Картошка баҳона...

“Энг ибратли ҳаётий ҳикоялар” танловига

1985 йили раҳматлик отам бирданига шошилинч равишда нафақага чиқдилар. У киши ишхоналарида зарур ходим бўлганликлари учун кўпчилик ҳайрон бўлди. Отамиз ўзимизда ва бир қанча хориж мамлакатларида ўз касблари орқали машҳур эдилар ва эришган ҳурматлари ҳам шунинг орқасидан эди.

Уйдагилар ҳам бир оз ҳайрон бўлганимизга жавобан у киши: “биринчидан, нафақа ёшидан ошдим, иккинчидан, қачонгача ҳар куни ишга кеч қолдимми-йўқми деб юраман, энди дам олишга ҳақлиман” дедилар. Мени бу жавоб қониқтирмади ва ўзимча ишхоналарида кўнгилларини қолдирадиган бирон сабаб бўлган бўлса керак, деган гумонга бордим.

Бир куни менга даладаги амакиларини бирга бориб кўриб келишимизни айтдилар. Мен эрта билан отамларни олиб амакилариникига, Кўктерак яқинидаги уйларига олиб бордим. Отамизнинг амакилари аёллари билан ёлғиз яшашар эди. Уларнинг фарзандлари бўлмагани учун улардан биз ва ўша қишлоқда яшайдиган қариндошлар хабар олиб туришар эди. Чол-кампирнинг ёшлари 85 дан ўтган, бизнинг уйимизда туришга ҳеч розилик беришмас эди. Олиб келганимизда ҳам зўрға бир кеча туришар, гўё ҳовлимиз девори нафасларини бўғарди. Ўзларининг уйлари эса даланинг қоқ ўртасида бўлиб, умуман девори булмаган ва қўни-қўшнилар уйлари ҳам узоқ эди. Амакимникига борганимизда амаки курси атрофида ўтирар, буви касал аҳволда ётган эканлар.

Ўша куни кечгача далада булдик. Амаки билан ҳазил-мутойиба қилиб, кўнгилларини олдик. Эртасига отам мени чақириб: “Ҳозир анча эркинман. Кеча кўрдинг, амакиникида қанча ер бўш ётибди. Шу далага бориб, ўша ерда деҳқончилик қилмоқчиман. Мен учун у ер жуда азиз, ўша ерда туғилганман, отам вафотларигача ўша ерда турганман. Доим ўша ерда туриб, деҳқончилик қилишни кўнглим қўмсар эди, лекин мана энди қариганимда имконим бор” дедилар. Мен ишонқирамадим, сабаби улар деҳқончиликни билмас эдилар. Машҳур инсон ҳамма нарсани йиғиштириб деҳқончилик қилишлари биз учун ҳам ғалати ҳол эди. Мен эътироз билдириб, бунга ҳеч қандай муҳтожлик йўқ-ку десам ҳам улар ўз фикрларида қатъий булдилар ва менга картошга уруғи топиб келишни буюрдилар. Мен айтганларидек, уруғлик олиб келдим-да эртасига отамларни олиб, қишлоққа олиб бордим. Уруғликни бир жойга туширдим ва олиб борган бошқа озиқ-овқатларни ҳовлига олиб кириб қўйдим.

Отам менга: “Сен энди кетавер, бирор хафтадан кейин хабар оларсан” дедилар. Мен икки кун ўтгандан кейин кечқурун қишлоққа бордим. Отам ҳовлидаги супада амакилари билан чақчақлашиб ўтиришган экан. Мен четда турган уруғлик солинган қопларга қараб, “Картошкани ҳали экмабсиз-ку” дедим. Отам кулдилар-да: “Шунинг учун бир ҳафтадан кейин келгин дегандим-да” дедилар. Мен уларга бирон деҳқондан ёрдамчи гаплашиб берай десам, рад этдилар.

