Имом Доримий

Милодий тўққизинчи аср бошларида Ислом оламида ҳадисларни тўплаб, китоб қилиш кенг ривож топди. Бу ишда олти буюк муҳаддис етакчи бўлди. Улар орасида Имом Доримийнинг алоҳида ўрни бор.
Алломанинг тўлиқ исми Абу Муҳаммад Абдуллоҳ ибн Абдураҳмон ибн Фазл ибн Баҳром ибн Абдусамад Тамимий Самарқандий Доримийдир, 798 (ҳижрий 181) йили туғилган. Имом Доримий ёшликдан ақл-заковати, ўткир зеҳни, айниқса, эслаб қолиш қобилияти кучлилиги билан ажралиб туради.
Бу ҳақда Муҳаммад ибн Иброҳим ибн Мансур Шерозий: “Имом Доримий комил муфассир эди. У ақлда, фаҳмда, фазлда, динда етук эди. У зотнинг ёд олиш зеҳни, ҳалимлиги, босиқлиги, тиришқоқлиги... зарбулмасалдир”, деб таъриф беради.
Имом Доримий дастлаб ўз юрти Самарқандда таълим олди. Сўнгра ўша даврда илм-фан ва маданият тараққий қилган марказлардан Фустот (Қоҳира), Дамашқ, Бағдод, Макка, Мадина шаҳарларида сабоқ олиб, билимларини оширди.
Имом Доримий ҳаётининг асосий қисмини илм талабида сафар қилиш билан ўтказди. У ҳадисларни тўплаш билан чекланмай, иснодларининг ишончлилигига, узлуксизлилигига ва ровийлар сонига ҳам катта эътибор берди. Олим илмий сафарларини Хуросон шаҳарларидан бошлайди. Жумладан, машҳур ҳофиз Назр ибн Шумайлдан (ваф. 203/818 й.) Марв шаҳрида кўп ҳадис тинглайди. Сўнгра Ироққа бориб, Бағдод, Восит, Куфа, Ҳийт каби шаҳарларида етук олимлардан ҳадис ўрганади. Имом Доримий “Сунан” асарида икки юз элликдан ортиқ устоздан ҳадис ривоят қилган.
Имом Доримий тахминан қирқ ёшида ҳаж ибодатини адо этиб, Самарқандга қайтиб келиб, бир мунча вақт шайхулислом лавозимида ишлайди.
Имом Доримий 869 (ҳижрий 255) йили 75 ёшида арафа куни вафот этади. Ҳозирги Самарқанд вилояти Тайлоқ туманидаги Испандий қишлоғига қўйилган.
Манбаларда олимнинг “Китобут тафсир”, “ал-Жомеъ”, “ас-Сулосиййот фил ҳадис”, “Китобус сунна фил ҳадис”, “Китоб савм ал-мустаҳозот вал мутаҳаййирот” каби асарлари борлиги қайд этилади. “Сунан” номи билан танилган “Муснад”и (луғавий маъноси “Таянч” ёки “Иснодли ҳадислар тўплами”) олимнинг шоҳ асари ҳисобланади. Китобнинг “Сунан” деб номланишига олимлар турлича фикр билдиришган.
Ҳофиз Ироқий, Имом Заҳабий асардаги барча ҳадислар тўлиқ иснод билан берилгани учун уни “Муснад”, Алоуддин Муғултоий ҳадисларининг ишончлилиги даражасидан келиб чиққан ҳолда “Саҳиҳ”, Ибн Ҳажар ва Суютий каби бошқалар фиқҳий ҳадислар тўплами бўлгани боис “Сунан” деб аташади.
Ибн Ҳажар Асқалоний каби баъзи олимлар Имом Доримийнинг “Сунан”ини “ Сиҳоҳи ситта”нинг олтинчи китоби сифатида қабул қилишса, бошқа бирлари уни энг ишончли деб топилган тўққиз ҳадис тўплами (“Кутубут тисъа”) сирасига киритишади. Уч ярим мингдан кўп ҳадис тўпланган бу “Сунан” муқаддима ва йигирма уч китоб, 1403 бобдан иборат. Асарда бўлим ва бобларнинг фиқҳий тартибда берилиши муаллифнинг фиқҳий салоҳияти юксак даражада эканини исботлайди.
Бугунги кунда Имом Доримий ҳаёти ва илмий меросини ўрганиш бўйича ибратли ишлар қилишяпти. 2009 йили “Имом Доримий” рисоласи чоп этилди. Шунингдек, Тошкент Ислом университети илмий тадқиқот маркази ходимлари 1996 йили шайх Муҳаммад Абдулазиз Холидий Байрутда чоп эттирган нусха асосида “Сунан”нинг ўзбекча илк таржимасини тайёрлашди.

