhni yozishda muallif o‘zidan oldin imom al-Buxoriy asariga bitilgan (masalan az-Zarkashiy, al-Kirmoniy kabi mualliflarning) sharhlaridan keng ko‘lamda foydalangan. Ushbu sharhning bir qo‘lyozmasi Qustantaniyadagi Oya So‘fiya kutubxonasida, yana bir nusxasi esa Ikkinchi jahon urushidan oldin Olmoniyadagi Dor al-u‘lumda mavjud bo‘lganligi qayd etiladi.

25."At-Talqih li-fahm al-qoriy as-Sahih" nomli sharhning muallifi Sabt ibn al-Ajamiy nomi bilan mashhur bo‘lgan Burhonuddin Ibrohim ibn Muhammad ibn Xalil al-Halabiy (vafoti 1434 yoki 1438 yil) bo‘lib, ikki jilddan iborat bu asar g‘oyatda qimmatli sharhlardan hisoblanadi. Sabt ibn al-Ajamiyning ushbu sharhidan ko‘p taniqli olimlar, jumladan alloma Ibn Hajar al-Asqaloniy ham "Sahih"ga yozgan sharhida undan ko‘p o‘rinlarda foydalangan.

26. Mashhur olim al-Hofiz Alouddin al-Mug‘ultoiyning "at-Talvih" nomli sharhini qisqartirilgan holda olim Jaloluddin ibn Ahmad ibn Yusuf at-Tabboniy al-Xalabiy (vafoti 1392 yil) "Muxtasar sharh al-Mug‘ultoiy" nomli bir sharh bitgan edi. Afsuski ushbu sharh haqida manbalarda boshqa ma‘lumotlarni uchratmadik.

27. Alloma Taqiyuddin Yah‘yo ibn Muhammad ibn Yusuf al-Kirmoniy (vafoti 1430 yil) "Sahih al-Buxoriy"ga bitgan sharhini "Majma‘ al-bahrayn va javohir al-habarayn" nomi bilan atagan. Sakkiz ulkan jildlardan iborat ushbu sharhini yozishda muallif o‘zidan oldin o‘tgan qator olimlarning (masalan, otasi al-Kirmoniy, Ibn al-Mulaqqin, az-Zarkashiy, ad-Dumyotiy, ibn Hajar al-Asqaloniy va hokozolar) sharhlaridan keng ko‘lamda foydalangan.

28. "Sharh Sahih al-Buxoriy" nomli asar Abu Hafs Umar ibn al-Hasan ibn Umar al-A‘vaziy al-Ashbiyliyning (vafoti 1068 yil) qalamiga mansubdir. Afsuski ushbu sharh haqida manbalarda boshqa ma‘lumotlar keltirilmagan.

29. Abul-Qosim Ahmad ibn Muhammad ibn Umar ibn Varad at-Tamiymiyning (vafot etgan yilini bilolmadik) qalamiga mansub "Sharh Sahih al-Buxoriy" haqida bundan ortiq ma‘lumot uchratmadik. 

30. "Sharh ibn at-Tayyin" nomli sharh yozgan Imom Abdulvohid ibn at-Tayyin as-Safoqisiyning (vafoti 1214 yil) bu asaridan "Fath al-boriy", nomli sharh yozgan alloma Ibn Hajar al-Asqaloniy qator masalalarda o‘z asarida foydalangan. 

31. Imom Nosiruddin Ali ibn Muhammad ibn al-Munayyir al-Iskandaroniy (vafoti 1296 yil) "Sahih"ga bag‘ishlagan bir sharhini "al-Mutavoriy a‘lo tarojum al-Buxoriy" deb atagan. Sharhlovchi bu asarida "Sahih al-Buxoriy"dan to‘rt yuz masala tanlab olib ularni mufassal sharhlagan holda ajoyib javoblar qaytargan. 

32. "Sharh Sahih al-Buxoriy" nomli sharhning muallifi Abu Asbag‘ Iso ibn Sahl ibn Abdulla al-Asadiy (vafoti 1093 yil) bo‘lib, afsuski bu sharh haqida bundan boshqa ma‘lumotlar uchratmadik. 

33. Alloma Rukniddin Ahmad ibn Muhammad ibn Abdulmo‘min al-Quraymiy (vaofti 1381 yil) yozgan asar "Sharh Sahih al-Buxoriy" deb ataladi. Mazkur sharhning afzalliklari haqida Ibn Hajar al-Asqaloniy, Ibn al-Imod kabi mashhur olimlar alohida qayd qilganlar. 

