Ҳиндистоний ким эди?

ХХ асрнинг узлуксиз қатоғонлари не-не олиму фозилларнинг умрига зомин бўлди. Бу улуғ зотларнинг ўзлари билан бирга илмий мерослари ҳам қатоғон қилинди. Куйдирилди, кўмилди, сувларга оқизилди. Аммо бу мунаввар сиймоларнинг номини халқнинг ёдидан чиқариб ташлашнинг иложи бўлмади. Ана шундай улуғ зотлардан бири Мавлавий ҳожи Ҳиндистоний ҳазратлари эди. Илм аҳли бу кишини «Ҳожи Ҳиндистоний», «Мавлавий Ҳиндистоний», «Ҳожи домулло», «Ҳазрати Мавлавий» сингари номлар билан эъзозлаб тилга оладилар. Зеро, бу зот ўз даврининг забардаст олими эди.

Асли исми Муҳаммаджон мулло Рустам ўғли бўлган бу аллома 1892 йилда Қўқон музофотига қарашли Ҳожа Муҳаммад Валий қабристонига яқин Чорбоғ қишлоғида туғилган. Унинг ота-оналари ҳам илмли, маърифатли кишилар бўлиб, фарзандларининг ёшликданоқ илм олишига жиддий эътибор беришган. Шунинг учун ҳам Муҳаммаджон ўн тўрт ёшида ҳофизи Қуръон бўлиб етишган. Дастлаб Қўқон ва Бухоро мадрасаларида, кейинчалик Афғонистоннинг Балх ва Мозори Шариф шаҳарларида сабоқ олган. Сўнгра улуғ устозларининг тавсияларига биноан Ҳиндистонга сафар қилади ва Ажмир шаҳридаги «Усмония» мадрасасида яна саккиз йил илм ўрганади. Унинг Ҳиндистоний тахаллусини олиши шундан бошланган. У зот ўз эсдаликларида қайд этадики: “Мен йигирма йил дунё кезиб илм ўргандим”.

Шу ўринда бир гапни айтиш керак. Сўнгги йилларда ҳар хил ялтироқ шиорларни ўзларига байроқ қилиб олган чаламуллалар, гуруҳлар, тўдалар пайдо бўлди. Сўриштириб келсангиз, бу “уламолар” ўрта мактабни базўр тамомлаганлар. Лекин бошқаларга дин номидан гапирадилар, керак бўлса фатво берадилар. Ваҳоланки, щз даврида дин номидан минбарга чиққан бизнинг уламоларимиз йигирма йиллаб илм ўрганишган. Муҳаммаджон Ҳиндистоний ёзадилар: «Мен бирор кишининг саволига жавоб берган бўлсам ёки бирор ривоятни айтган бўлсам, Парвардигор олдида масъулиятни тўла ҳис этган ҳолда айтганман».

Дарҳақиқат, Муҳаммаджон домла узоқ йиллар илм ўрганиш учун хориж юртларни кезиб чиқди. Ниҳоят, домлани 1929 йил юрт соғинчи, ота-она ва қариндош-уруғ дийдори яна ватанга қайтарди. Бироқ уни ватанда маъшум тақдирнинг аччиқ синовлари кутиб турган эди. Чунки бу пайт — юртда “йилт” этган нур борки, сўндирилаётган рутубатли кунлар эди. Табиийки, Муҳаммаджон домла ҳам шўро айғоқчиларининг эътиборидан четда қолмади. Тошдай қаттиқ кунларнинг бирида уни шўро маҳкамасига олиб боришди. “Сен синфий душмансан! Руҳоний муллосан!», дейишди. Илму ирфонда беназр, жилд-жилд китобларни деярли ёддан биладиган зот кимга “синфий душман” эканини билмай ҳайрон эди. Лекин начора, Муҳаммаджон домлани бир йилга озодликдан маҳрум қилдилар.

Муҳаммаджон домла 1933 йили қамоқдан қайтгач, фитналардан йироқ бўлиш учун тез-тез яшаш жойини ўзгартириб туришга мажбур бўлди. Домла Тошкент вилоятининг Оҳангарон туманига қарашли Аблиғ қишлоғига кўчиб келди. Бироқ шўро соқчилари ҳамма жойда зийрак эди. “Бунақа диндор, хурофотчи одамларга бизнинг орамизда жой йўқ!” дейишиб, мавжуд партия жонкуярлари домлани қишлоқдан чиқариб юборишди. Муҳаммаджон домла таваккал қилиб Тошкент шаҳар тасарруфидаги “Оқ йўл” колхозига кўчиб келиб, кассирлик қила бошлади. Аммо бу иш ҳам узоққа чўзилмади. Домла илму салоҳияти ортидан яна тўзоққа тушди. Унга бу сафар «хорижий давлатларда ўқиган» деган айб қўйилди ва уч йилга озодликдан маҳрум қилишди. Бу сафар у Россиянинг Свердловск вилоятидаги маҳбуслар лагерида қарағай кесишга маҳкум бўлди.

