Қозончи авлиё

Рукн: Тарих Чоп этилган: 27.12.2014

Сизга маълум, “Ўтган кунлар” романи қаҳрамони, тошкентлик Юсуфбек ҳожининг ўғли Отабек Авлиёота шаҳри остонасидаги жангларда ҳалок бўлади. Аҳмад Яссавий зиёратгоҳида Амир Темур ясаттирган қирқ қулоқли улкан қозон бор. Унинг довруғи дунёга кетган, айниқса, Марказий Осиё мамлакатларида қозонни табаррук ёдгорлик деб билишади.

Хўш, Авлиёота шаҳри билан қирқ қулоқли қозоннинг бир-бирига қандай алоқаси бор? Юзаки қаралса, уларни боғлаб турадиган ҳеч қандай восита йўқдек. Лекин “Қозончи авлиё” номини олган Абдулазиз Қашқарий ҳақида билган одам калаванинг учини осон топиб олади.

Замонасининг машҳур устаси Абдулазиз Қашқарий XIV аср ўрталари ва XV аср бошларида яшаб ўтган. Қашқарда туғилган, кейинчалик оила аъзолари билан ҳозирги Қозоғистоннинг Чимкент вилоятидаги Сузоқ (аслида “Сузук ота”) қишлоғига кўчиб келиб, шу ерда яшаб қолган.

Ҳарбий юришларнинг бирида Амир Темур Сайрамда тўхтайди. Бир қанча уста, ҳунарманд ва олимларни йиғиб: “Сиғими катта, лекин бесўнақай бўлмаган қозон ясаш керак. Унда пиширилган овқат тўрт минг кишига етадиган бўлсин”, деб топшириқ беради. Шундан кейин бўлажак қозон устида кўп олимлар бош қотиришади. Абдулазиз Қашқарий ҳам чизма-режа ишлаб чиқади. Унинг лойиҳаси Амир Темурга маъқул келиб, иш бошлашга изн беради. Орадан кунлар ўтиб, диаметри икки метру қирқ беш сантиметр, оғирлиги бир ярим тонна келадиган катта қозон тайёр бўлади. Унга олтмиш челак сув сиғар, баландлиги ҳам ўртача эди. Қозон етти хил маъдандан – пўлат, темир, қўрғошин, кумуш, олтин, мис ва рух аралашмасидан қуйилади. Ҳажми катта бўлишига қарамай, овқат пиширишга кам ўтин сарфланарди. Мана шу нодир қозонни ясагани учун Абдулазиз Қашқарийни “Қозончи уста авлиё” деб атай бошлашади.

Амир Темур шарофати билан дунё юзини кўрган ушбу тарихий дошқозон ҳам собиқ иттифоқ даврида турли синовларни бошидан кечирди. Эллик тўрт йил мобайнида Санкт Петербург “Эрмитаж”ида сақланди. Ҳозир эса Хўжа Аҳмад Яссавий зиёратгоҳидан жой олиб, дунёнинг турли бурчакларидан келаётган зиёратчилар, сайёҳларга беминнат хизмат қилмоқда. Ушбу дошқозонга сув ва қанд солиб қайнатилиб, меҳмонларга тарқатиб турилади.

Умрини ҳалол меҳнат, гўзал ҳунари билан одамларга яхшилик қилиб ўтказган Абдулазиз Қашқарий ўзи яшаган Сузоқ қишлоғидаги “Қора буро” қабристонига дафн этилган.

Вақтлар ўтиб, машҳур қозончи устанинг номи изсиз йўқолиб кетмади. Бутун бошли шаҳар ва вилоят Абдулазиз Қашқарий шарафига “Авлиёота” деб аталди. Гарчи собиқ совет даврида бу вилоят “Жамбул Жабаев” деб номланган бўлса-да, тарихий ҳақиқат барибир қарор топди. Ҳудудга яна “Авлиёота” номи қайтарилди.

Нажот Ниёзов

“Ҳидоят” журналининг 2012 йил, 7-сонидан олинди.

