Туронлик буюк донишманд (Абдуллоҳ ибн ал-Марвазий)

Абдуллоҳ ибн ал-Марвазий (милодий 739-798 й) нафақат машҳур муҳаддис, балки иймон-эътиқоди, ахлоқ-одоби, ҳожатбарорлиги билан ҳам ном қозонган беназир аллома эди.

У Марв шаҳрида таваллуд топади. Шарқнинг кўзга кўринган илмий-диний марказлари — Боғдод, Басра, Макка, Мадина, Балх, Бухоро, Самарқанд, Қарши шаҳарларида бўлиб, тўрт мингга яқин олимлардан сабоқ олади, ҳадислар тўплайди, мингга яқин тобеъинлар ва табаъа тобеъинлардан ҳадислар ривоят қилади.

Алишер Навоий ҳазратлари ўзининг «Насоим ул-муҳаббат» асарида Абдулла ибн ал-Муборак ҳақида чуқур эҳтиром билан сўз юритиб, «Они уламонинг шаҳашоҳи дер эмишлар», деган фикрни айтади. Сўйи Оллоёр ҳазратлари эса «Сабот ул-ожизин» асарида ул зотга алоҳида боб бағишлайди. Шунингдек, мисрлик, суриялик, саудиялик бир қатор замонавий олимлар ҳам Абдуллоҳ ибн ал-Муборак ҳаёти, илмий-маънавий мероси билан қизиқиб, қизиқарли тадқиқотлар эълон қилдилар. Яқинда шундай тадқиқотлардан бири суриялик олим Муҳаммад Усмон Жамолнинг «Ибдуллоҳ ибн ал-Муборак» номли рисоласи тарих фанлари доктори, таниқли таржимон Убайдулла Уватов томонидан она тилимизга ўгирилиб, «Буюк донишманд» номи билан нашр қилинди.

Шу ўринда буюк алломага алоқадор яна муҳим бир маълумотни келтиришни лозим топдик.

Абдуллоҳ ибн ал-Муборак 798 йилда 63 ёшида Ироқнинг Ҳийт деган шаҳарчасида вафот этган эди. Соҳибқирон Амир Темур бобомиз олис араблар замонида дафн этилган туронзамин фарзанди хокидан келтириб, Қарши шаҳри яқинидаги Хўжа Муборак қишлоғида рамзий мақбара барпо этган эди. Истиқлол шарофати билан мазкур мақбара қайта таъмирланиб, обод зиёратгоҳга айлантирилди.

Қуйида «Буюк донишманд» рисоласида келтирилган Абдуллоҳ ибн ал-Муборак ҳақидаги ривоятлар билан танишасиз.

Ибн Муборакнинг тўлиқ исми-шарифлари Абдуллоҳ ибн ал-Муборак ибн Возиҳ ал-Ҳанзалий ат-Тамимий Абу Абдураҳмон ал-Марвазий бўлиб, табаъа тобеъин (Пайғамбаримиз саҳобаларини кўрган одамларни кўрган)лардан ҳисобланади. Баъзи манбаларда Абдуллоҳ ибн Муборакнинг онаси — хоразмлик, отаси — туркийлардан бўлган деб қайд этилади.

Ривоят қилишларича, Абдуллоҳнинг отаси Муборак бир бойнинг боғида кўп йиллар боғбон бўлиб хизмат қилган экан. Бир куни боғ эгаси келиб унга:

— Мен ширин анор емоқчиман, олиб чиқ, — дебди. Муборак унга анор келтириб берибди. Хўжайин анорни еб кўрса, нордон экан. Жаҳли чиқибди-да:

— Мен сенга ширин анор олиб кел дедим-ку, сен эса нордонидан олиб келдинг. Бор, менга ширин анор келтир! — дебди. Шунда Муборак бориб бошқасини келтирибди. Бой еб кўрса, у ҳам нордон экан. Бой дарғазаб бўлиб, учинчи марта юборибди, бу сафар ҳам нордон чиқибди. Шунда хўжайин ҳайрон бўлиб:

— Нима, сен ширин билан аччиқни фарқлаёлмайсанми? — деб сўрабди.

