Луқмони ҳакимнинг ўғлига қилган гўзал насиҳатлари

Аллоҳ таоло марҳамат қилади:

«Биз Луқмонга ҳикмат ато этдик (ва унга дедик): «Аллоҳга шукр қилгин! Кимки шукр қилса, фақат ўзи учун шукр қилур. Кимки ношукурлик қилса, бас, албатта, Аллоҳ беҳожат ва ҳамд эгасидир» (Луқмон сураси, 13-оят).

Луқмони Ҳаким ҳақида қисқача маълумот. Оятда таъкидланганидек, Луқмон – ҳаким бўлган доно бир шахс.  “Ҳаким” деб, сўзи ва ишида ўта аниқлик бўлган кишига айтилади. У зот Луқмони Ҳаким номи билан шуҳрат қозонган. Ибн Аббос (розияллоҳу анҳумо) таъкидлашича, Луқмони Ҳаким ҳабаший қул бўлган. У хожасининг берган саволига жавобан: “Энг ширин гўшт ҳам, энг бемаза гўшт ҳам, юрак ва тилдир”, деб айтган ҳикматли сўзи ривоят қилинади. Отаси Боуро. У Озар (Торах) авлодидан бўлиб, Айюб (алайҳиссалом)нинг синглиси ёки холасининг ўғлидир. Луқмони Ҳаким минг йил умр кўрган. У Довуд (алайҳиссалом) замонигача яшаган ва у зотдан илму ҳикмат ўрганган. Луқмони Ҳаким Довуд (алайҳиссалом) пайғамбар бўлгунга қадар, муфтийлик қилган. У зот мингта пайғамбарга шогирд бўлган. Шунингдек, яна бошқа мингта пайғамбарга устозлик қилган. Қайси ҳунар билан шуғуллангани ҳақида ихтилоф бор: тикувчилик ёки дурадгорлик ёхуд подачилик. У зотнинг пайғамбар ёки валий экани борасида турли қарашлар бор. Жумладан, Имом Икрима, Суддий ва Шаъбий (раҳимаҳумуллоҳ) Луқмони Ҳаким пайғамбар бўлган, десалар, қолган уламолар у ҳаким бўлган, дейишган. Зеро, у зот тўғрисида Қуръони каримда ҳам, ҳадиси шарифларда ҳам, аниқ маълумот келмаган. Фақат Қуръони каримдаги бир сура у зотнинг номи билан аталган ҳамда айнан ўша сурада ўз ўғлига қилган насиҳатлари келтирилган, холос. Аллоҳ таоло айтади:

«Эсланг, Луқмон ўғлига насиҳат қилиб, деган эди: «Эй ўғилчам! Аллоҳга ширк келтирмагин! Чунки ширк улкан зулмдир» (Луқмон сураси, 13-оят).

(Луқмон яна деди): «Эй ўғилчам! Шубҳа йўқки, агар хантал (ўсимлигининг) уруғидек (яхши ёки ёмон амал қилинадиган) бўлса, бас, у (амал) бирор харсанг тош ичида ё осмонларда ёки ер остида бўлса, ўшани ҳам Аллоҳ келтирур. Зеро, Аллоҳ лутфли ва огоҳ зотдир. Эй ўғилчам! Намозни баркамол адо эт, яхшиликка буюр ва ёмонликдан қайтар ҳамда ўзингга етган (балолар)га сабр қил! Албатта, мана шу пухта ишлардандир. Одамларга (кибрланиб) юзингни буриштирмагин ва ерда керилиб юрмагин! Чунки, Аллоҳ барча кибрли, мақтанчоқ кимсаларни суймас. (Юрганингда) ўртаҳол юргин ва овозингни паст қилгин! Чунки овозларнинг энг ёқимсизи эшаклар овозидир» (Луқмон сураси, 16–19-оятлар).

Демак, мазкур ояти карималарда Луқмони Ҳакимнинг ўз ўғлига қилган тўққизта насиҳати келтирилган: “Эй ўғилчам,

• Аллоҳга ширк келтирма.
• Намозни баркамол адо эт.
• Яхшиликка буюр.
• Ёмонликдан қайтар.
• Ўзингга етган (балолар)га сабр қил.
• Одамларга (кибрланиб) юзингни буриштирмагин.
• Ерда керилиб юрмагин.
• (Юрганингда) ўртаҳол юргин.
• Овозингни паст қилгин”. 