Уч кундан кейин яна бордим ва кираверишда қўшниларидан бири чиқиб келаётганини кўриб, бориб саломлашдим. Қўшни очиқ чеҳрали киши экан, мен билан бир оз сўрашиб: “Биз жуда қойил қолдик отангизга. Бутун умрлари шаҳарда ўтган, бир кун ҳам деҳқончилик қилмаган инсон шунча ерни кетмон билан чопиб картошкани рисоладагидек қилиб экканларини қаранг” деди. Кейин билсам аввалги борган куним кўрган қоплардаги картошкани шу қўшни берган экан, мен олиб берган уруғликни эса отам ўша куниёқ экиб булган эканлар. Мени хижолат қилмаслик учун индамаган эканлар.

Шу алфозда ёз ўта бошлади. Мен вақти-вақти билан хабар олиб турдим. Орада амакининг аёллари оламдан ўтдилар, биз ҳамма маросимларни ўтказдик. Бу орада картошка ҳам етилиб, ҳосил оладиган вақт етиб келди. Отам: “Мана энди сизлар ҳам ҳиссангизни қўшадиган вақт келди, фалон куни келинглар, менга картошкани қазиб олишга ёрдам беринглар” дедилар. Айтган кунлари эрталаб мен, аёлим, опаларим ва поччалар билан далага бордик. Отам экин майдонида картошкани қазиб қопларга солаётган эканлар. Териб қўйилган саккиз қопни опаларимга: “Буни сизлар учун териб қўйдим, машиналарингизга солиб кетаверинглар, қолганини ўғлим билан келиним теришади” деб уларни ишдан озод қилдилар.

Биз аёлим билан ишга тушиб кетдик, картошкани челакка солиб, бир олма дарахтининг тагига олиб бориб тўкавердик. Кечгача ҳамма ҳосилни териб, уйиб қўйдик. Отам иккита бўш қоп олиб келдилар-да шунга картошка солиб машинамга қўйишни буюрдилар. Мен: “Айтмабсиз-да, келишимда қоплардан олиб келардим, яна 7-8 қоп керак” дедим. Отам: “Бизга шу икки қоп етади, қолганлари қўшнига қолади” дедилар. Отам бояги қўшнини чақирдилар-да, уюм турган картошкага ишора қилиб: “Буни сизга қолдирдик, биз керагини олдик. Энди мен ҳам уйга боришим керак, сиз амакидан хабар олиб туринг, биз вақти-вақти билан келиб турамиз” дедилар.

Биз вақти-вақти билан амакидан хабар олиб турдик. Амаки ҳам вақт соатлари етиб, оламдан ўтдилар, уларнинг ҳам ҳамма маросимларини қилдик. Бошқа картошка экиш масаласига қайтмадик.

Отам яна ўз касблари бўйича фаолиятни давом эттирдилар. Аввалгидан кўра ишга кўпроқ банд бўлдилар, ҳар кунлари баракали, унумли бўлиб, ишхоналарида ҳам азиз булиб, жуда кўп хориж мамлакатларига таклиф қилиндилар ва умрларининг охиригача одамлар эътиборида бўлдилар. Отам сермазмун умр кўриб, 89 ёшда оламдан ўтдилар.

