Пекиндаги ўзбеклар

Хитой хони давлат солиқ тизимини такомиллаштириш мақсадида 1263 йили аҳолини рўйхатга олди. Натижа ўша пайтда Пекинда 3000 хонадон мовароуннаҳрликлар яшашини кўрсатди, булардан катта қисми Самарқанддан келганлар бўлган.
Улар деярли бир ерда ўрнашишган. Чунки уларнинг мусулмон экани ва урф-одатлари, тили бир хиллиги шуни тақозо этарди. Ушбу омилларни ҳисобга олмаганда ҳам, биринчи навбатда масжид қуриш ва истеъмолга яроқли озиқ-овқат таъминоти масалаларини ҳал этиш учун уларнинг бир жойда яшашлари мақбул ва қулай эди. Ўша замонда хон саройида хоразмлик бир кишининг молия ишлари бўйича катта мансабда бўлгани туркистонликларнинг Пекинда яхшигина нуфузга эга эканидан далолат эди.
Ўрта Осиёликларнинг кўпайиши натижасида Пекинда бир қанча ўзбек маҳаллалари ташкил топган. Шаҳар марказидан четроқда нисбатан каттароқ иккита маҳалла бўлиб, улардан бири “Нуйже”, иккинчиси “Вейгун сун” деб аталган. Илгари Нуйже маҳалласи ўрнида мажнунтол дарахти кўплиги туфайли уни пекинликлар “Луйшу сун” (“Толзор қишлоғи”) деб аташган. Ўнинчи асрда ушбу қишлоққа илк бор денгиз йўллари ва Буюк ипак йўли орқали бошқа мамлакатлардан келиб ўрнашгани учун мусулмонлар сони секин-аста кўпайиб борган. Мўғуллар даврида келганларнинг кўпи ҳам Толзор қишлоғида яшаган. Нуйже маҳалласига келиб жойлашиб қолган туркистонликлар кўпроқ боғдорчилик билан шуғулланишган ва маҳаллий шароитга мослаша оладиган меваларни, жумладан анорни экишган.
Шундан кейин пекинликлар “Толзор қишлоғи”ни “Шилуйже” (“Анорзор маҳалласи”) деб ҳам аташган. Нуйже маҳалласида яшовчилар ўзларини сут, қаймоқ билан таъминлаш мақсадида сигир боқишган. Ушбу анъана хитойликлар учун ғайриодатий бўлганидан улар “Нуйже” (Сигир маҳалласи) деб аташган. Ушбу ном ҳозиргача сақланиб қолган. Нуйже маҳалласи Пекиннинг жанубий-ғарбий кисмидаги Юнгдингхэ дарёси соҳилида жойлашган. Бу ер серсувлиги учун деҳқончилик ва боғдорчиликка қулай бўлган.
Маҳаллада яшовчилар сони ўттиз мингдан ошган. Улар орасида ташқи қиёфаси ўзбекларга ва бошқа туркий халқларга ўхшаб кетадиганлари кўп. Аммо улар ўзларининг узоқ ўтмишдаги аждодларини билишмайди. Нуйже маҳалласидаги кўчалар тор ва бир қаватли уйлар зич жойлашган эди. Яқинда бу эски уйлар бузилиб, ўрнига кўп қаватли янги иморатлар қурилди. Баланд уйлар орасида биргина эски масжид сақланиб қолди.
Пекиндаги ёдгорликлар орасида эътиборга сазовори Нуйже масжиди ҳовлисидаги икки қабрдир. Ёнма-ён жойлашган қабрлар устидаги қора тошлардаги арабча ёзувлар мазмунига қараганда, қабрларнинг бири Шайх Али Имомаддин Бухорийга, иккинчиси эса Шайх Муҳаммад ибн Аҳмад Буртан Косонийга тегишлидир. Шайх Али Имомаддин Бухорий 1280 йили, Шайх Муҳаммад ибн Аҳмад Буртан Косоний эса 1283 йили касаллик туфайли вафот этишган. Ҳаётлик пайтларида масжидда Ислом динини тарғиб қилиш билан шуғулланиб, катта обрў ва мартабага эришишган. Шу боис жамоа уларга ҳурмат юзасидан масжид ҳовлисига дафн этишга қарор қилган.
Нуйже масжиди ҳозирги вақтда Пекин шаҳридаги мавжуд 34 та масжид орасидаги энг қадимийи ҳисобланади. Қурилган вақти 996 йилга тўғри келади. Масжид асосчиси туркистонлик Насриддин (Насулуддин) ҳисобланади. Аммо адабиётларда унинг асосчиси Қавомиддин экани ҳам қайд этилган.
Қавомиддин Пекинга бориб қолган вақти Шимолий Сунг сулоласи (960-1127) хоқони Тайзунг (976-998) ҳукмронлигининг сўнгги йилларига тўғри келади. Шунда Тайзунг Қавомиддиннинг билимдонлигидан хабар топиб, уни Пекинга мударрисликка таклиф қилган. Шундан кейин Нуйже масжидидаги икки туркистонлик қабри зиёрат масканига айлантирилади. Пекинда Ислом дини ва маданиятининг ривожланишига ҳамда мусулмон жамоатининг юксалишига ўзбекистонликлар катта ҳисса қўшишган .