Бу орада Иккинчи жаҳон уруши бошланди. Навбатдаги жазо муддатини ўтаб қайтган Муҳаммаджон домла энди урушга сафарбар этилди. У 1942 йили урушда қаттиқ жароҳатлангач, Россиянинг совуқ меҳнат лагерларидан бирига юборилди ва бу маъшум жойларда 1946 йилгача қолиб кетди.

Урушдан кейинги йилларда диний эътиқод масаласида бироз юмшоқ сиёсат бошлангандек бўлди. Унда-мунда масжидлар ҳам очилгандек эди. Ўша пайтлар Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонлари диний идораси Тошкентда жойлашган бўлиб, бутун минтақада диний ишлар шу ердан бошқариларди.

Бир куни Муҳаммаджон домла идоранинг муфтийси Эшон Бобохоновга иш сўраб мурожаат қилади. У киши домланинг илму одобини обдон синовдан ўтказгач, иш юритиш учун Тожикистонга юборишини айтадилар. Муҳаммаджон домла иккиланмай рози бўлади. Домла Тожикистонга боргач, яшашга уй-жойи бўлмаганидан Мавлоно Яъқуб Чархий қабристонидаги масжидда яшай бошладилар. Аммо шум қатоғон бу ерга ҳам домлани излаб келган эди.

Муҳаммаджон домланинг ҳаёти ва илмий фаолиятини ўқир экансиз, беихтиёр ёқа ушлайсиз: нима, шўроларнинг бу кишини таъқиб қилишдан бошқа иши йўқмиди? Аммо ўша давр воқелигига назар ташлар экансиз, ҳа, шўроларнинг Муҳаммаджон домла ва домлага ўхшаган зотларни таъқиб этишдан-да муҳимроқ иши йўқ эди. Чунки миллатнинг уйғониши, миллий тарихнинг тилга кириши  ҳукмрон мафкуранинг сохта қиёфасини фош этиб қўйиши мумкин эди. Нима бўлса бўлсин, миллат ўз дини ва тарихини билмаса бўлди. Ана шундагина бундай халқни мутеликда ушлаб турса бўлади. Акс ҳолда... Ана шу жиҳати билан мамлакатнинг ичидаги интелектуал салоҳиятли кишилар ташқи душмандан юз чандон хатарли эди. Шунинг учун уларни мутассил қатоғон қилиб туриш керак эди.

Шундай қилиб, Муҳаммаджон домла 1949 йилда “мавжуд сиёсий тузумга қарши” деган айб билан йигирма беш йилга озодликдан маҳрум этилди. Бу сафар уни Қозоғистондаги меҳнат лагерларидан бирига жўнатишди. Умрининг тенг ярмини илм ўрганишга сарфлаган, мумтоз адабиёт, тарих, фиқҳ ва ақида илмларида тенгсиз аллома яна инсон зоти чидаб бўлмас оғир меҳнатларга мажбур этилди. Бироқ бу сафар домла шунчаки бўйин эгмади. У Москвага тинимсиз аризалар ёзди. Натижада домланинг барча илмий, ижодий фаолияти тафтиш этилиб, тўрт йилу уч ой деганда озодликка чиқарилди.

Муҳаммаджон домла навбатдаги сургундан қайтиб Тожикистон Фанлар академияси Шарқшунослик институтининг қўлёзмалар бўлимида таржимон бўлиб ишлай бошлади. Домла ана шу бўлимда икки йил араб тилидаги китобларни форс ва ўзбек тилларига ўгириш билан машғул бўлди. Хусусан, шу йилларда у Замахшарийнинг «Навобиғул калим» ҳамда «Мақомоти Замахшарий» асарларини араб тилидан форс тилига, Имом Барзанжийнинг «Мавлудун набий» асарини ўзбек тилига, Имом Бусирийнинг «Қасидаи Бурда» асарини форс тилига, араб шоири Фараздақнинг Имом Зайнул Обидинга бағишланган қасидасини ўзбек тилига таржима қилди.

Бироқ тинимсиз таъқиб ва тазийқлар, меҳнат лагерларидаги оғир ҳаёт, машъум уруш балолари аста-секин ўз асоратларини намоён эта бошлаган эди. Домланинг кўзлари хиралашиб қолди. Шифокорлар у кишига мутассил китоб билан шуғулланиш зарарли деб ташхис қўйдилар. Шундан сўнг домла эндиликда тўплаган илмини бошқаларга бериш мавриди келганини англаб, бир қанча китоблар тасниф этишга муваффақ бўлди. Жумладан, домла Қуръони каримнинг маънавий таржимаси —  «Баёнул Фурқон фи таржиматил Қуръон» китобини тасниф этди. Бу муборак китоб Ўзбекистон Фанлар Академияси илмий ходими, заҳматкаш олим Сайфиддин Рафиддинов томонидан 2006 йилда нашрга тайёрланиб “Мовароуннаҳр” нашриётида чоп этилди. Бобомиз Имом Бухорийнинг “Ал-жомиъ ас- саҳиҳ” ҳадислар тўпламини, Бурҳониддин Марғинонийнинг “Ҳидоя”, Имом Аъзамнинг «Фиқҳи акбар», Абдураҳмон Жомийнинг “Шарҳи Мулло”, Муҳаммад Фазлул- имом Хайриободийнинг “Мирқотул-мантиқ” асарларини шарҳ қилдилар. «Усули Шоший», «Нурул анвор» ва «Мухтасари маоний» каби асарларни ўзбек ва форс тилларига таржима қилди. Айниқса, домланинг Абдулқодир Бедил ғазаллари шарҳи таҳсинга сазовор бўлди. Бундан ташқари, Муҳаммаджон домланинг илмий маърузалари юзлаб магнит тасмаларига шогирдлари томонидан ёзиб олинди. Бу маъруза ва суҳбатлар, тафсир, ҳадис, фиқҳ, ислом тарихи, тасаввуф, адабиёт ва одоб-ахлоқ ҳақидадир.