— Фарқлайман, аммо анорларнинг қайси бири ширин, қайси бири нордон эканини билмайман-да, — дебди Муборак.

— Нега билмайсан?

— Мен шу пайтгача бу боғда пишган анордан татиб кўрмадим...

— Нима учун, — қизиқиб сўрабди бой.

— Чунки бу боғ сизники, сиздан берухсат боғнинг меваларидан ейишим ўғирлик-ку, ахир, — деб жавоб берибди Муборак. Боғ эгаси сўраб-суриштирса, ҳақиқатдан ҳам бу йигит ҳали бирон марта бу боғнинг мевасидан татиб кўрмаган экан. Шундан сўнг хўжайиннинг боғбон йигитга ҳурмат-эътибори ошибди.

Хўжайиннинг бир қизи бўлиб, ўша пайтларда совчилар келиб турган эди. Бой боғбоннинг ақл-заковатли, ҳалол-покиза, тақводор йигит эканлигини билгани учун ундан маслаҳат сўрабди:

—    Эй Муборак, қизимни кимга берсам экан?

Шунда Муборак дебди:

—    Хўжайин, жоҳилия даврида (ислом динидан олдинги давр) одамлар қизи бор хонадоннинг шону-шуҳратига қизиқиб уйланар эди. Ҳозирда ҳам айримлар мол-дунёга, бошқа бировлар ҳусни-жамолига қараб уйланади. Ваҳоланки, дини исломда қизнинг дину диёнатига, ақл-фаросатига қараб уйланиш тавсия этилади.

Боғбоннинг бу тахлит мулоҳазалари бойга жуда ёқиб тушибди, кечқурун уйига бориб, дастурхон атрофида ўтирганида Муборак ҳақида илиқ фикрлар айтибди ва “қани энди шундай ақлли, художўй, покдомон йигит куёвинг бўлса...” деб орзу қилибди. Тез орада эса унинг орзуси амалга ошиб, боғбон йигит Муборак унга куёв бўлибди. Вақти-соати келиб бу хонадонда Абдуллоҳ ибн Муборак дунёга келади...

Абдуллоҳ ибн Муборак сафарларда ўз ҳамроҳларга ҳар доим яхшиликлар қилар, ҳожатларини чиқарар, одамларни ҳидоятга ва иршодга бошлашда бутун жидду жаҳдини сарфлар эди. Башарти, қайси бир ҳамроҳини нотўғри йўлдан қайтариб, тўғри йўлга (ҳидоятга) бошлай олмаса, қаттиқ эзилиб, афсус-надоматлар чекарди.

Бир гал сафарга чиққанида, бадхулқ, тарбия кўрмаган бир одам унга ҳамроҳ бўлиб қолди. Бу одам ўзини ҳар хил куйга солиб, мунофиқлик қилиб, Ибн ал-Муборакка анча азият етказди. Қачонки у манзилига етиб, карвондан ажраб кетган чоғида Ибн ал-Муборак бир чеккага чиқиб йиғлай бошлади. Шунда карвондагилар Ибн ал-Муборакдан бунинг сабабини сўрадилар.

—    Тўғри, аслида биз ундан қутулганимиз учун қувонишимиз керак, негаки, у кела-келгунча менга ҳам, карвондаги бошқа йўловчиларга ҳам озор бериб келди. Ҳайҳот, биз ундан қутилдиг-у, аммо у ўзининг ёмон қилиқларидан қутила олмади, уйига етиб боргач, бола-чақасига ҳам, қўни-қўшниларига ҳам яна озор бериб яшайверади. Мен шунга йиғлаяпман...

Аҳмад ибн Синон шундай ҳикоя қилади:

Илм олиш йўлидаги ҳаракатларининг дастлабки пайтлари Ибн ал-Муборак ҳадис ва фиқҳ илмлари бўйича атоқли олим Ҳаммод ибн Зайднинг ҳузурига келади. Суҳбатлашиб ўтириб, атоқли олим йигитнинг илми ва иқтидори, истеъдодининг ноёблигидан ҳайратланиб сўради:

—    Сиз қайси юртдан бўласиз?