34. "At-Tanqih li-alfoz al-Jomi’ as-cahih" nomli sharqning muallifi ash-Shayx Badruddin Muhammad ibn Bahodir ibn Abdulloh az-Zarkashiy ash-Shofi‘iy (vafoti 1392 yil) bo‘lib, bu juda ham mu‘jaz sharhdir. Mazkur sharhning bir nusxasi Batnadagi Sharq qo‘lyozmalari kutubxonasida, yana bir nusxasi esa Qustantaniyadagi Oya So‘fiya kutubxonasida saqlanadi. 

35. Az-Zarkashiyning mazkur "at-Tanqih" nomli sharhiga shayx ul-islom Ibn Hajar al-Asqaloniy "an-Nukat" nomli bir asar bitgan edi. Lekin Hoji Xalifa ham o‘z asarida qayd etganidek, muallif ushbu asarini oxirigacha tugatmagan. 

36. Al-Qoziy Muhibiddin Ahmad ibn Nasrulloh ibn Ahmad al-Bag‘dodiy al-Xanbaliy (vafoti 1440 yil) "Sahih al-Buxoriy"ga bag‘ishlab yozgan asarini ham "an-Nukat" deb atagan. Bu sharh ham yuqorida zikr qilganimiz alloma az-Zarkashiyning "at-Tanqiyh" nomli sharhiga munosabat tariqasida yozilgan asardir. 

37. "Sharh Sahih al-Buxoriy" nomli asarning muallifi alloma an-Navaviy ash-Shofi‘iydir (vafoti 1278 yil). Imom Muslim ibn al-Hajjojning "Sahih" asariga yozgan muqaddamasida sharhlovchi (an-Navaviy)ning o‘zi ham ta‘kidlab o‘tganidek, afsuski ushbu sharh oxirigacha tugallanmay faqat "Sahih al-Buxoriy"ning "Kitob al-iymon" qismigacha yetgan. 

38. Al-Hofiz Imodiddin Ismoil ibn Umar Kasir ad-Dimashqiy (vafoti 1372 yil) ham o‘z asarini "Sharh Sahih al-Buxoriy" deb atagan. Ushbu sharh ham "Sahih al-Buxoriy"ning oxirigacha yetkazilmay uning bir qismini qamragan, xolos. 

39. "Al-Fayz al-Joriy" nomli sharh alloma Sirojuddin Umar ibn Raslan al-Balqiyniy ash-Shofi‘iy (vafoti 1401 yil) qalamiga mansub bo‘lib, bu ham "Sahih"ning bir qismining sharhi bo‘lib oxirigacha yetkazilmagan. Sharh ellik juz‘dan iborat bo‘lib faqat "Kitob al-iymon"gacha yetgan. 

40. "Sharh Sahih al-Buxoriy" nomli asarning muallifi Burhonuddin Ibrohim ibn an-Nu‘moniy (vafot etgan yili noma‘lum) bo‘lib, bu sharh ham Imom al-Buxoriy asarining faqat bir qismini sharhlagan. 

41. Madinai Munavvarada yashagan olim Abul-Baqo Muhammad ibn Ali ibn Xalaf al-Ahmadiy al-Misriy ash-Shofi‘iy (vafot yili noma‘lum) taxminan 1504 yilda "Sharh Sahih al-Buxoriy" nomli asarini ta‘lif etgan. Ushbu sharh hajm jihatidan juda katta bo‘lib, muallif o‘zidan oldin yozilgan qator sharhlardan (al-Kirmoniy, al-Ayniy, al-Asqaloniy va boshqalarning asarlaridan) keng ko‘lamda foydalangan. 

42. Yusuf Afandizoda Abdulloh ibn Muhammad nomi bilan tanilgan Abu Abdulloh Muhammadning (vafoti 1754 yil) "Sahih al-Buxoriy"ga bag‘ishlab yozgan sharhi "Najoh al-qoriy" deb ataladi. Olman sharqshunosi K.Brokkelmanning yozishicha, mazkur sharh o‘ttiz qismdan iborat. Mazkur sharhning bir qo‘lyozma nusxasi Qustantaniyadagi al-Jomi’ ash-sharifdagi Valiuddin Sulton Boyazid kutubxonasida saqlanadi. 