Домла Муҳаммаджон Ҳиндистоний ҳазратларининг илму маърифатга қўшган ҳиссасидан ташқари, яна бир муҳим хизматлари бор. У киши бизнинг бугунги давримизда содир бўлаётган айрим муаммоларни бундан 25-30 йиллар аввал айтган ва бунинг олдини олишга бел боғлаган зотлардан бири эди.

Маълумки, дунё миқёсида диний терроризм, экстремизм деган атамалар ўтган асрнинг 80-йилларида пайдо бўла бошлаган эди. Айнан шу йилларда Яқин Шарқ ва Шимолий Африка давлатларида бир қанча қуролли хуружлар ҳам амалга оширилди. Миср, Иордания ва Сурия сингари мамлакатларда жангари диний ғоялар билан заҳарланган гуруҳлар турли хил иддаолар билан чиқиб, бу ғалаёнлар натижасида юзлаб бегуноҳ инсонлар нобуд бўлди. Энг ёмони, бундай зарарли ғоялар муқаддас ислом дини номи билан боғланиб, бошқа мусулмон ўлкаларга ҳам “экспорт” қилина бошланди. Минг афсуски, бу ғоялар бизнинг ўлкаларга ҳам аллақачон етиб келган ва ҳатто, айрим ҳиссиётли кишиларни “тузоқ”қа тушириб ҳам бўлган эди. Мана шу хавфни вақтида сезган Муҳаммаджон домла бундай оқимларни, фирқаларни кескин қоралай бошлади. Энг муҳими, бундай оқимларнинг байроқ қилиб олган ғояларидаги фиқиҳий, ақидавий хатоларини илмий асосда фош этишга киришди. Натижада, Муҳаммаджон домлага қарши бўлган гуруҳлар пайдо бўлди. Улар домлани гоҳ ақлдан озганликда, гоҳ ҳукумат билан муросасозликда айблай бошладилар. Ҳатто улар шу даражада адабсизликка боришдики, домлани “устига Қуръон ортилган эшак” дейишди. Бутун умрини илм устида ўтказаётган алломани “жоҳил”, “кофир” дейишгача борди. Алам қиладигани шуки, Муҳаммаджон домлани бу қадар ҳақоратлаётган ва маломат қилаётган бу кимсаларнинг бари бир вақтлар домладан илм ўрганган “шогирдлар” эди.

Ўша вақтларда бу ноқобил шогирдлар домлани тинимсиз “жиҳод” қилишга ундарди. Дину диёнатни ўртага қўйиб, айрим мамлакатлардаги воқеаларни домлага ўрнак қилиб кўрсатарди. Уни Аллоҳ таолонинг энг муҳим фарзларидан бирини адо этмаётганликда айбларди. Ваҳоланки, бу ташвиқотлар сиртдан қараганда жўялироқдек кўринсада, аммо унинг замирида динни, иймонни ҳимоя қилиш эмас, аксинча, айрим гуруҳларнинг манфаатлари яширинган эди. Мақсад домланинг халқ ичидаги обру-эътиборидан, нуфузидан фойдаланиб ўз режаларини амалга ошириш эди. Муҳаммаджон домла ана шу ялтироқ чақириқларнинг ортидаги бу манфур режаларни басират кўзи билан аллақачон англаб етганди. Шунинг учун ҳам домла йўлдан озган бу “шогирдлар”нинг ақидасини тўғрилаш йўлида кўп азият чекди, маломатларга қолди.

Муҳаммаджон домла ана шундай ноқобил шогирдларидан бирига мактуб йўллаб, (бу мактуб ҳамон сақланмоқда) унда шундай ёзадилар: “Сен афғон мужоҳидларини “улар ҳақиқий жиҳод қилмоқдалар”, деб мақтайсан. Бироқ уларнинг жиҳоди — мусулмонлар масжидларининг бузилиши, намоз ўқийдиганларнинг ўлдирилиши, одамлар молларининг  ғорат қилиниши, аёллар ва болаларнинг қатл қилиниши, ғайридинлардан пул ундириш ва биродарларини ўлдиришдан иборатдир. Наҳотки шу муқаддас жиҳод бўлса? Асло унда эмас! Бу муқаддас қадамжоларни вайрон этиш ва муқаддас буюмларни йўқ қилишдан бошқа нарса эмас. Чунончи, Қандаҳорда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг эски аболари, яъни, махсус уст кийимлари  сақланарди — уни ёқиб юборишди улар! Наҳот шу муқаддас жиҳод? Ҳошо ва калло — Аллоҳ асрасин, йўқ-йўқ! Агар улар мусулмонлар бўлсалар, бу дунёда намуна бўлгулик ҳеч вақо йўқ экан!”

