Донишманд

Жаҳон адабиёти хазинасини гўзал асарлари билан безаган ижодкорларнинг инсоният тарихида мақоми юксак. Уларнинг доно фикрлари эзгулик йўлини ёритувчи нур, турмушда дастуриламалдир.
Маълумки, олмонлар Гёте, руслар Толстой билан фахрланишади. Ўзбек миллати эса мутафаккир Алишер Навоийни эъзозлайди, беш асрдан бери унинг адабий меросидан баҳра олади, бадиий тафаккуридан ҳайратга тушади.
Алишер Навоий чин маънода мутафаккир, улкан бир донишманддир. Умрининг охирида ёзган «Маҳбубул қулуб» («Қалблар севгилиси») асарининг ўзиёқ бу ожизона қарашимизни тасдиқлайди. Зеро, инсон қалбидан, маънавий-руҳий оламига доир ҳолатлардан баҳс юритиб, абадиятга дахлдор муносиб сўз айтиш ҳар кимнинг ҳам қўлидан келавермайди.
Истиқлол йиллари «Маҳбубул қулуб» тўла қайта нашр қилинди (Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. Йигирма жилдлик. Ўн тўртинчи жилд. Т., 1998.) Совет замонида коммунистча мафкура талаби билан нашр қилинган нусхаларда Аллоҳ таолога ҳамд, Пайғамбаримизга (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) наът қисмлари, шунингдек, «Имомлар зикрида», «Муаззинлар зикрда», «Ҳуффозлар (Қуръонни ёд олганлар) зикрида», сингари фасллари олиб ташлаб чоп этилган эди. «Маҳбубул қулуб»нинг қайта тўлиқ нашрида ана шу фасллар тикланган. Бугунги китобхон Алишер Навоийнинг маънавий оламидан айро тасаввур қилиб бўлмайдиган ҳақиқатни — шоирнинг Ислом дини аҳкомларига тааллуқли қарашларини ҳам билиб олади. Алишер Навоий бир ўринда муаззин чиройли овоз билан азон айтиши лозимлигини таъкидлайди, чунки бу нидо ёмон одамларни ҳам масжид сари чорлайди. Бу ҳол илоннинг яхши сўз билан инидан чиққанига ўхшайди, деган фикрни айтади шоир.
Алишер Навоий қайси масалани муҳокама қилмасин, руҳият табиби сифатида дил касалликлари учун дармондорилар тавсия қилади. Ҳар бир масалада биров инкор қила олмайдиган жуда ўринли ташхис қўяди.
Шоирларни «назм гулистонининг хушнағма қушлари» деб таърифлар экан, уларни истеъдод даражаларига қараб бир неча гуруҳга ажратади. «Илоҳий маърифат хазинаси жавоҳирлари билан бойиган ва халқнинг таърифига эхтиёж сезмаган, қиладиган ишлари маънолар хазинасидан жавоҳирлар йиғмоқ ва у жавоҳирларни эл эзгулиги учун назм ипига термоқ» бўлган шоирларни энг юксак бир ўринга қўяди. Алишер Навоий сўз қадрини ҳам, ўз қадрини ҳам билган сўз заргарларини ниҳоятда улуғлайди. Айни пайтда, гўё шоирлик йўлига кирган, «юз машаққат билан бир байт» тўқигач, «шоирлик даъвосини етти қават осмондан ҳам ошириб» юборадиган хаваскорлар тоифасини энг паст табақа сифатида таърифлайди. «Булардан баъзилар бирор ёқимли маъноли нарса тўқиса, ўнларча ёқимсиз даъвою манманлик билан уни ҳам йўққа чиқарадилар... Кизиғи, бу тоифа шоирларнинг кўпчилигининг шеърида маъно озроқ ва шоирлик даъволари кўпроқдир».
Ҳар хил тоифа ва касбкордаги одамларнинг табиатига баҳо берар экан, яхши феълнинг соғлом эътиқод ҳамда ақл самараси эканини, ёмонликлар турли маънавий касалликлар натижасида пайдо бўлишини айтади. Комилликка даъват, нафс тарбияси, сабр-қаноатга чақириш Алишер Навоийнинг кўп асарларида такрор ва такрор келади. Инсон зоти шошилса, ишларини чала бажаради. Оқибатда кулгига қолади, одамларнинг ишончини йўқотади. Устоз бўлса, талабалари олдида мулзам бўлади. Агар табиб бўлса, хастани даволаш ўрнига, ўлим тўшагига михлайди. Шунинг учун Улуғ шоир ҳар ишда сабр-қаноат лозимлигини, сабр туфайли кўпгина мушкулнинг осон ечилишини уқтиради ва қуйидаги байтни келтиради: Ҳар кимсаки, айламас ошуқмоқни хаёл, Яфроғни ипак қилур, чечак баргини бол.