43. Alloma Abu Abdulloh Muhammad ibn Ahmad ibn Marzuq at-Tilimsoniy (vafoti 1439 yil) "Sahih al-Buxoriy"ga bag‘ishlagan sharhini "al-Matjar ar-rabiyh v-al-mas‘an ar-rajiyh" nomi bilan atagan. Biroq ushbu sharh ham oxirigacha yetmay qolgan. 

44. "Bug‘yat as-some’ fi sharh al-Jomi’" nomli sharh Jamoluddin Abu Yusuf ibn Umar ibn Hasanning (hijriy o‘ninchi asrda vafot etgan) qalamiga mansub. Ushbu sharhning bir qo‘lyozma nusxasi Qustantaniyadagi Valiuddin Sulton Boyazid kutubxonasida saqlanadi. 

45. Alloma Zaynuddin Abdurahim ibn Abdurahmon ibn Ahmad al-Abbosiy ash-Shofi‘iy (vafoti 1556 yil) o‘z asarini "Sharh Sahih al-Buxoriy" deb atagan. O‘ziga xos yangi bir uslubda bitilgan ushbu sharhning qator qimmatli jihatlari haqida ko‘p olimlar o‘z fikr-mulohazalarini bildirganlar. Taniqli olimlar Burhonuddin Abu Sharif va Abdu al-Birr ibn ash-Shihna bu sharhga bag‘ishlab maxsus taqriz ham yozganlar. 

46. "Masabiyh al-Jomi‘" nomli sharhning muallifi Badruddin Muhammad ibn Abu Bakr ad-Damomiyniy (vafoti 1425 yil) bo‘lib, u ushbu sharhini vafotidan biroz vaqt muqaddam yozib tugatgan. Asarning bir qo‘lyozma nusxasi Qustantaniyadagi Nur al-Usmoniya kutubxonasida saqlanadi. 

47. Mashhur olim Jaloluddin Abdurrahmon ibn Abu Bakr as-Suyutiyning (vafoti 1505 yil) qalamiga mansub sharh "At-Tavshiyh a‘lol-Jomi’ as-cahih" deb ataladi. Bu hajm jihatidan katta bo‘lmagan mu‘jaz sharhning bir qo‘lyozmasi Turkiyadagi Ahmad as-solis kutubxonasida saqlanadi. 

48. Olim al-Hofiz Zaynuddin Abdurrahmon ibn Ahmad ibn Rajab al-Hanbaliy (vafoti 1393 yil) qalamiga mansub sharh ham "Fath al-boriy" deb ataladi. Imom al-Buxoriy asarining bir qismiga (undan faqat "Kitob al-Janoiz"gacha yetgan) oid ushbu sharh garchand qimmatli bo‘lsa-da kitobning oxirigacha yetmay qolgan. 

49. "Manh al-boriy bis-sayh al-fasiyh al-joriy" nomli sharhning muallifi alloma Majduddin Abu Tohir Muhammad ibn Yaqub al-Fayruzobodiy ash-Sheroziy (vafoti 1415 yil) bo‘lib, u qirq jilddan iborat ulkan bir sharh bitishni rejalashtirgan edi. Biroq muallif o‘z sharhini yigirma jildini tugatgan xolos. 

50. Shayx ul-islom Ibn Hajar al-Asqaloniyning shogirdi olim Zakariyo al-Ansoriyning (vafoti 1523 yil) qalamiga mansub sharh "Hidoyat al-boriy" (ba‘zi mualliflar uni "Tuhfat al-boriy bi-sharh Sahih al-Buxoriy" yoki "Hidoyat al-qoriy" deb zikr qilganlar) deb ataladi. Ushbu sharh Qohirada nashr etilgan. 

51. Olim Abu Abdulloh Muhibuddin Muhammad ibn Umar ibn Muhammad ibn Rashid as-Sabtiy (vafoti 1323 yil) qalamiga mansub asar "Tarjumon at-tarojum" deb ataladi. Bu sharh faqat imom al-Buxoriy asaridagi boblar tarojumlariga bag‘ishlangan bo‘lib, oxirigacha tugallanmay faqat "Kitob as-savm"gacha yetgan bo‘lsa-da, g‘oyatda foydali asardir. 