Xitoy xoni davlat soliq tizimini takomillashtirish maqsadida 1263 yili aholini ro‘yxatga oldi. Natija o‘sha paytda Pekinda 3000 xonadon movarounnahrliklar yashashini ko‘rsatdi, bulardan katta qismi Samarqanddan kelganlar bo‘lgan.
Ular deyarli bir yerda o‘rnashishgan. Chunki ularning musulmon ekani va urf-odatlari, tili bir xilligi shuni taqozo etardi. Ushbu omillarni hisobga olmaganda ham, birinchi navbatda masjid qurish va iste’molga yaroqli oziq-ovqat ta’minoti masalalarini hal etish uchun ularning bir joyda yashashlari maqbul va qulay edi. O‘sha zamonda xon saroyida xorazmlik bir kishining moliya ishlari bo‘yicha katta mansabda bo‘lgani turkistonliklarning Pekinda yaxshigina nufuzga ega ekanidan dalolat edi.
O‘rta Osiyoliklarning ko‘payishi natijasida Pekinda bir qancha o‘zbek mahallalari tashkil topgan. Shahar markazidan chetroqda nisbatan kattaroq ikkita mahalla bo‘lib, ulardan biri “Nuyje”, ikkinchisi “Veygun sun” deb atalgan. Ilgari Nuyje mahallasi o‘rnida majnuntol daraxti ko‘pligi tufayli uni pekinliklar “Luyshu sun” (“Tolzor qishlog‘i”) deb atashgan. O‘ninchi asrda ushbu qishloqqa ilk bor dengiz yo‘llari va Buyuk ipak yo‘li orqali boshqa mamlakatlardan kelib o‘rnashgani uchun musulmonlar soni sekin-asta ko‘payib borgan. Mo‘g‘ullar davrida kelganlarning ko‘pi ham Tolzor qishlog‘ida yashagan. Nuyje mahallasiga kelib joylashib qolgan turkistonliklar ko‘proq bog‘dorchilik bilan shug‘ullanishgan va mahalliy sharoitga moslasha oladigan mevalarni, jumladan anorni ekishgan.
Shundan keyin pekinliklar “Tolzor qishlog‘i”ni “Shiluyje” (“Anorzor mahallasi”) deb ham atashgan. Nuyje mahallasida yashovchilar o‘zlarini sut, qaymoq bilan ta’minlash maqsadida sigir boqishgan. Ushbu an’ana xitoyliklar uchun g‘ayriodatiy bo‘lganidan ular “Nuyje” (Sigir mahallasi) deb atashgan. Ushbu nom hozirgacha saqlanib qolgan. Nuyje mahallasi Pekinning janubiy-g‘arbiy kismidagi Yungdingxe daryosi sohilida joylashgan. Bu yer sersuvligi uchun dehqonchilik va bog‘dorchilikka qulay bo‘lgan.
Mahallada yashovchilar soni o‘ttiz mingdan oshgan. Ular orasida tashqi qiyofasi o‘zbeklarga va boshqa turkiy xalqlarga o‘xshab ketadiganlari ko‘p. Ammo ular o‘zlarining uzoq o‘tmishdagi ajdodlarini bilishmaydi. Nuyje mahallasidagi ko‘chalar tor va bir qavatli uylar zich joylashgan edi. Yaqinda bu eski uylar buzilib, o‘rniga ko‘p qavatli yangi imoratlar qurildi. Baland uylar orasida birgina eski masjid saqlanib qoldi.
Pekindagi yodgorliklar orasida e’tiborga sazovori Nuyje masjidi hovlisidagi ikki qabrdir. Yonma-yon joylashgan qabrlar ustidagi qora toshlardagi arabcha yozuvlar mazmuniga qaraganda, qabrlarning biri Shayx Ali Imomaddin Buxoriyga, ikkinchisi esa Shayx Muhammad ibn Ahmad Burtan Kosoniyga tegishlidir. Shayx Ali Imomaddin Buxoriy 1280 yili, Shayx Muhammad ibn Ahmad Burtan Kosoniy esa 1283 yili kasallik tufayli vafot etishgan. Hayotlik paytlarida masjidda Islom dinini targ‘ib qilish bilan shug‘ullanib, katta obro‘ va martabaga erishishgan. Shu bois jamoa ularga hurmat yuzasidan masjid hovlisiga dafn etishga qaror qilgan.
Nuyje masjidi hozirgi vaqtda Pekin shahridagi mavjud 34 ta masjid orasidagi eng qadimiyi hisoblanadi. Qurilgan vaqti 996 yilga to‘g‘ri keladi. Masjid asoschisi turkistonlik Nasriddin (Nasuluddin) hisoblanadi. Ammo adabiyotlarda uning asoschisi Qavomiddin ekani ham qayd etilgan.
Qavomiddin Pekinga borib qolgan vaqti Shimoliy Sung sulolasi (960-1127) xoqoni Tayzung (976-998) hukmronligining so‘nggi yillariga to‘g‘ri keladi. Shunda Tayzung Qavomiddinning bilimdonligidan xabar topib, uni Pekinga mudarrislikka taklif qilgan. Shundan keyin Nuyje masjididagi ikki turkistonlik qabri ziyorat maskaniga aylantiriladi. Pekinda Islom dini va madaniyatining rivojlanishiga hamda musulmon jamoatining yuksalishiga o‘zbekistonliklar katta hissa qo‘shishgan .

• Олдинги
• Кейинги