Бу ўринда шоир ипак қурти ва асаларининг сабр-тоқат билан қилган меҳнати оқибати нақадар хайрли эканини назарда тутаётганини алоҳида шарҳлашга эҳтиёж йўқ.
Яхши сўз жон озиғи. Шоир ширин муомала, ширин сўзнинг фойдаси хусусида тўхталиб:
Хуш сўзга ким ўлса масту бехуш,
Шарбат аро заҳрни қилур нўш, дейди. Агар одамнинг тили аччиқ бўлса, тайёрлаган ширин таоми заҳарга, ширин сўзли бўлса, заҳари тотли шарбатга айланади. Алишер Навоий, айниқса, инсон жисмидаги касалликларни даволовчи табиблар «мулойимсўз ва бемор кўнглини кўтарувчи, андешали, хушфеъл бўлмоғи» лозимлигини таъкидлайди. Табиб ўз ишининг чинакам устаси бўлса, «унинг ҳар бир нафаси беморларга даво; ҳар бир қадами хасталарга шифодир». Яна таъкидлаб, бундай дейди: «Табиб агар ўз касбида моҳир бўлса-ю, аммо ўзи бадфеъл, бепарво ва қўполсўз бўлса, беморни қанча муолажа қилганида ҳам, барибир унинг мизожида ўзгариш пайдо қила олмайди. Табобат фанидан саводсиз табиб худди жаллоднинг шогирдига ўхшайди».
Бу каби ҳикматлар, насиҳат ва ҳақиқатлар улуғ шоир, донишмандлар даҳоси Алишер Навоий хазинаси жавоҳиридан бир нишона холос. Улар ҳар қандай соҳа эгасининг ақлига руҳий қувват беради. Ёзини англашга, ўз борлиғига назар ташлашга ундайди. Инсонни такаббурлик ва манманлик иллатларидан халос этиб, камтарлик, меҳр-оқибат, саховат ва мурувват каби фазилатларни қалбига сингдиради.

Jahon adabiyoti xazinasini go‘zal asarlari bilan bezagan ijodkorlarning insoniyat tarixida maqomi yuksak. Ularning dono fikrlari ezgulik yo‘lini yorituvchi nur, turmushda dasturilamaldir.
Ma’lumki, olmonlar Gyote, ruslar Tolstoy bilan faxrlanishadi. O‘zbek millati esa mutafakkir Alisher Navoiyni e’zozlaydi, besh asrdan beri uning adabiy merosidan bahra oladi, badiiy tafakkuridan hayratga tushadi.
Alisher Navoiy chin ma’noda mutafakkir, ulkan bir donishmanddir. Umrining oxirida yozgan «Mahbubul qulub» («Qalblar sevgilisi») asarining o‘ziyoq bu ojizona qarashimizni tasdiqlaydi. Zero, inson qalbidan, ma’naviy-ruhiy olamiga doir holatlardan bahs yuritib, abadiyatga daxldor munosib so‘z aytish har kimning ham qo‘lidan kelavermaydi.
Istiqlol yillari «Mahbubul qulub» to‘la qayta nashr qilindi (Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to‘plami. Yigirma jildlik. O‘n to‘rtinchi jild. T., 1998.) Sovet zamonida kommunistcha mafkura talabi bilan nashr qilingan nusxalarda Alloh taologa hamd, Payg‘ambarimizga (sollallohu alayhi va sallam) na’t qismlari, shuningdek, «Imomlar zikrida», «Muazzinlar zikrda», «Huffozlar (Qur’onni yod olganlar) zikrida», singari fasllari olib tashlab chop etilgan edi. «Mahbubul qulub»ning qayta to‘liq nashrida ana shu fasllar tiklangan. Bugungi kitobxon Alisher Navoiyning ma’naviy olamidan ayro tasavvur qilib bo‘lmaydigan haqiqatni — shoirning Islom dini ahkomlariga taalluqli qarashlarini ham bilib oladi. Alisher Navoiy bir o‘rinda muazzin chiroyli ovoz bilan azon aytishi lozimligini ta’kidlaydi, chunki bu nido yomon odamlarni ham masjid sari chorlaydi. Bu hol ilonning yaxshi so‘z bilan inidan chiqqaniga o‘xshaydi, degan fikrni aytadi shoir.
Alisher Navoiy qaysi masalani muhokama qilmasin, ruhiyat tabibi sifatida dil kasalliklari uchun darmondorilar tavsiya qiladi. Har bir masalada birov inkor qila olmaydigan juda o‘rinli tashxis qo‘yadi.