Milodiy to‘qqizinchi asr boshlarida Islom olamida hadislarni to‘plab, kitob qilish keng rivoj topdi. Bu ishda olti buyuk muhaddis yetakchi bo‘ldi. Ular orasida Imom Dorimiyning alohida o‘rni bor.
Allomaning to‘liq ismi Abu Muhammad Abdulloh ibn Abdurahmon ibn Fazl ibn Bahrom ibn Abdusamad Tamimiy Samarqandiy Dorimiydir, 798 (hijriy 181) yili tug‘ilgan. Imom Dorimiy yoshlikdan aql-zakovati, o‘tkir zehni, ayniqsa, eslab qolish qobiliyati kuchliligi bilan ajralib turadi.
Bu haqda Muhammad ibn Ibrohim ibn Mansur Sheroziy: “Imom Dorimiy komil mufassir edi. U aqlda, fahmda, fazlda, dinda yetuk edi. U zotning yod olish zehni, halimligi, bosiqligi, tirishqoqligi... zarbulmasaldir”, deb ta’rif beradi.
Imom Dorimiy dastlab o‘z yurti Samarqandda ta’lim oldi. So‘ngra o‘sha davrda ilm-fan va madaniyat taraqqiy qilgan markazlardan Fustot (Qohira), Damashq, Bag‘dod, Makka, Madina shaharlarida saboq olib, bilimlarini oshirdi.
Imom Dorimiy hayotining asosiy qismini ilm talabida safar qilish bilan o‘tkazdi. U hadislarni to‘plash bilan cheklanmay, isnodlarining ishonchliligiga, uzluksizliligiga va roviylar soniga ham katta e’tibor berdi. Olim ilmiy safarlarini Xuroson shaharlaridan boshlaydi. Jumladan, mashhur hofiz Nazr ibn Shumayldan (vaf. 203/818 y.) Marv shahrida ko‘p hadis tinglaydi. So‘ngra Iroqqa borib, Bag‘dod, Vosit, Kufa, Hiyt kabi shaharlarida yetuk olimlardan hadis o‘rganadi. Imom Dorimiy “Sunan” asarida ikki yuz ellikdan ortiq ustozdan hadis rivoyat qilgan.
Imom Dorimiy taxminan qirq yoshida haj ibodatini ado etib, Samarqandga qaytib kelib, bir muncha vaqt shayxulislom lavozimida ishlaydi.
Imom Dorimiy 869 (hijriy 255) yili 75 yoshida arafa kuni vafot etadi. Hozirgi Samarqand viloyati Tayloq tumanidagi Ispandiy qishlog‘iga qo‘yilgan.
Manbalarda olimning “Kitobut tafsir”, “al-Jome’”, “as-Sulosiyyot fil hadis”, “Kitobus sunna fil hadis”, “Kitob savm al-mustahozot val mutahayyirot” kabi asarlari borligi qayd etiladi. “Sunan” nomi bilan tanilgan “Musnad”i (lug‘aviy ma’nosi “Tayanch” yoki “Isnodli hadislar to‘plami”) olimning shoh asari hisoblanadi. Kitobning “Sunan” deb nomlanishiga olimlar turlicha fikr bildirishgan.
Hofiz Iroqiy, Imom Zahabiy asardagi barcha hadislar to‘liq isnod bilan berilgani uchun uni “Musnad”, Alouddin Mug‘ultoiy hadislarining ishonchliligi darajasidan kelib chiqqan holda “Sahih”, Ibn Hajar va Suyutiy kabi boshqalar fiqhiy hadislar to‘plami bo‘lgani bois “Sunan” deb atashadi.
Ibn Hajar Asqaloniy kabi ba’zi olimlar Imom Dorimiyning “Sunan”ini “ Sihohi sitta”ning oltinchi kitobi sifatida qabul qilishsa, boshqa birlari uni eng ishonchli deb topilgan to‘qqiz hadis to‘plami (“Kutubut tis’a”) sirasiga kiritishadi. Uch yarim mingdan ko‘p hadis to‘plangan bu “Sunan” muqaddima va yigirma uch kitob, 1403 bobdan iborat. Asarda bo‘lim va boblarning fiqhiy tartibda berilishi muallifning fiqhiy salohiyati yuksak darajada ekanini isbotlaydi.
Bugungi kunda Imom Dorimiy hayoti va ilmiy merosini o‘rganish bo‘yicha ibratli ishlar qilishyapti. 2009 yili “Imom Dorimiy” risolasi chop etildi. Shuningdek, Toshkent Islom universiteti ilmiy tadqiqot markazi xodimlari 1996 yili shayx Muhammad Abdulaziz Xolidiy Bayrutda chop ettirgan nusxa asosida “Sunan”ning o‘zbekcha ilk tarjimasini tayyorlashdi.

• Олдинги
• Кейинги