Уларнинг ҳаёт ва ижодлари ҳақида ҳужжатли фильм яратиш даврида фильм ижодкорлари менга мурожаат қилиб, туғилган қишлоқларига олиб боришимни илтимос қилишди. Мен албатта рози бўлиб, уларни ҳам ўша қишлоққа олиб бордим. Гуруҳ ўз ишини бошлаб, лавҳаларни суратга олишаётган пайтда ўша қўшни киши олдимизга келиб, саломлашди ва менга: “Мени танияпсизми?” деди. Мен: “Ҳа, Сиз амакининг қўшниси эдингиз” дедим. Шунда у киши: “Отангиз қандай ажойиб инсон эдилар, ўша йили картошка баҳона чол-кампирга қараш учун келганларини биласизми?” деди мени ҳайрон қолдириб. “Нега ундан кейин ҳам, олдин ҳам бу ишни қилмаганларини ўйлаб кўрмадингизми? Бир куни қарасам отангиз уй ичидан тувак кўтариб чиқиб, ҳожатхонада бўшатдилар-да, чайиб яна олиб кириб кетдилар. Эртасига шу иш яна қайтарилди. Билсам кампирнинг тагига тувак қўйиб, кейин таҳорат килдилар эканлар. Чунки кампир оғир ахволда ўзини эплолмас эди. Мен жуда қаттиқ таъсирландим. Кечқурун олдиларига келиб: “Сиз машҳур одамсиз, мол-дунёнгиз етарли, бирон-бир одамни шу ишларга ёллашингиз мумкин-ку” дедим. Улар бир жилмайдилар-да кейин жиддий оҳангда: “Мен фарзандларимга ҳам айтсам бу ишни қилишади, одам ёллаш менга қийин эмас, лекин қариган одамга меҳр керак, айниқса фарзанди бўлмаган инсонларга. Ўйлаб кўринг, шу ҳолатида уларнинг кўнглидан нималар ўтади. Мен буни меҳр билан қиламан, менда бу ишдан сесканиш бўлмади. Қолаверса, буни болаларимга ҳам билдирмадим ва бу ерда туриш учун картошка экишни баҳона қилдим” дедилар”. Бу гапни хайратланиб эшитдим, кўзимга ёш келди.

Кўп нарсадан воз кечиб, одамлар эътиборидан ўзларини четга олиб, шу қари инсонларга меҳр беришни ҳар нарсадан устун қўйган отамнинг фазилатларини ҳозирда фарзандларимга гўзал хулқ намунаси қилиб гапириб юраман.

Алишер Алиматов

* * *

1985 yili rahmatlik otam birdaniga shoshilinch ravishda nafaqaga chiqdilar. U kishi ishxonalarida zarur xodim bo‘lganliklari uchun ko‘pchilik hayron bo‘ldi. Otamiz o‘zimizda va bir qancha xorij mamlakatlarida o‘z kasblari orqali mashhur edilar va erishgan hurmatlari ham shuning orqasidan edi.

Uydagilar ham bir oz hayron bo‘lganimizga javoban u kishi: “birinchidan, nafaqa yoshidan oshdim, ikkinchidan, qachongacha har kuni ishga kech qoldimmi-yo‘qmi deb yuraman, endi dam olishga haqliman” dedilar. Meni bu javob qoniqtirmadi va o‘zimcha ishxonalarida ko‘ngillarini qoldiradigan biron sabab bo‘lgan bo‘lsa kerak, degan gumonga bordim.

Bir kuni menga daladagi amakilarini birga borib ko‘rib kelishimizni aytdilar. Men erta bilan otamlarni olib amakilarinikiga, Ko‘kterak yaqinidagi uylariga olib bordim. Otamizning amakilari ayollari bilan yolg‘iz yashashar edi. Ularning farzandlari bo‘lmagani uchun ulardan biz va o‘sha qishloqda yashaydigan qarindoshlar xabar olib turishar edi. Chol-kampirning yoshlari 85 dan o‘tgan, bizning uyimizda turishga hech rozilik berishmas edi. Olib kelganimizda ham zo‘rg‘a bir kecha turishar, go‘yo hovlimiz devori nafaslarini bo‘g‘ardi. O‘zlarining uylari esa dalaning qoq o‘rtasida bo‘lib, umuman devori bulmagan va qo‘ni-qo‘shnilar uylari ham uzoq edi. Amakimnikiga borganimizda amaki kursi atrofida o‘tirar, buvi kasal ahvolda yotgan ekanlar.