Ўтган асрнинг ошкоралик йилларига келиб, Марказий Осиёдаги радикал гуруҳлар фаолияти яна-да жонланиб кетди. Хориждаги айрим сиёсий гуруҳлар минтақадаги бошбошдоқликдан унумли фойдаланиб қолиш учун ҳеч нарсани аямаётган эди. Ана шундай бир вазиятда Муҳаммаджон домла тасниф этаётган китобларида, маърузаларида кишиларга “ҳар қандай муваффақият сабр ва шукр қилиш неъмати билан барқарор бўлишини” бот-бот такрорлар эди. Бундан ғазабланган тўдалар домлани “шрик”да айблаб чиқишди. Бу айбловга қарши Муҳаммаджон домла юқоридаги мактубда шундай жумлаларни ёзади: “Билгилки, биз масжидларимиз даҳрийлар масканига айланган, ошкора намоз ўқиб бўлмайдиган замонларни кўрдик. Бундан ҳатто марҳумлар ҳам азият чекишди. Чунки ҳеч ким, ҳатто имом ҳам уларга жаноза ўқий олмасди. Жаноза ўқишга журъат этган имом эртасигаёқ қамоққа олиниши мумкин эди. Эндиликда яратган Эгам одамларнинг аҳволини ўзгартирган. Ҳамма ҳадиксирамай масжидга боради, жамоат бўлиб намоз ўқийди. Бу Аллоҳнинг марҳамати эмасми? Сен эса бизнинг шу кунларга етганимиз учун “Аллоҳга шукр!” дейишимизни ҳам айбга санайсан. Сен у замонларни кўрмагансан, туғилмаган бўлсанг ҳам эҳтимол. Ва яна беҳаёлигинг ва ақлсизлигингга бориб, давлатга раҳмат айтишни, бу кунлар учун шукр қилишни “ширк” деб биласан. Сенингча, булар Аллоҳнинг марҳамати эмасми? “Яхшилик ҳам, ёмонлик ҳам Аллоҳдан” эканига ишонмайсанми? Шунча балоларни бошдан кечирдимки, ҳозирги куним учун Парвардигорга ҳар қанча шукр қилсам оз”.

Домланинг мазкур танбеҳларини ўқир экансиз, беихтиёр бу гаплар бизнинг давримиз учун айтиб кетилгандек туюлади. Зеро, ҳозирда ҳам билиб-билмай кимларнингдир “тегрмонига сув қуйиб” юрган кишилар йўқ эмас. Ўзларини “алломаи замон” чоғлаб, бошқаларни ёппасига куфрда, кофирликда айблаб юрганлардан ҳам кўз юмолмаймиз. Аммо бундай кимсаларга бир ҳақиқатни айтишимиз мумкин: Муҳаммаджон домлага, яъни, устозига беҳурматлик қилган, у кишини замонасига шукр қилгани учун ширкда айблаган, куч билан, қурол билан мамлакатни мусулмонободга айлантириб ташламоқчи бўлган “шогирдлар”нинг аксарияти ҳозирда йўқ. Чунки Муҳаммаджон домла уларнинг саъи-ҳаракатларини кўриб, бу ишлари ортидан яқин келажакда жувонмарг бўлишларини каромат қилган эдилар. Худди шундай бўлди. Бу аччиқ тарих ҳар биримизга ибрат бўлиши керак.

Дарҳақиқат, Муҳаммаджон Ҳиндистоний домла 1989 йил 97 ёшларида оламдан кўз юмдилар. Домланинг содиқ шогирдларидан бири бу кунларни шундай эслайди: “Домла бизни бир умрга тарк этишларидан икки кун олдин айтдиларки, “Шу оқшом Мавлоно Яъқуби Чархийни туш кўрибман. Мавлоно тахти равон устида юриб, олдимга келиб дедилар: «Эй Мавлавийи Қўқандий, тахт устига чиқ, бирга гулистонга сайрга чиқамиз. Азизларим, хаёлимда у дунё сари сафар қилаётгандайман. Агар қўлларингдан келса, мани шу бузургворнинг ёнларига дафн қилинглар ва қабрим бошига мана бу рубоийни ёзиб қўйинглар:

Бу азиз зот ўзи истаганидек Мавлоно Яъқуби Чархий мозорига дафн этилдилар. Ўйлаймизки, шубҳасиз 20-асрнинг ютук алломаларидан бири бўлган Муҳаммаджон Ҳиндистоний домланинг илмий-ижодий фаолияти тадқиқотчиларимиз томонидан ҳали кўп ўрганилади.

