Муродхўжа Солиҳий ким бўлган?

“Мулоқот” журналининг бундан бир неча йил олдин чиққан бир сони қўлимга тушиб қолди. Унда Севара Пўлатованинг “Мусулмонлар – тинчлик элчилари” мақоласи диққатимни тортди. Яхши ёзилган. Яқин тарихимизнинг бизга унчалик маълум бўлмаган саҳифалари, хусусан, Мовароуннаҳр мусулмонлари идорасининг тарихи ҳақида қизиқарли маълумотлар берилган. Ўша мақоладан бир неча кўчирма:

“1942 йил... Тошкентда Эшон Бобохон ва у кишининг фарзанди Зиёвуддинхон ибн Эшон Бобохон, илм аҳллари – Мулла Содиқ Домла, Абдураззоқ Эшон ва бошқалардан иборат қўмита тузилди. Ташкилий қўмита раиси этиб 83 ёшли Эшон Бобохон, котиб этиб 35 ёшли Зиёвуддинхон ибн Эшон Бобохон тайинланди. Шундан сўнг 1943 йилнинг октябрида Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонларининг 1-қурултойи бўлиб ўтди. Унда... диний назорат раиси – муфтий лавозимига Эшон Бобохон ибн Абдулмажидхон, Ўзбекистон қозиси этиб Зиёвуддинхон ибн Эшон Бобохон сайландилар”.

“1944 йили СССР мусулмонларининг Эшон Бобохон ибн Абдулмажидхон бошлиқ вакиллари биринчи маротаба Саудия Арабистонига ҳаж сафарига жўнадилар. 1945 йили мамлакатимиз мусулмонларининг бошқа бир гуруҳи Саудия Арабистонида яна ҳаж сафарида бўлдилар. 1946 йилги ҳаж сафарига Зиёвуддинхон раҳбарлик қилди”.

Бу кўчирмада икки ҳурматли зот номлари қайта-қайта эсланган. Менда бир савол туғилди: “Хўш, улар бошлаган бу олижаноб ишда яна кимлар иштирок этган?” Маълум бўлишича, 1943 йили қўмита раисининг муовини этиб сайланган, 1945 йилги ҳаж сафарига Эшон Бобохон билан бирга раҳбарлик қилган шайх Муродхўжа Солиҳий ҳам динимиз йўлида катта хизматлар қилган. Нима учундир мақолада у кишининг исмлари келтирилмаган. Ҳолбуки, диния назорати ташкил этилишига доир архив ҳужжатларида у кишининг исмлари қайд этилади.

Муродхўжа Солиҳий даврининг етук олим кишиси, моҳир ташкилотчи эди. Бу зотнинг невараси тарих фанлари доктори, профессор Темир Ғиёсов маълум қилишича, домла 1870 йили Тошкентда туғилган, Бухоро мадрасаларида таҳсил олган, Тошкент мадрасаларида мударрислик қилган. Араб, турк, форс тилларини, Ислом тарихи, калом ва фиқҳ илмини чуқур эгаллаган. 1917 йил бошида Тошкентда ўтказилган мусулмон ўқитувчилари қурултойида янги таъсис этилган кенгаш раиси этиб сайланади. Саъдий Шерозийнинг “Гулистон” асарини ўзбек тилига ўгирган ва 1904 йили “Шавқи Гулистон” номи билан нашр эттирган. Мутахассислар бу нусхани энг тўкис таржима деб топишган. Шайх Муродхўжа Солиҳий ташаббуси билан ҳижрий тақвим чоп этилган. У киши диний идора журналини чиқаришда ҳам иштирок этади.

Муҳтарам шайхнинг неваралари профессор Зумрадхон Тожиева оиласида у зотнинг диний идора ташкил этилишига доир ноёб фотоалбоми сақланади.

Муродхўжа Солиҳий 1951 йили кексалиги туфайли нафақага чиқиб, 1953 йили вафот этади ва Қорасув мавзеидаги Жўрабек қабристонига дафн қилинади.

Динимизни мураккаб шароитларда авайлаб, сақлаб қолган бундай ўнлаб, юзлаб солиҳ аждодларимизни эслаш, ҳақларига дуолар қилиш авлодлар елкасидаги бурч эканини доим ёдда тутайлик.

Анвар Тожиев,

фахрий журналист

“Ҳидоят” журналининг 2012 йил, 7-сонидан олинди.