52. "Irshod as-soriy" nomli sharhning muallifi Shihobuddin Ahmad ibn Muhammad ibn Abu Bakr al-Xatiyb al-Qastaloniy al-Misriy (vafoti 1517 yil) bo‘lib, u asar matnini ham o‘z ichiga olgan. Bu qimmatli sharh imom al-Buxoriy asarining tushunishi qiyin, murakkab o‘rinlarini anglashda o‘quvchilarga beqiyos ko‘mak beradi. Muallif ushbu sharhini yaratishda "Sahih al-Buxoriy"ga bag‘ishlangan juda ko‘p yirik sharhlardan, jumladan al-Asqaloniyning mashhur sharhi "Fath al-boriy" dan ham unumli foydalangan. Ushbu sharhning yana bir qimmatli tomoni shundaki, unda imom al-Buxoriyning hayoti va ijodiy faoliyati haqida maxsus bir bo‘lim keltirilgan. 

53. "Sharh Sahih al-Buxoriy" nomi ostida qator mualliflarning sharhlari borki ularni alohida-alohida keltirmasdan bir yo‘la keltirishni lozim topdik. Shular jumlasidan:

-Imom Afiyfuddin Sa‘iyd ibn Muhammad ibn Mas‘ud al-Kozuruniy (vafoti 1357 yil) bo‘lib, u Sheroz shahrida yashagan va ayni shu shaharda o‘z sharhini yaratgan.

-Imom Zaynuddin Abi Muhammad Abdurrahmon ibn Abubakr al-Ayniy al-Hanafiy (vafoti 1488 yil) qalamiga mansub sharh uch jilddan iborat bo‘lib, uning hoshiyasida "Sahih"ning matni ham keltiriladi.

-Imom Raziyuddin Hasan ibn Muhammad as-Sag‘oniy al-Hanafiy (vafoti 1252 yil) qalamiga mansub mu‘jazgina sharh atigi bir jilddan iborat bo‘lib, u Qohirada chop etilgan.

-Faxr al-Islom laqabi bilan mashhur Ali ibn al-Bazdaviy al-Hanafiy (vafoti 1489 yil) qalamiga mansub asar ham mu‘jazgina sharhdir.

-Al-Qoziy Majduddin Abul-Fido Ismoil ibn Ibrohim al-Bilbiysiy (vafoti 1407 yil) qalamiga mansub sharh haqida hechbir ma‘lumotga ega emasmiz.

-Al-Qoziy Zaynuddin Abdurrahim ibn ar-Rukn Ahmad (vafoti 1460 yil) yozgan sharh xususida bizga ma‘lum manbalarda hechqanday ma‘lumot keltirilmagan.

-Al-Qoziy Abubakr Muhammad ibn Abdulloh al-Arabiy al-Molikiy al-Hofizning (vafoti 1148 yil) qalamiga mansub sharhning tafsilotlari haqida hechbir ma‘lumot uchratmadik.

-Shihobuddin Ahmad ibn Raslon al-Muqaddasiy ar-Ramaliy (vafoti 1440 yil) qalamiga mansub sharh uch jilddan iborat.

-Abulqosim Ismoil ibn Muhammad al-Isfahoniy al-Hofiz (vafoti 1141 yil) qalamiga mansub sharh haqida ham deyarli hechbir ma‘lumotga ega emasmiz.

-Alloma al-Kafiyriy Muhammad ibn Ahmad ibn Musoning (vafoti 1426 yil) yozishicha, u o‘z sharhini Sa‘iyd ibn Mas‘ud al-Koziruniyning asaridan ko‘p foydalangan holda yozgan. Ba‘zi tarixchilarning yozishlaricha, al-Kafiyriyning "Sahih al-Buxoriy"ga bag‘ishlangan boshqa yirik sharhlari ham mavjud.

-Alloma Abdulboqiy ibn Abdulqodir al-Ba‘liy al-Azhariy ad-Dimashqiy (vafoti 1660 yil)ning qalamiga mansub sharh ba‘zi olimlarning fikricha "Sahih al-Buxoriy"ning katta qismini qamrab oladi.

-Ibn Hamza nomi bilan mashhur alloma as-Sayyid Ibrohim (vafot etgan yili noma‘lum) qalamiga mansub sharh xususida ham ortiqcha ma‘lumotlarga ega emasmiz.

-Ash-Shayh Ali ash-Shomiy al-Hadiydiy (vafot etgan yili noma‘lum) yaratgan sharh "Sahih al-Buxoriy" ning bir qismiga bag‘ishlangan mu‘jaz sharhdan iborat.