Тафсир китобларида эса, у зотнинг ўз ўғилига қилган қуйидаги насиҳатлари ҳам келтирилган: “Эй фарзандим, 

• Улуғ ва қудратли Яратувчи – Аллоҳни тани.
• Кимга панд-насиҳат қилсанг, аввало унга ўзинг амал қил.
• Сўзни ўз қадринга лойиқ гапир.
• Одамларнинг қадрини бил.
• Ҳамманинг ҳақ-ҳуқуқни англа.
• Дўстни қийин кунда сина.
• Дўстни фойда ва зиёнда имтиҳон қил.
• Аблаҳ ва нодон одамлардан қоч.
• Доно ва зийрак дўстни танла.
• Яхши ишга қаттиқ кириш.
• Аёлга қаттиқ ишонма.
• Софдил ва доно кишилар билан маслаҳат қил.
• Сўзни исботи билан гапир.
• Ёшликни ғанимат бил.
• Ёшликда икки дунё ишларини қилиб қол.
• Ота-онани ғанимат бил.
• Устозни отангдек азиз деб, бил.
• Харжни киримга қараб қил.
• Ҳамма ишда ўртача йўл тут.
• Бировнинг уйига кирганда, кўз ва тилингга эҳтиёт бўл.
• Либосингни ва баданингни тоза тут.
• Жамоат билан ҳамдард бўл.
• Фарзандингга илму адаб ўргат.
• Тунда турсанг, оҳиста мулойим гапир, кундузи ён атрофингга эҳтиёт бўлиб сўзла.
• Оз ейиш ва оз гапиришни одат қил.
• Ўзингга ёқмаган нарсани бировга раво кўрма.
• Ишни аввал ўйлаб, чора-ю тадбир билан қил.
• Ўқимай устозлик қилма.
• Хотин ва болага сир айтма.
• Одамларни яхшилигидан тама қилма.
• Пасткашдан вафо кутма.
• Барча ишда андишасиз бўлма.
• Бугунги ишни эртага қолдирма.
• Ўзингдан каттага ҳазил қилма.
• Ўзингдан каттага сўзни чўзма.
• Омий одамларга ёмон кўринмасликка урин.
• Ҳожатманд кишини ноумид қайтарма.
• Ўтган жанжални эслама.
• Одамлар яхшилигини ўз яхшилигинг билан аралаштирма.
• Бойлигинг миқдорини дўсту душманга билдирма.
• Қариндошни қариндошдан айирма.
• Яхши одамни ғийбат билан тилга қилма.
• Фақат ўзингни ўйлама.
• Жиддий сўзни ҳазилга аралаштириб гапирма.
• Бировни ҳеч ким олдида ҳижолат қилма.
• Ўзингни ва яқинларингни одамлар олдида мақтама.
• Хотинлардек ясанма.
• Болаларинг нима деса, ўшани қилаверма.
• Қошу кўзинг билан имлаб, чақимчилик қилма.
• Айтган сўзингни яна такрорлама.
• Бировни бемаъни кулдиришдан тийил.
• Тилингни асра.
• Иғвогар билан суҳбатдош бўлма.
• Ўлганларни ёмонлик билан эсламаки, бунинг фойдаси йўқ.
• Улуғлар синовини яхшилик билан эсла ва гумон қилувчи бўлма.
• Ўз нонингни ўзгалар дастурхонида ема.
• Мол-дунё топаман деб, ўзингни қийноққа солма.
• Ишда шошқалоқликка йўл қўйма.
• Ғазабинг келганда, сўзни ўйлаб ва танлаб гапир.
• Қуёш чиққанча ухлама.
• Катталардан олдинда юрма.
• Одамлар сўзлашаётганларида гапларига қўшилма.
• Меҳмон ҳузурида бировга ғазабингни сочма.
• Меҳмонга иш буюрма.
• Девона маст билан сўзлашма.
• Маҳалла бошида бекорчи ва бебошлар билан ўтирма.
• Фойда-ю зиёнингга ўзингни уриб, обрўйингни тўкма.
• Манман ва такаббур бўлма.
• Ўзингни ўта хор қилмасликка интил.
• Хокисор ва камтарин бўл.
• Худодан қўрқиш, халққа инсоф қилиш, улуғларга хизмат, кичикларга шавқат, дарвишларга саховат, дўсту ёшларга насиҳат, душманларга юмшоқлик, жоҳилларга сукут, олимларга тавозе қилиш билан яша. Бировнинг молига таъма кўзи билан боқма”.

Толибжон Қодиров тайёрлади.