Алишер Назар

* * *

XX asrning uzluksiz qatog‘onlari ne-ne olimu fozillarning umriga zomin bo‘ldi. Bu ulug‘ zotlarning o‘zlari bilan birga ilmiy meroslari ham qatog‘on qilindi. Kuydirildi, ko‘mildi, suvlarga oqizildi. Ammo bu munavvar siymolarning nomini xalqning yodidan chiqarib tashlashning iloji bo‘lmadi. Ana shunday ulug‘ zotlardan biri Mavlaviy hoji Hindistoniy hazratlari edi. Ilm ahli bu kishini «Hoji Hindistoniy», «Mavlaviy Hindistoniy», «Hoji domullo», «Hazrati Mavlaviy» singari nomlar bilan e’zozlab tilga oladilar. Zero, bu zot o‘z davrining zabardast olimi edi.

Asli ismi Muhammadjon mullo Rustam o‘g‘li bo‘lgan bu alloma 1892 yilda Qo‘qon muzofotiga qarashli Hoja Muhammad Valiy qabristoniga yaqin Chorbog‘ qishlog‘ida tug‘ilgan. Uning ota-onalari ham ilmli, ma’rifatli kishilar bo‘lib, farzandlarining yoshlikdanoq ilm olishiga jiddiy e’tibor berishgan. Shuning uchun ham Muhammadjon o‘n to‘rt yoshida hofizi Qur’on bo‘lib yetishgan. Dastlab Qo‘qon va Buxoro madrasalarida, keyinchalik Afg‘onistonning Balx va Mozori Sharif shaharlarida saboq olgan. So‘ngra ulug‘ ustozlarining tavsiyalariga binoan Hindistonga safar qiladi va Ajmir shahridagi «Usmoniya» madrasasida yana sakkiz yil ilm o‘rganadi. Uning Hindistoniy taxallusini olishi shundan boshlangan. U zot o‘z esdaliklarida qayd etadiki: “Men yigirma yil dunyo kezib ilm o‘rgandim”.

Shu o‘rinda bir gapni aytish kerak. So‘nggi yillarda har xil yaltiroq shiorlarni o‘zlariga bayroq qilib olgan chalamullalar, guruhlar, to‘dalar paydo bo‘ldi. So‘rishtirib kelsangiz, bu “ulamolar” o‘rta maktabni bazo‘r tamomlaganlar. Lekin boshqalarga din nomidan gapiradilar, kerak bo‘lsa fatvo beradilar. Vaholanki, щz davrida din nomidan minbarga chiqqan bizning ulamolarimiz yigirma yillab ilm o‘rganishgan. Muhammadjon Hindistoniy yozadilar: «Men biror kishining savoliga javob bergan bo‘lsam yoki biror rivoyatni aytgan bo‘lsam, Parvardigor oldida mas’uliyatni to‘la his etgan holda aytganman».

Darhaqiqat, Muhammadjon domla uzoq yillar ilm o‘rganish uchun xorij yurtlarni kezib chiqdi. Nihoyat, domlani 1929 yil yurt sog‘inchi, ota-ona va qarindosh-urug‘ diydori yana vatanga qaytardi. Biroq uni vatanda ma’shum taqdirning achchiq sinovlari kutib turgan edi. Chunki bu payt — yurtda “yilt” etgan nur borki, so‘ndirilayotgan rutubatli kunlar edi. Tabiiyki, Muhammadjon domla ham sho‘ro ayg‘oqchilarining e’tiboridan chetda qolmadi. Toshday qattiq kunlarning birida uni sho‘ro mahkamasiga olib borishdi. “Sen sinfiy dushmansan! Ruhoniy mullosan!», deyishdi. Ilmu irfonda benazr, jild-jild kitoblarni deyarli yoddan biladigan zot kimga “sinfiy dushman” ekanini bilmay hayron edi. Lekin nachora, Muhammadjon domlani bir yilga ozodlikdan mahrum qildilar.

Muhammadjon domla 1933 yili qamoqdan qaytgach, fitnalardan yiroq bo‘lish uchun tez-tez yashash joyini o‘zgartirib turishga majbur bo‘ldi. Domla Toshkent viloyatining Ohangaron tumaniga qarashli Ablig‘ qishlog‘iga ko‘chib keldi. Biroq sho‘ro soqchilari hamma joyda ziyrak edi. “Bunaqa dindor, xurofotchi odamlarga bizning oramizda joy yo‘q!” deyishib, mavjud partiya jonkuyarlari domlani qishloqdan chiqarib yuborishdi. Muhammadjon domla tavakkal qilib Toshkent shahar tasarrufidagi “Oq yo‘l” kolxoziga ko‘chib kelib, kassirlik qila boshladi. Ammo bu ish ham uzoqqa cho‘zilmadi. Domla ilmu salohiyati ortidan yana to‘zoqqa tushdi. Unga bu safar «xorijiy davlatlarda o‘qigan» degan ayb qo‘yildi va uch yilga ozodlikdan mahrum qilishdi. Bu safar u Rossiyaning Sverdlovsk viloyatidagi mahbuslar lagerida qarag‘ay kesishga mahkum bo‘ldi.

Bu orada Ikkinchi jahon urushi boshlandi. Navbatdagi jazo muddatini o‘tab qaytgan Muhammadjon domla endi urushga safarbar etildi. U 1942 yili urushda qattiq jarohatlangach, Rossiyaning sovuq mehnat lagerlaridan biriga yuborildi va bu ma’shum joylarda 1946 yilgacha qolib ketdi.