55. "Al-Xayr al-joriy" nomli sharh alloma Muhammad Yaqub al-Bannoniy (vafoti 1595 yil) qalamiga mansub bo‘lib, muallif bu asarini Badruddin al-Ayniy, al-Qastaloniy, ibn Hajar al-Asqaloniy va boshqa olimlarning sharhlaridan iqtibos qilib yaratgan. Ayni vaqtda to‘rt jilddan iborat mazkur sharhning o‘ziga xos ko‘p foydali tomonlari ham bor.

56. Alloma al-Qastaloniyning (vafoti 1517 yil) qalamiga mansub "Tuhfat as-somi‘ val-qoriy li-xatmi Sahih al-Buxoriy" deb atalgan sharhning mazmun-mohiyati haqida boshqa ma‘lumotga ega emasmiz.

57. "Al-Kavsar al-joriy a‘lo riyoz al-Buxoriy" nomli sharhning muallifi al-Fozil Ahmad ibn Ismoil ibn Usmon al-Kavroniy (vafoti 1488 yil) bo‘lib, muallif ushbu sharhini 1469 yilda tugatgan. "Sahih al-Buxoriy"ning qimmatli asar ekanligi haqida ko‘p ma‘lumotlarni qamragan bu sharhning bir qo‘lyozma nusxasi Qustantaniyadagi Oya So‘fiya kutubxonasida saqlanadi.

58. "At-Tavzih lil-avhom al-voqi’a fis-Sahih" nomli sharhning muallifi Abu Zar Ahmad ibn Ibrohim ibn Muhammad ibn Xalil ibn as-Sabt al-Halabiy (vafoti 1479 yil) yozgan bu asar nomidan ham ko‘rinib turganidek imom al-Buxoriy asarining munozarali o‘rinlarini oydinlashtirishga bag‘ishlangan. Ushbu muallifning "At-Tavziyh li-mubhamot al-Jomi‘ as-Sahih" nomli sharhi ham aynan shu mavzuga oiddir. Mazkur sharhning bir qo‘lyozma nusxasi Ikkinchi jahon urushidan oldin Olmoniyadagi "Dor al-u‘lum"ning qo‘lyozmalar fondida saqlangan.

59. Alloma Abdurrahim ibn Abdurrahmon al-Abbosiy (vafoti 1517 yil) "Sahih al-Buxoriy"ga bitgan sharh "Fayz al-boriy fi sharh g‘ariyb Sahih al-Buxoriy" deb ataladi.

60. Nasaf (Qarshi)lik olim Najmiddin Abu Hafs Umar ibn Muhammad an-Nasafiyning (vafoti 1142 yil) samarali ilmiy faoliyatida imom al-Buxoriyning "Sahih" asariga yozgan "Kitob an-Najoh fi sharhi kitob axbor as-Sihoh" nomli sharhi alohida o‘rin egallaydi.

61. "Shavohid at-tavzih vat-tashih li-mushkilot al-Jomi‘ as-Sahih"ning muallifi ash-Shayx Jamoluddin Muhammad ibn Abdulloh ibn Molik an-Nahviy (vafoti 1273 yil) o‘z asarida "Sahih al-Buxoriy"ning nahviy (grammatik) jihatdan murakkab o‘rinlarini sharhlagan. Olman sharqshunosi Karl Brokkelmanning yozishicha, Ibn Molik "at-Tavziyh fi i‘rob al-Buxoriy" nomli boshqa bir sharh ham yozgan.

62. Alloma As-Sayyid Abdulavval ibn al-A‘lo al-Husayniy al-Javonfuriy (vafoti 1561 yil) qalamiga mansub sharh "Fayz al-boriy" deb ataladi. Afsuski ushbu sharh haqida boshqa ma‘lumotlarga ega emasmiz.

63. "Nur al-qoriy" nomli sharh va uning muallifi ash-Shayx Nuriddin ibn Shayx Muhammad Solih al-Ahmad Obodiy (vafoti 1743 yil) haqida Hasanxon al-Qanujiy o‘zining "Ithof an-nubalo" nomli asarida ba‘zi ma‘lumotlarni beradi.

64. Olim Ismoil ibn Muhammad ibn Abdulhodiy al-A‘jluniy (vafoti 1749 yil) "al-Fayz al-joriy" nomli sharhini 1728 yilda Damashqdagi al-Masjid an-Nabaviyda yoza boshlagan edi.