* * *

“Muloqot” jurnalining bundan bir necha yil oldin chiqqan bir soni qo‘limga tushib qoldi. Unda Sevara Po‘latovaning “Musulmonlar – tinchlik elchilari” maqolasi diqqatimni tortdi. Yaxshi yozilgan. Yaqin tariximizning bizga unchalik ma’lum bo‘lmagan sahifalari, xususan, Movarounnahr musulmonlari idorasining tarixi haqida qiziqarli ma’lumotlar berilgan. O‘sha maqoladan bir necha ko‘chirma:

“1942 yil... Toshkentda Eshon Boboxon va u kishining farzandi Ziyovuddinxon ibn Eshon Boboxon, ilm ahllari – Mulla Sodiq Domla, Abdurazzoq Eshon va boshqalardan iborat qo‘mita tuzildi. Tashkiliy qo‘mita raisi etib 83 yoshli Eshon Boboxon, kotib etib 35 yoshli Ziyovuddinxon ibn Eshon Boboxon tayinlandi. Shundan so‘ng 1943 yilning oktyabrida O‘rta Osiyo va Qozog‘iston musulmonlarining 1-qurultoyi bo‘lib o‘tdi. Unda... diniy nazorat raisi – muftiy lavozimiga Eshon Boboxon ibn Abdulmajidxon, O‘zbekiston qozisi etib Ziyovuddinxon ibn Eshon Boboxon saylandilar”.

“1944 yili SSSR musulmonlarining Eshon Boboxon ibn Abdulmajidxon boshliq vakillari birinchi marotaba Saudiya Arabistoniga haj safariga jo‘nadilar. 1945 yili mamlakatimiz musulmonlarining boshqa bir guruhi Saudiya Arabistonida yana haj safarida bo‘ldilar. 1946 yilgi haj safariga Ziyovuddinxon rahbarlik qildi”.

Bu ko‘chirmada ikki hurmatli zot nomlari qayta-qayta eslangan. Menda bir savol tug‘ildi: “Xo‘sh, ular boshlagan bu olijanob ishda yana kimlar ishtirok etgan?” Ma’lum bo‘lishicha, 1943 yili qo‘mita raisining muovini etib saylangan, 1945 yilgi haj safariga Eshon Boboxon bilan birga rahbarlik qilgan shayx Murodxo‘ja Solihiy ham dinimiz yo‘lida katta xizmatlar qilgan. Nima uchundir maqolada u kishining ismlari keltirilmagan. Holbuki, diniya nazorati tashkil etilishiga doir arxiv hujjatlarida u kishining ismlari qayd etiladi.

Murodxo‘ja Solihiy davrining yetuk olim kishisi, mohir tashkilotchi edi. Bu zotning nevarasi tarix fanlari doktori, professor Temir G‘iyosov ma’lum qilishicha, domla 1870 yili Toshkentda tug‘ilgan, Buxoro madrasalarida tahsil olgan, Toshkent madrasalarida mudarrislik qilgan. Arab, turk, fors tillarini, Islom tarixi, kalom va fiqh ilmini chuqur egallagan. 1917 yil boshida Toshkentda o‘tkazilgan musulmon o‘qituvchilari qurultoyida yangi ta’sis etilgan kengash raisi etib saylanadi. Sa’diy Sheroziyning “Guliston” asarini o‘zbek tiliga o‘girgan va 1904 yili “Shavqi Guliston” nomi bilan nashr ettirgan. Mutaxassislar bu nusxani eng to‘kis tarjima deb topishgan. Shayx Murodxo‘ja Solihiy tashabbusi bilan hijriy taqvim chop etilgan. U kishi diniy idora jurnalini chiqarishda ham ishtirok etadi.

Muhtaram shayxning nevaralari professor Zumradxon Tojieva oilasida u zotning diniy idora tashkil etilishiga doir noyob fotoalbomi saqlanadi.

Murodxo‘ja Solihiy 1951 yili keksaligi tufayli nafaqaga chiqib, 1953 yili vafot etadi va Qorasuv mavzeidagi Jo‘rabek qabristoniga dafn qilinadi.

Dinimizni murakkab sharoitlarda avaylab, saqlab qolgan bunday o‘nlab, yuzlab solih ajdodlarimizni eslash, haqlariga duolar qilish avlodlar yelkasidagi burch ekanini doim yodda tutaylik.

Anvar Tojiyev,

faxriy jurnalist

“Hidoyat”jurnalining 2012 yil, 7-sonidan olindi.

• Олдинги
• Кейинги