O‘sha kuni kechgacha dalada buldik. Amaki bilan hazil-mutoyiba qilib, ko‘ngillarini oldik. Ertasiga otam meni chaqirib: “Hozir ancha erkinman. Kecha ko‘rding, amakinikida qancha yer bo‘sh yotibdi. Shu dalaga borib, o‘sha yerda dehqonchilik qilmoqchiman. Men uchun u yer juda aziz, o‘sha yerda tug‘ilganman, otam vafotlarigacha o‘sha yerda turganman. Doim o‘sha yerda turib, dehqonchilik qilishni ko‘nglim qo‘msar edi, lekin mana endi qariganimda imkonim bor” dedilar. Men ishonqiramadim, sababi ular dehqonchilikni bilmas edilar. Mashhur inson hamma narsani yig‘ishtirib dehqonchilik qilishlari biz uchun ham g‘alati hol edi. Men e’tiroz bildirib, bunga hech qanday muhtojlik yo‘q-ku desam ham ular o‘z fikrlarida qat’iy buldilar va menga kartoshga urug‘i topib kelishni buyurdilar. Men aytganlaridek, urug‘lik olib keldim-da ertasiga otamlarni olib, qishloqqa olib bordim. Urug‘likni bir joyga tushirdim va olib borgan boshqa oziq-ovqatlarni hovliga olib kirib qo‘ydim.

Otam menga: “Sen endi ketaver, biror xaftadan keyin xabar olarsan” dedilar. Men ikki kun o‘tgandan keyin kechqurun qishloqqa bordim. Otam hovlidagi supada amakilari bilan chaqchaqlashib o‘tirishgan ekan. Men chetda turgan urug‘lik solingan qoplarga qarab, “Kartoshkani hali ekmabsiz-ku” dedim. Otam kuldilar-da: “Shuning uchun bir haftadan keyin kelgin degandim-da” dedilar. Men ularga biron dehqondan yordamchi gaplashib beray desam, rad etdilar.

Uch kundan keyin yana bordim va kiraverishda qo‘shnilaridan biri chiqib kelayotganini ko‘rib, borib salomlashdim. Qo‘shni ochiq chehrali kishi ekan, men bilan bir oz so‘rashib: “Biz juda qoyil qoldik otangizga. Butun umrlari shaharda o‘tgan, bir kun ham dehqonchilik qilmagan inson shuncha yerni ketmon bilan chopib kartoshkani risoladagidek qilib ekkanlarini qarang” dedi. Keyin bilsam avvalgi borgan kunim ko‘rgan qoplardagi kartoshkani shu qo‘shni bergan ekan, men olib bergan urug‘likni esa otam o‘sha kuniyoq ekib bulgan ekanlar. Meni xijolat qilmaslik uchun indamagan ekanlar.

Shu alfozda yoz o‘ta boshladi. Men vaqti-vaqti bilan xabar olib turdim. Orada amakining ayollari olamdan o‘tdilar, biz hamma marosimlarni o‘tkazdik. Bu orada kartoshka ham yetilib, hosil oladigan vaqt yetib keldi. Otam: “Mana endi sizlar ham hissangizni qo‘shadigan vaqt keldi, falon kuni kelinglar, menga kartoshkani qazib olishga yordam beringlar” dedilar. Aytgan kunlari ertalab men, ayolim, opalarim va pochchalar bilan dalaga bordik. Otam ekin maydonida kartoshkani qazib qoplarga solayotgan ekanlar. Terib qo‘yilgan sakkiz qopni opalarimga: “Buni sizlar uchun terib qo‘ydim, mashinalaringizga solib ketaveringlar, qolganini o‘g‘lim bilan kelinim terishadi” deb ularni ishdan ozod qildilar.