Urushdan keyingi yillarda diniy e’tiqod masalasida biroz yumshoq siyosat boshlangandek bo‘ldi. Unda-munda masjidlar ham ochilgandek edi. O‘sha paytlar O‘rta Osiyo va Qozog‘iston musulmonlari diniy idorasi Toshkentda joylashgan bo‘lib, butun mintaqada diniy ishlar shu yerdan boshqarilardi.

Bir kuni Muhammadjon domla idoraning muftiysi Eshon Boboxonovga ish so‘rab murojaat qiladi. U kishi domlaning ilmu odobini obdon sinovdan o‘tkazgach, ish yuritish uchun Tojikistonga yuborishini aytadilar. Muhammadjon domla ikkilanmay rozi bo‘ladi. Domla Tojikistonga borgach, yashashga uy-joyi bo‘lmaganidan Mavlono Ya’qub Charxiy qabristonidagi masjidda yashay boshladilar. Ammo shum qatog‘on bu yerga ham domlani izlab kelgan edi.

Muhammadjon domlaning hayoti va ilmiy faoliyatini o‘qir ekansiz, beixtiyor yoqa ushlaysiz: nima, sho‘rolarning bu kishini ta’qib qilishdan boshqa ishi yo‘qmidi? Ammo o‘sha davr voqeligiga nazar tashlar ekansiz, ha, sho‘rolarning Muhammadjon domla va domlaga o‘xshagan zotlarni ta’qib etishdan-da muhimroq ishi yo‘q edi. Chunki millatning uyg‘onishi, milliy tarixning tilga kirishi  hukmron mafkuraning soxta qiyofasini fosh etib qo‘yishi mumkin edi. Nima bo‘lsa bo‘lsin, millat o‘z dini va tarixini bilmasa bo‘ldi. Ana shundagina bunday xalqni mutelikda ushlab tursa bo‘ladi. Aks holda... Ana shu jihati bilan mamlakatning ichidagi intelektual salohiyatli kishilar tashqi dushmandan yuz chandon xatarli edi. Shuning uchun ularni mutassil qatog‘on qilib turish kerak edi.

Shunday qilib, Muhammadjon domla 1949 yilda “mavjud siyosiy tuzumga qarshi” degan ayb bilan yigirma besh yilga ozodlikdan mahrum etildi. Bu safar uni Qozog‘istondagi mehnat lagerlaridan biriga jo‘natishdi. Umrining teng yarmini ilm o‘rganishga sarflagan, mumtoz adabiyot, tarix, fiqh va aqida ilmlarida tengsiz alloma yana inson zoti chidab bo‘lmas og‘ir mehnatlarga majbur etildi. Biroq bu safar domla shunchaki bo‘yin egmadi. U Moskvaga tinimsiz arizalar yozdi. Natijada domlaning barcha ilmiy, ijodiy faoliyati taftish etilib, to‘rt yilu uch oy deganda ozodlikka chiqarildi.

Muhammadjon domla navbatdagi surgundan qaytib Tojikiston Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik institutining qo‘lyozmalar bo‘limida tarjimon bo‘lib ishlay boshladi. Domla ana shu bo‘limda ikki yil arab tilidagi kitoblarni fors va o‘zbek tillariga o‘girish bilan mashg‘ul bo‘ldi. Xususan, shu yillarda u Zamaxshariyning «Navobig‘ul kalim» hamda «Maqomoti Zamaxshariy» asarlarini arab tilidan fors tiliga, Imom Barzanjiyning «Mavludun nabiy» asarini o‘zbek tiliga, Imom Busiriyning «Qasidai Burda» asarini fors tiliga, arab shoiri Farazdaqning Imom Zaynul Obidinga bag‘ishlangan qasidasini o‘zbek tiliga tarjima qildi.

Biroq tinimsiz ta’qib va taziyqlar, mehnat lagerlaridagi og‘ir hayot, mash’um urush balolari asta-sekin o‘z asoratlarini namoyon eta boshlagan edi. Domlaning ko‘zlari xiralashib qoldi. Shifokorlar u kishiga mutassil kitob bilan shug‘ullanish zararli deb tashxis qo‘ydilar. Shundan so‘ng domla endilikda to‘plagan ilmini boshqalarga berish mavridi kelganini anglab, bir qancha kitoblar tasnif etishga muvaffaq bo‘ldi. Jumladan, domla Qur’oni karimning ma’naviy tarjimasi —  «Bayonul Furqon fi tarjimatil Qur’on» kitobini tasnif etdi. Bu muborak kitob O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi ilmiy xodimi, zahmatkash olim Sayfiddin Rafiddinov tomonidan 2006 yilda nashrga tayyorlanib “Movarounnahr” nashriyotida chop etildi. Bobomiz Imom Buxoriyning “Al-jomi’ as- sahih” hadislar to‘plamini, Burhoniddin Marg‘inoniyning “Hidoya”, Imom A’zamning «Fiqhi akbar», Abdurahmon Jomiyning “Sharhi Mullo”, Muhammad Fazlul- imom Xayriobodiyning “Mirqotul-mantiq” asarlarini sharh qildilar. «Usuli Shoshiy», «Nurul anvor» va «Muxtasari maoniy» kabi asarlarni o‘zbek va fors tillariga tarjima qildi. Ayniqsa, domlaning Abdulqodir Bedil g‘azallari sharhi tahsinga sazovor bo‘ldi. Bundan tashqari, Muhammadjon domlaning ilmiy ma’ruzalari yuzlab magnit tasmalariga shogirdlari tomonidan yozib olindi. Bu ma’ruza va suhbatlar, tafsir, hadis, fiqh, islom tarixi, tasavvuf, adabiyot va odob-axloq haqidadir.