Shoirlarni «nazm gulistonining xushnag‘ma qushlari» deb ta’riflar ekan, ularni iste’dod darajalariga qarab bir necha guruhga ajratadi. «Ilohiy ma’rifat xazinasi javohirlari bilan boyigan va xalqning ta’rifiga extiyoj sezmagan, qiladigan ishlari ma’nolar xazinasidan javohirlar yig‘moq va u javohirlarni el ezguligi uchun nazm ipiga termoq» bo‘lgan shoirlarni eng yuksak bir o‘ringa qo‘yadi. Alisher Navoiy so‘z qadrini ham, o‘z qadrini ham bilgan so‘z zargarlarini nihoyatda ulug‘laydi. Ayni paytda, go‘yo shoirlik yo‘liga kirgan, «yuz mashaqqat bilan bir bayt» to‘qigach, «shoirlik da’vosini yetti qavat osmondan ham oshirib» yuboradigan xavaskorlar toifasini eng past tabaqa sifatida ta’riflaydi. «Bulardan ba’zilar biror yoqimli ma’noli narsa to‘qisa, o‘nlarcha yoqimsiz da’voyu manmanlik bilan uni ham yo‘qqa chiqaradilar... Kizig‘i, bu toifa shoirlarning ko‘pchiligining she’rida ma’no ozroq va shoirlik da’volari ko‘proqdir».
Har xil toifa va kasbkordagi odamlarning tabiatiga baho berar ekan, yaxshi fe’lning sog‘lom e’tiqod hamda aql samarasi ekanini, yomonliklar turli ma’naviy kasalliklar natijasida paydo bo‘lishini aytadi. Komillikka da’vat, nafs tarbiyasi, sabr-qanoatga chaqirish Alisher Navoiyning ko‘p asarlarida takror va takror keladi. Inson zoti shoshilsa, ishlarini chala bajaradi. Oqibatda kulgiga qoladi, odamlarning ishonchini yo‘qotadi. Ustoz bo‘lsa, talabalari oldida mulzam bo‘ladi. Agar tabib bo‘lsa, xastani davolash o‘rniga, o‘lim to‘shagiga mixlaydi. Shuning uchun Ulug‘ shoir har ishda sabr-qanoat lozimligini, sabr tufayli ko‘pgina mushkulning oson yechilishini uqtiradi va quyidagi baytni keltiradi: Har kimsaki, aylamas oshuqmoqni xayol, Yafrog‘ni ipak qilur, chechak bargini bol.
Bu o‘rinda shoir ipak qurti va asalarining sabr-toqat bilan qilgan mehnati oqibati naqadar xayrli ekanini nazarda tutayotganini alohida sharhlashga ehtiyoj yo‘q.
Yaxshi so‘z jon ozig‘i. Shoir shirin muomala, shirin so‘zning foydasi xususida to‘xtalib:
Xush so‘zga kim o‘lsa mastu bexush,
Sharbat aro zahrni qilur no‘sh, deydi. Agar odamning tili achchiq bo‘lsa, tayyorlagan shirin taomi zaharga, shirin so‘zli bo‘lsa, zahari totli sharbatga aylanadi. Alisher Navoiy, ayniqsa, inson jismidagi kasalliklarni davolovchi tabiblar «muloyimso‘z va bemor ko‘nglini ko‘taruvchi, andeshali, xushfe’l bo‘lmog‘i» lozimligini ta’kidlaydi. Tabib o‘z ishining chinakam ustasi bo‘lsa, «uning har bir nafasi bemorlarga davo; har bir qadami xastalarga shifodir». Yana ta’kidlab, bunday deydi: «Tabib agar o‘z kasbida mohir bo‘lsa-yu, ammo o‘zi badfe’l, beparvo va qo‘polso‘z bo‘lsa, bemorni qancha muolaja qilganida ham, baribir uning mizojida o‘zgarish paydo qila olmaydi. Tabobat fanidan savodsiz tabib xuddi jallodning shogirdiga o‘xshaydi».
Bu kabi hikmatlar, nasihat va haqiqatlar ulug‘ shoir, donishmandlar dahosi Alisher Navoiy xazinasi javohiridan bir nishona xolos. Ular har qanday soha egasining aqliga ruhiy quvvat beradi. Yozini anglashga, o‘z borlig‘iga nazar tashlashga undaydi. Insonni takabburlik va manmanlik illatlaridan xalos etib, kamtarlik, mehr-oqibat, saxovat va muruvvat kabi fazilatlarni qalbiga singdiradi.

• Олдинги
• Кейинги