Biz ayolim bilan ishga tushib ketdik, kartoshkani chelakka solib, bir olma daraxtining tagiga olib borib to‘kaverdik. Kechgacha hamma hosilni terib, uyib qo‘ydik. Otam ikkita bo‘sh qop olib keldilar-da shunga kartoshka solib mashinamga qo‘yishni buyurdilar. Men: “Aytmabsiz-da, kelishimda qoplardan olib kelardim, yana 7-8 qop kerak” dedim. Otam: “Bizga shu ikki qop yetadi, qolganlari qo‘shniga qoladi” dedilar. Otam boyagi qo‘shnini chaqirdilar-da, uyum turgan kartoshkaga ishora qilib: “Buni sizga qoldirdik, biz keragini oldik. Endi men ham uyga borishim kerak, siz amakidan xabar olib turing, biz vaqti-vaqti bilan kelib turamiz” dedilar.

Biz vaqti-vaqti bilan amakidan xabar olib turdik. Amaki ham vaqt soatlari yetib, olamdan o‘tdilar, ularning ham hamma marosimlarini qildik. Boshqa kartoshka ekish masalasiga qaytmadik.

Otam yana o‘z kasblari bo‘yicha faoliyatni davom ettirdilar. Avvalgidan ko‘ra ishga ko‘proq band bo‘ldilar, har kunlari barakali, unumli bo‘lib, ishxonalarida ham aziz bulib, juda ko‘p xorij mamlakatlariga taklif qilindilar va umrlarining oxirigacha odamlar e’tiborida bo‘ldilar. Otam sermazmun umr ko‘rib, 89 yoshda olamdan o‘tdilar.

Ularning hayot va ijodlari haqida hujjatli film yaratish davrida film ijodkorlari menga murojaat qilib, tug‘ilgan qishloqlariga olib borishimni iltimos qilishdi. Men albatta rozi bo‘lib, ularni ham o‘sha qishloqqa olib bordim. Guruh o‘z ishini boshlab, lavhalarni suratga olishayotgan paytda o‘sha qo‘shni kishi oldimizga kelib, salomlashdi va menga: “Meni taniyapsizmi?” dedi. Men: “Ha, Siz amakining qo‘shnisi edingiz” dedim. Shunda u kishi: “Otangiz qanday ajoyib inson edilar, o‘sha yili kartoshka bahona chol-kampirga qarash uchun kelganlarini bilasizmi?” dedi meni hayron qoldirib. “Nega undan keyin ham, oldin ham bu ishni qilmaganlarini o‘ylab ko‘rmadingizmi? Bir kuni qarasam otangiz uy ichidan tuvak ko‘tarib chiqib, hojatxonada bo‘shatdilar-da, chayib yana olib kirib ketdilar. Ertasiga shu ish yana qaytarildi. Bilsam kampirning tagiga tuvak qo‘yib, keyin tahorat kildilar ekanlar. Chunki kampir og‘ir axvolda o‘zini eplolmas edi. Men juda qattiq ta’sirlandim. Kechqurun oldilariga kelib: “Siz mashhur odamsiz, mol-dunyongiz yetarli, biron-bir odamni shu ishlarga yollashingiz mumkin-ku” dedim. Ular bir jilmaydilar-da keyin jiddiy ohangda: “Men farzandlarimga ham aytsam bu ishni qilishadi, odam yollash menga qiyin emas, lekin qarigan odamga mehr kerak, ayniqsa farzandi bo‘lmagan insonlarga. O‘ylab ko‘ring, shu holatida ularning ko‘nglidan nimalar o‘tadi. Men buni mehr bilan qilaman, menda bu ishdan seskanish bo‘lmadi. Qolaversa, buni bolalarimga ham bildirmadim va bu yerda turish uchun kartoshka ekishni bahona qildim” dedilar”. Bu gapni xayratlanib eshitdim, ko‘zimga yosh keldi.

Ko‘p narsadan voz kechib, odamlar e’tiboridan o‘zlarini chetga olib, shu qari insonlarga mehr berishni har narsadan ustun qo‘ygan otamning fazilatlarini hozirda farzandlarimga go‘zal xulq namunasi qilib gapirib yuraman.

Alisher Alimatov

• Олдинги
• Кейинги