65. Abul-Hasan Muhammad ibn Ahmad al-Jiyoniy an-Nahviy (vafoti 1148 yil) qalamiga mansub asar "Sharh g‘ariyb Sahih al-Buxoriy" deb ataladi. Afsuski yozma manbalarda ushbu sharhning tafsilotlari haqida hechqanaqa ma‘lumot keltirilmagan.

66. Abul-Hasan Ali ibn Nosiruddin (vafot etgan yili ma‘lum emas) yozgan sharh "Siyonat al-Qoriy a‘n al-xato fi Sahih al-Buxoriy" nomi bilan ataladi. Ushbu sharh haqida boshqa ma‘lumotlarga ega emasmiz. "Ma‘uvnat al-qoriy" nomli boshqa bir sharh Abul-Hasan Ali ibn Nosiruddin Muhammad ibn Muhammad al-Molikiy (vafot etgan yili noma‘lum) tomonidan yozilgan. Mazkur ikki sharh haqida boshqa ma‘lumotlarga ega emasmiz.

67. Alloma Siddiq Hasanxon al-Qanutiy o‘zining "al-Hitta" nomli asarida olim ash-Shihob Ahmad ibn Ali ibn Umar ibn Solih al-Maniyniy al-Usmoniyning (vafoti 1760 yil) "Izoat ad-Diroriy" va imom Abdurrahmon al-Ahdal al-Yamaniyning (vafoti 1450 yil) "Misboh al-qoriy” nomli sharhlari haqida ba‘zi ma‘lumotlarni keltiradi.

68. Birqator qimmatli asarlarning muallifi, taniqli adib G‘ulom Ali al-Baljaromiy (vafoti 1786 yil) qalamiga mansub sharh "Zav‘ ad-Diroriy" deb ataladi. Muayyan darajada qimmatli bo‘lgan keng qamrovli bu sharh, afsuski, oxirigacha yetmay qolgan.

69. "Ziyo as-soriy" nomli sharhning muallifi alloma Abdulloh ibn ash-Shayx Solim ibn Muhammad al-Basriy al-Molikiy (vafoti 1722 yil) bo‘lib, uch jilddan iborat mazkur sharhning ikki nusxasi Qustantaniyaning qo‘lyozma fondlarida-biri Nur Usmoniya, ikkinchisi Sulton Boyazid kutubxonalarida saqlanadi.

70. Alloma as-Sayyid Muhammad ibn Ahmad al-Ahdal al-Yamaniy (vafoti 1881 yil) qalamiga mansub sharh "Sullam al-qoriy" deb atalib, afsuski, uni haqida boshqa ma‘lumotlarga ega emasmiz.

71. "Nur as-soriy" nomli sharh muallifi alloma ash-Shayx Hasan al-Adviy al-Hamzoviy al-Molikiy (vafoti 1888 yil) bo‘lib, o‘n jilddan iborat bu sharh Qohirada nashr etilgan.

72. "Hall Sahih al-Buxoriy" nomli ikkita sharh ma‘lum bo‘lib, ulardan birining muallifi ash-Shayx Ahmad Ali as-Sahornafuriydir. Uning qalamiga mansub sharh "Sahih al-Buxoriy"ning murakkab o‘rinlarini anglashda juda foydalidir.  Shuningdek olim Mirza Hayrat ad-Dehlaviyning (vafoti 1899 yil) ham aynan "Hall Sahih al-Buxoriy" nomli sharhini ham aytib o‘tish zarur.

73. Imom al-Buxoriyning "Sahih" asariga yozilgan qator sharhlar (izohlar, hoshiyalar) "Ta‘liyqa" nomi bilan ataladi. Manbalarda ulardan birqanchasi haqida ma‘lumotlar keltiriladi. Shular jumlasidan:

-Mavlo Lutfulloh ibn Hasan at-Tavqotiyning (u 1495 yilda qatl etilgan) hoshiyasi "Ta‘liyqa Sahih al-Buxoriy" deb atalib, u imom al-Buxoriy asarining faqat dastlabki qismlariga bag‘ishlangan.

-Alloma Shamsuddin Ahmad ibn Sulaymon ibn Kamol Posha (u 1535 yilda vafot etgan) qalamiga mansub ta‘liyqa haqida hechbir ma‘lumotga ega emasmiz.