Alloh taolo marhamat qiladi:

«Biz Luqmonga hikmat ato etdik (va unga dedik): «Allohga shukr qilgin! Kimki shukr qilsa, faqat o‘zi uchun shukr qilur. Kimki noshukurlik qilsa, bas, albatta, Alloh behojat va hamd egasidir» (Luqmon surasi, 13-oyat).

Luqmoni Hakim haqida qisqacha ma’lumot. Oyatda ta’kidlanganidek, Luqmon – hakim bo‘lgan dono bir shaxs.  “Hakim” deb, so‘zi va ishida o‘ta aniqlik bo‘lgan kishiga aytiladi. U zot Luqmoni Hakim nomi bilan shuhrat qozongan. Ibn Abbos (roziyallohu anhumo) ta’kidlashicha, Luqmoni Hakim habashiy qul bo‘lgan. U xojasining bergan savoliga javoban: “Eng shirin go‘sht ham, eng bemaza go‘sht ham, yurak va tildir”, deb aytgan hikmatli so‘zi rivoyat qilinadi. Otasi Bouro. U Ozar (Torax) avlodidan bo‘lib, Ayyub (alayhissalom)ning singlisi yoki xolasining o‘g‘lidir. Luqmoni Hakim ming yil umr ko‘rgan. U Dovud (alayhissalom) zamonigacha yashagan va u zotdan ilmu hikmat o‘rgangan. Luqmoni Hakim Dovud (alayhissalom) payg‘ambar bo‘lgunga qadar, muftiylik qilgan. U zot mingta payg‘ambarga shogird bo‘lgan. Shuningdek, yana boshqa mingta payg‘ambarga ustozlik qilgan. Qaysi hunar bilan shug‘ullangani haqida ixtilof bor: tikuvchilik yoki duradgorlik yoxud podachilik. U zotning payg‘ambar yoki valiy ekani borasida turli qarashlar bor. Jumladan, Imom Ikrima, Suddiy va Sha’biy (rahimahumulloh) Luqmoni Hakim payg‘ambar bo‘lgan, desalar, qolgan ulamolar u hakim bo‘lgan, deyishgan. Zero, u zot to‘g‘risida Qur’oni karimda ham, hadisi shariflarda ham, aniq ma’lumot kelmagan. Faqat Qur’oni karimdagi bir sura u zotning nomi bilan atalgan hamda aynan o‘sha surada o‘z o‘g‘liga qilgan nasihatlari keltirilgan, xolos. Alloh taolo aytadi:

«Eslang, Luqmon o‘g‘liga nasihat qilib, degan edi: «Ey o‘g‘ilcham! Allohga shirk keltirmagin! Chunki shirk ulkan zulmdir» (Luqmon surasi, 13-oyat).

(Luqmon yana dedi): «Ey o‘g‘ilcham! Shubha yo‘qki, agar xantal (o‘simligining) urug‘idek (yaxshi yoki yomon amal qilinadigan) bo‘lsa, bas, u (amal) biror xarsang tosh ichida yo osmonlarda yoki yer ostida bo‘lsa, o‘shani ham Alloh keltirur. Zero, Alloh lutfli va ogoh zotdir. Ey o‘g‘ilcham! Namozni barkamol ado et, yaxshilikka buyur va yomonlikdan qaytar hamda o‘zingga yetgan (balolar)ga sabr qil! Albatta, mana shu puxta ishlardandir. Odamlarga (kibrlanib) yuzingni burishtirmagin va yerda kerilib yurmagin! Chunki, Alloh barcha kibrli, maqtanchoq kimsalarni suymas. (Yurganingda) o‘rtahol yurgin va ovozingni past qilgin! Chunki ovozlarning eng yoqimsizi eshaklar ovozidir» (Luqmon surasi, 16–19-oyatlar).

Demak, mazkur oyati karimalarda Luqmoni Hakimning o‘z o‘g‘liga qilgan to‘qqizta nasihati keltirilgan: “Ey o‘g‘ilcham,

• Allohga shirk keltirma.
• Namozni barkamol ado et.
• Yaxshilikka buyur.
• Yomonlikdan qaytar.
• O‘zingga yetgan (balolar)ga sabr qil.
• Odamlarga (kibrlanib) yuzingni burishtirmagin.
• Yerda kerilib yurmagin.
• (Yurganingda) o‘rtahol yurgin.
• Ovozingni past qilgin”. 