Domla Muhammadjon Hindistoniy hazratlarining ilmu ma’rifatga qo‘shgan hissasidan tashqari, yana bir muhim xizmatlari bor. U kishi bizning bugungi davrimizda sodir bo‘layotgan ayrim muammolarni bundan 25-30 yillar avval aytgan va buning oldini olishga bel bog‘lagan zotlardan biri edi.

Ma’lumki, dunyo miqyosida diniy terrorizm, ekstremizm degan atamalar o‘tgan asrning 80-yillarida paydo bo‘la boshlagan edi. Aynan shu yillarda Yaqin Sharq va Shimoliy Afrika davlatlarida bir qancha qurolli xurujlar ham amalga oshirildi. Misr, Iordaniya va Suriya singari mamlakatlarda jangari diniy g‘oyalar bilan zaharlangan guruhlar turli xil iddaolar bilan chiqib, bu g‘alayonlar natijasida yuzlab begunoh insonlar nobud bo‘ldi. Eng yomoni, bunday zararli g‘oyalar muqaddas islom dini nomi bilan bog‘lanib, boshqa musulmon o‘lkalarga ham “eksport” qilina boshlandi. Ming afsuski, bu g‘oyalar bizning o‘lkalarga ham allaqachon yetib kelgan va hatto, ayrim hissiyotli kishilarni “tuzoq”qa tushirib ham bo‘lgan edi. Mana shu xavfni vaqtida sezgan Muhammadjon domla bunday oqimlarni, firqalarni keskin qoralay boshladi. Eng muhimi, bunday oqimlarning bayroq qilib olgan g‘oyalaridagi fiqihiy, aqidaviy xatolarini ilmiy asosda fosh etishga kirishdi. Natijada, Muhammadjon domlaga qarshi bo‘lgan guruhlar paydo bo‘ldi. Ular domlani goh aqldan ozganlikda, goh hukumat bilan murosasozlikda ayblay boshladilar. Hatto ular shu darajada adabsizlikka borishdiki, domlani “ustiga Qur’on ortilgan eshak” deyishdi. Butun umrini ilm ustida o‘tkazayotgan allomani “johil”, “kofir” deyishgacha bordi. Alam qiladigani shuki, Muhammadjon domlani bu qadar haqoratlayotgan va malomat qilayotgan bu kimsalarning bari bir vaqtlar domladan ilm o‘rgangan “shogirdlar” edi.

O‘sha vaqtlarda bu noqobil shogirdlar domlani tinimsiz “jihod” qilishga undardi. Dinu diyonatni o‘rtaga qo‘yib, ayrim mamlakatlardagi voqealarni domlaga o‘rnak qilib ko‘rsatardi. Uni Alloh taoloning eng muhim farzlaridan birini ado etmayotganlikda ayblardi. Vaholanki, bu tashviqotlar sirtdan qaraganda jo‘yaliroqdek ko‘rinsada, ammo uning zamirida dinni, iymonni himoya qilish emas, aksincha, ayrim guruhlarning manfaatlari yashiringan edi. Maqsad domlaning xalq ichidagi obru-e’tiboridan, nufuzidan foydalanib o‘z rejalarini amalga oshirish edi. Muhammadjon domla ana shu yaltiroq chaqiriqlarning ortidagi bu manfur rejalarni basirat ko‘zi bilan allaqachon anglab yetgandi. Shuning uchun ham domla yo‘ldan ozgan bu “shogirdlar”ning aqidasini to‘g‘rilash yo‘lida ko‘p aziyat chekdi, malomatlarga qoldi.

Muhammadjon domla ana shunday noqobil shogirdlaridan biriga maktub yo‘llab, (bu maktub hamon saqlanmoqda) unda shunday yozadilar: “Sen afg‘on mujohidlarini “ular haqiqiy jihod qilmoqdalar”, deb maqtaysan. Biroq ularning jihodi — musulmonlar masjidlarining buzilishi, namoz o‘qiydiganlarning o‘ldirilishi, odamlar mollarining  g‘orat qilinishi, ayollar va bolalarning qatl qilinishi, g‘ayridinlardan pul undirish va birodarlarini o‘ldirishdan iboratdir. Nahotki shu muqaddas jihod bo‘lsa? Aslo unda emas! Bu muqaddas qadamjolarni vayron etish va muqaddas buyumlarni yo‘q qilishdan boshqa narsa emas. Chunonchi, Qandahorda Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning eski abolari, ya’ni, maxsus ust kiyimlari  saqlanardi — uni yoqib yuborishdi ular! Nahot shu muqaddas jihod? Hosho va kallo — Alloh asrasin, yo‘q-yo‘q! Agar ular musulmonlar bo‘lsalar, bu dunyoda namuna bo‘lgulik hech vaqo yo‘q ekan!”