-Mavlo Fazl ibn Ali al-Jamol (vafoti 1584 yil) yaratgan ta‘liyqa haqida deyarli hechbir ma‘lumot uchratmadik.

-Muslihiddin al-Mustafo ibn Sha‘bon as-Sururiy (vafoti 1563 yil) qalamiga mansub ta‘liyqa hajm jihatidan katta bo‘lib, u "Sahih al-Buxoriy"ning yarmigacha qamragan.

-Mavlo Husayn ibn Rustam al-Kafaviy (vafoti 1604 yil)ning qalamiga mansub ta‘liyqaning tafsilotlari ma‘lum emas.

-Alloma as-Sanadiy al-Hanafiy (vafoti 1725 yil) qalamiga mansub ta‘liyqa Qohirada nashr etilgan.

74. "A‘vn al-boriy li-hall adillat al-Buxoriy" nomli sharhning muallifi alloma an-Navvob Abu at-Tayyib Siddiq Hasanxon Bahodir (vafoti 1890 yil) bo‘lib, bu asar qimmatli sharhlardan hisoblanadi.

75. “Sharh tajriyd as-Sahih liz-Zubaydiy" nomli sharhning muallifi ash-Shayx Abdulloh ibn Hijoziy ibn Ibrohim ash-Sharqoviy (vafoti 1813 yil) bo‘lib, ushbu sharh haqida hechbir ma‘lumotga ega emasmiz. Ayni shu nomda sharh yozgan boshqa bir olim-ash-Shayx ibn al-Qosim al-G‘aziy (vafoti 1531 yoki 1512 yil) asari haqida ham boshqa ma‘lumotlar uchratmadik.

76. "Muxtasar Sahih al-Buxoriy" nomli sharh imom Jamoluddin Abul-Abbos Ahmad ibn Umar ibn Ibrohim al-Ansoriy al-Qurtubiy vafoti 1258 yil) qalamiga mansub bo‘lib, imom al-Buxoriy asarining muxtasar sharhi bo‘lgan ushbu asar haqida boshqa ma‘lumotlar uchratmadik.

77. "At-Tajriyd as-sariyh li-ahadis al-Jomi‘ as-sahih"ning muallifi Zaynuddin Abul-Abbos Ahmad ibn Ahmad ibn Abdullatif ash-Sharjiy az-Zubaydiy (vafoti 1489 yil) bo‘lib, imom al-Buxoriyning asarini o‘rganuvchilar uchun bu sharh g‘oyatda foydali asardir. "At-Tajriyd" Qohirada ham nashr etilgan.

78. "Irshod as-somi‘ val-qoriy al-muntaqiy min Sahih al-Buxoriy" nomli sharh alloma Badruddin Hasan ibn Umar ibn Habib al-Halabiyning (vafoti 1377 yil) qalamiga mansub bo‘lib, nomidan ham ko‘rinib turganidek u "Sahih"dan tanlab olingan hadislarning sharhiga bag‘ishlangan.

79. Olim Abdulloh ibn Saad ibn Abu Hamza al-Azadiy (vafoti 1278 yil) qalamiga mansub sharh "An-Nihoya fi bad‘ al-xayr val-g‘oya" deb ataladi. Bu muxtasar holdagi sharh hadis ilmi bilan shug‘ullangan harbir ilm tolibi uchun g‘oyatda foydali asar bo‘lib, u Qohirada nashr etilgan.

80. "Sharh muxtasar al-Buxoriy"ning muallifi alloma Ahmad ibn ash-Shayx Ahmad ibn Muhammad ash-Shijoa‘iy (vafoti 1783 yil) bo‘lib, ushbu asar haqida boshqa ma‘lumotlar uchratmadik.

81. "Bahjat an-nufus" nomli sharh Abdulloh ibn Saad ibn Abu Jamra al-Azadiy (vafoti 1276 yil) bo‘lib, uning qo‘lyozma nusxasi Qustantaniyadagi Valiyuddin Sulton Boyazid kutubxonasida saqlanadi.

82. Olim Abul-Abbos as-Sanadiy Ahmad Razzuqning (vafot etgan yili noma‘lum) qalamiga mansub asar "Hoshiyat Sahih al-Buxoriy" deb ataladi. Ushbu asar haqida boshqa ma‘lumotlarga ega emasmiz.

• Олдинги
• Кейинги