Tafsir kitoblarida esa, u zotning o‘z o‘g‘iliga qilgan quyidagi nasihatlari ham keltirilgan: “Ey farzandim, 

• Ulug‘ va qudratli Yaratuvchi – Allohni tani.
• Kimga pand-nasihat qilsang, avvalo unga o‘zing amal qil.
• So‘zni o‘z qadringa loyiq gapir.
• Odamlarning qadrini bil.
• Hammaning haq-huquqni angla.
• Do‘stni qiyin kunda sina.
• Do‘stni foyda va ziyonda imtihon qil.
• Ablah va nodon odamlardan qoch.
• Dono va ziyrak do‘stni tanla.
• Yaxshi ishga qattiq kirish.
• Ayolga qattiq ishonma.
• Sofdil va dono kishilar bilan maslahat qil.
• So‘zni isboti bilan gapir.
• Yoshlikni g‘animat bil.
• Yoshlikda ikki dunyo ishlarini qilib qol.
• Ota-onani g‘animat bil.
• Ustozni otangdek aziz deb, bil.
• Xarjni kirimga qarab qil.
• Hamma ishda o‘rtacha yo‘l tut.
• Birovning uyiga kirganda, ko‘z va tilingga ehtiyot bo‘l.
• Libosingni va badaningni toza tut.
• Jamoat bilan hamdard bo‘l.
• Farzandingga ilmu adab o‘rgat.
• Tunda tursang, ohista muloyim gapir, kunduzi yon atrofingga ehtiyot bo‘lib so‘zla.
• Oz yeyish va oz gapirishni odat qil.
• O‘zingga yoqmagan narsani birovga ravo ko‘rma.
• Ishni avval o‘ylab, chora-yu tadbir bilan qil.
• O‘qimay ustozlik qilma.
• Xotin va bolaga sir aytma.
• Odamlarni yaxshiligidan tama qilma.
• Pastkashdan vafo kutma.
• Barcha ishda andishasiz bo‘lma.
• Bugungi ishni ertaga qoldirma.
• O‘zingdan kattaga hazil qilma.
• O‘zingdan kattaga so‘zni cho‘zma.
• Omiy odamlarga yomon ko‘rinmaslikka urin.
• Hojatmand kishini noumid qaytarma.
• O‘tgan janjalni eslama.
• Odamlar yaxshiligini o‘z yaxshiliging bilan aralashtirma.
• Boyliging miqdorini do‘stu dushmanga bildirma.
• Qarindoshni qarindoshdan ayirma.
• Yaxshi odamni g‘iybat bilan tilga qilma.
• Faqat o‘zingni o‘ylama.
• Jiddiy so‘zni hazilga aralashtirib gapirma.
• Birovni hech kim oldida hijolat qilma.
• O‘zingni va yaqinlaringni odamlar oldida maqtama.
• Xotinlardek yasanma.
• Bolalaring nima desa, o‘shani qilaverma.
• Qoshu ko‘zing bilan imlab, chaqimchilik qilma.
• Aytgan so‘zingni yana takrorlama.
• Birovni bema’ni kuldirishdan tiyil.
• Tilingni asra.
• Ig‘vogar bilan suhbatdosh bo‘lma.
• O‘lganlarni yomonlik bilan eslamaki, buning foydasi yo‘q.
• Ulug‘lar sinovini yaxshilik bilan esla va gumon qiluvchi bo‘lma.
• O‘z noningni o‘zgalar dasturxonida yema.
• Mol-dunyo topaman deb, o‘zingni qiynoqqa solma.
• Ishda shoshqaloqlikka yo‘l qo‘yma.
• G‘azabing kelganda, so‘zni o‘ylab va tanlab gapir.
• Quyosh chiqqancha uxlama.
• Kattalardan oldinda yurma.
• Odamlar so‘zlashayotganlarida gaplariga qo‘shilma.
• Mehmon huzurida birovga g‘azabingni sochma.
• Mehmonga ish buyurma.
• Devona mast bilan so‘zlashma.
• Mahalla boshida bekorchi va beboshlar bilan o‘tirma.
• Foyda-yu ziyoningga o‘zingni urib, obro‘yingni to‘kma.
• Manman va takabbur bo‘lma.
• O‘zingni o‘ta xor qilmaslikka intil.
• Xokisor va kamtarin bo‘l.
• Xudodan qo‘rqish, xalqqa insof qilish, ulug‘larga xizmat, kichiklarga shavqat, darvishlarga saxovat, do‘stu yoshlarga nasihat, dushmanlarga yumshoqlik, johillarga sukut, olimlarga tavoze qilish bilan yasha. Birovning moliga ta’ma ko‘zi bilan boqma”.

Tolibjon Qodirov tayyorladi.

• Олдинги
• Кейинги