O‘tgan asrning oshkoralik yillariga kelib, Markaziy Osiyodagi radikal guruhlar faoliyati yana-da jonlanib ketdi. Xorijdagi ayrim siyosiy guruhlar mintaqadagi boshboshdoqlikdan unumli foydalanib qolish uchun hech narsani ayamayotgan edi. Ana shunday bir vaziyatda Muhammadjon domla tasnif etayotgan kitoblarida, ma’ruzalarida kishilarga “har qanday muvaffaqiyat sabr va shukr qilish ne’mati bilan barqaror bo‘lishini” bot-bot takrorlar edi. Bundan g‘azablangan to‘dalar domlani “shrik”da ayblab chiqishdi. Bu ayblovga qarshi Muhammadjon domla yuqoridagi maktubda shunday jumlalarni yozadi: “Bilgilki, biz masjidlarimiz dahriylar maskaniga aylangan, oshkora namoz o‘qib bo‘lmaydigan zamonlarni ko‘rdik. Bundan hatto marhumlar ham aziyat chekishdi. Chunki hech kim, hatto imom ham ularga janoza o‘qiy olmasdi. Janoza o‘qishga jur’at etgan imom ertasigayoq qamoqqa olinishi mumkin edi. Endilikda yaratgan Egam odamlarning ahvolini o‘zgartirgan. Hamma hadiksiramay masjidga boradi, jamoat bo‘lib namoz o‘qiydi. Bu Allohning marhamati emasmi? Sen esa bizning shu kunlarga yetganimiz uchun “Allohga shukr!” deyishimizni ham aybga sanaysan. Sen u zamonlarni ko‘rmagansan, tug‘ilmagan bo‘lsang ham ehtimol. Va yana behayoliging va aqlsizligingga borib, davlatga rahmat aytishni, bu kunlar uchun shukr qilishni “shirk” deb bilasan. Seningcha, bular Allohning marhamati emasmi? “Yaxshilik ham, yomonlik ham Allohdan” ekaniga ishonmaysanmi? Shuncha balolarni boshdan kechirdimki, hozirgi kunim uchun Parvardigorga har qancha shukr qilsam oz”.

Domlaning mazkur tanbehlarini o‘qir ekansiz, beixtiyor bu gaplar bizning davrimiz uchun aytib ketilgandek tuyuladi. Zero, hozirda ham bilib-bilmay kimlarningdir “tegrmoniga suv quyib” yurgan kishilar yo‘q emas. O‘zlarini “allomai zamon” chog‘lab, boshqalarni yoppasiga kufrda, kofirlikda ayblab yurganlardan ham ko‘z yumolmaymiz. Ammo bunday kimsalarga bir haqiqatni aytishimiz mumkin: Muhammadjon domlaga, ya’ni, ustoziga behurmatlik qilgan, u kishini zamonasiga shukr qilgani uchun shirkda ayblagan, kuch bilan, qurol bilan mamlakatni musulmonobodga aylantirib tashlamoqchi bo‘lgan “shogirdlar”ning aksariyati hozirda yo‘q. Chunki Muhammadjon domla ularning sa’i-harakatlarini ko‘rib, bu ishlari ortidan yaqin kelajakda juvonmarg bo‘lishlarini karomat qilgan edilar. Xuddi shunday bo‘ldi. Bu achchiq tarix har birimizga ibrat bo‘lishi kerak.

Darhaqiqat, Muhammadjon Hindistoniy domla 1989 yil 97 yoshlarida olamdan ko‘z yumdilar. Domlaning sodiq shogirdlaridan biri bu kunlarni shunday eslaydi: “Domla bizni bir umrga tark etishlaridan ikki kun oldin aytdilarki, “Shu oqshom Mavlono Ya’qubi Charxiyni tush ko‘ribman. Mavlono taxti ravon ustida yurib, oldimga kelib dedilar: «Ey Mavlaviyi Qo‘qandiy, taxt ustiga chiq, birga gulistonga sayrga chiqamiz. Azizlarim, xayolimda u dunyo sari safar qilayotgandayman. Agar qo‘llaringdan kelsa, mani shu buzurgvorning yonlariga dafn qilinglar va qabrim boshiga mana bu ruboiyni yozib qo‘yinglar:

Bu aziz zot o‘zi istaganidek Mavlono Ya’qubi Charxiy mozoriga dafn etildilar. O‘ylaymizki, shubhasiz 20-asrning yutuk allomalaridan biri bo‘lgan Muhammadjon Hindistoniy domlaning ilmiy-ijodiy faoliyati tadqiqotchilarimiz tomonidan hali ko‘p o‘rganiladi.

Alisher Nazar

• Олдинги
• Кейинги