 * * *

Sizga ma’lum, “O‘tgan kunlar” romani qahramoni, toshkentlik Yusufbek hojining o‘g‘li Otabek Avliyoota shahri ostonasidagi janglarda halok bo‘ladi. Ahmad Yassaviy ziyoratgohida Amir Temur yasattirgan qirq quloqli ulkan qozon bor. Uning dovrug‘i dunyoga ketgan, ayniqsa, Markaziy Osiyo mamlakatlarida qozonni tabarruk yodgorlik deb bilishadi.

Xo‘sh, Avliyoota shahri bilan qirq quloqli qozonning bir-biriga qanday aloqasi bor? Yuzaki qaralsa, ularni bog‘lab turadigan hech qanday vosita yo‘qdek. Lekin “Qozonchi avliyo” nomini olgan Abdulaziz Qashqariy haqida bilgan odam kalavaning uchini oson topib oladi.

Zamonasining mashhur ustasi Abdulaziz Qashqariy XIV asr o‘rtalari va XV asr boshlarida yashab o‘tgan. Qashqarda tug‘ilgan, keyinchalik oila a’zolari bilan hozirgi Qozog‘istonning Chimkent viloyatidagi Suzoq (aslida “Suzuk ota”) qishlog‘iga ko‘chib kelib, shu yerda yashab qolgan.

Harbiy yurishlarning birida Amir Temur Sayramda to‘xtaydi. Bir qancha usta, hunarmand va olimlarni yig‘ib: “Sig‘imi katta, lekin beso‘naqay bo‘lmagan qozon yasash kerak. Unda pishirilgan ovqat to‘rt ming kishiga yetadigan bo‘lsin”, deb topshiriq beradi. Shundan keyin bo‘lajak qozon ustida ko‘p olimlar bosh qotirishadi. Abdulaziz Qashqariy ham chizma-reja ishlab chiqadi. Uning loyihasi Amir Temurga ma’qul kelib, ish boshlashga izn beradi. Oradan kunlar o‘tib, diametri ikki metru qirq besh santimetr, og‘irligi bir yarim tonna keladigan katta qozon tayyor bo‘ladi. Unga oltmish chelak suv sig‘ar, balandligi ham o‘rtacha edi. Qozon yetti xil ma’dandan – po‘lat, temir, qo‘rg‘oshin, kumush, oltin, mis va rux aralashmasidan quyiladi. Hajmi katta bo‘lishiga qaramay, ovqat pishirishga kam o‘tin sarflanardi. Mana shu nodir qozonni yasagani uchun Abdulaziz Qashqariyni “Qozonchi usta avliyo” deb atay boshlashadi.

Amir Temur sharofati bilan dunyo yuzini ko‘rgan ushbu tarixiy doshqozon ham sobiq ittifoq davrida turli sinovlarni boshidan kechirdi. Ellik to‘rt yil mobaynida Sankt Peterburg “Ermitaj”ida saqlandi. Hozir esa Xo‘ja Ahmad Yassaviy ziyoratgohidan joy olib, dunyoning turli burchaklaridan kelayotgan ziyoratchilar, sayyohlarga beminnat xizmat qilmoqda. Ushbu doshqozonga suv va qand solib qaynatilib, mehmonlarga tarqatib turiladi.

Umrini halol mehnat, go‘zal hunari bilan odamlarga yaxshilik qilib o‘tkazgan Abdulaziz Qashqariy o‘zi yashagan Suzoq qishlog‘idagi “Qora buro” qabristoniga dafn etilgan.

Vaqtlar o‘tib, mashhur qozonchi ustaning nomi izsiz yo‘qolib ketmadi. Butun boshli shahar va viloyat Abdulaziz Qashqariy sharafiga “Avliyoota” deb ataldi. Garchi sobiq sovet davrida bu viloyat “Jambul Jabaev” deb nomlangan bo‘lsa-da, tarixiy haqiqat baribir qaror topdi. Hududga yana “Avliyoota” nomi qaytarildi.

Najot Niyozov

“Hidoyat” jurnalining 2012 yil, 7-sonidan olindi.