—    Хуросонданман, устоз, — деб жавоб берди Абдуллоҳ.

—    Ҳаммод ибн Зайднинг Хуросонда шогирдлари кўп эди, қолаверса, у кўпгина хуросонлик олимларни ҳам танирди. Шунинг учун дўстларию шогирдларидан янги хабар эшитаманми, деган ниятда:

—    Хуросоннинг қаеридансиз, эй йигит? — деб сўради.

—    Марвданман.

Буни эшитиб Ҳаммод ибн Зайд бир қўзғалиб олди. Зеро, Марв — машҳур олиму уламолар, илм соҳибларининг юрти-да.

—    Табаррук тупроқдан экансиз. Марв — дунё шаҳарлари орасида “шоҳи жаҳон” деб ном олган. Бу шаҳарда Абдуллоҳ ибн ал-Муборак исмли ёш уламо етишиб чиққанини яқинда гап қилишган эди. Ғоят иқтидорли, илмли эмиш. Сиз Ибн ал-Муборакни билурмисиз?

—    Ҳа, билурман, — деди Абдуллоҳ бироз ажабланиб.

Ҳаммод ибн Зайд ҳаяжонланиб кетди. Ахир, марвлик машҳур ёш уламо ҳақида сўнгги янгиликларни шаҳар аҳлига етказишнинг имкони пайдо бўляпти-да...

—    Хўш, айтинг-чи, йигит, ҳозир Абдуллоҳ ибн ал-Муборак нима иш қиляпти?

—    Абдуллоҳми? У ҳозир сиз билан гаплашиб ўтирибди.

Бу гапни эшитган Ҳаммод ибн Зайд ўрнидан туриб, келган меҳмон билан қайтадан қучоқлашиб кўришди, ҳол-аҳвол сўрашди. Икки ўртада ғоят самимий муносабат қарор топди.

Машриқу Мағриб фақиҳи Абдуллоҳ ибн Синон ҳикоя қилади: Замонасининг улуғ алломалари Ал-Фузайл, Суфён ас-Саврий ҳамда бошқа устозу-машойихлар Маккада, Масжид-ул ҳарамда суҳбат қуриб ўтирган эдилар. Шу пайт ён томондан келаётган Ибн ал-Муборак кўриниб қолди. Уни кўрган Суфён ас-Саврий:

—    Бу одам аҳли Машриқдан, — деди.

Шунда ал-Фузайл қўшимча қилиб:

—    Бу одам Машриқ ва Мағриб ҳамда уларнинг ўртасидаги ҳудудлардан, — деди камоли эҳтиром билан.

Аллома Ал-Хоразмийнинг “Муфийд ал-улум” (“Илмлар фойдаси”) номли асарида келтирилишича, Абдуллоҳ ибн ал-Муборакнинг бир яҳудий қўшниси бўлиб, у бир куни ҳовлисини сотиш ҳаракатига тушиб қолибди. Харидорлар келиб, ҳовлининг нархини сўрашса, яҳудий “икки минг динор”, деб жавоб берибди. Шунда харидорлар ажабланиб:

— Во ажабо, ҳовлининг ўзи минг динор туради-ку, намунча нархини осмонга кўтармасанг, — деб ҳайрон бўлишибди. Шунда яҳудий:

— Гапларингиз рост, ҳовлимнинг асл нархи — минг динор. Аммо менинг ким билан қўшни туришимни биласизми? Мен — Абдуллоҳ ибн ал-Муборакнинг қўшнисиман-а! Шундай қўшни шарафига ҳовлимнинг нархини яна минг динорга кўтардим, — деган экан.

Abdulloh ibn al-Marvaziy (milodiy 739-798 y) nafaqat mashhur muhaddis, balki iymon-e’tiqodi, axloq-odobi, hojatbarorligi bilan ham nom qozongan benazir alloma edi.
U Marv shahrida tavallud topadi. Sharqning ko‘zga ko‘ringan ilmiy-diniy markazlari — Bog‘dod, Basra, Makka, Madina, Balx, Buxoro, Samarqand, Qarshi shaharlarida bo‘lib, to‘rt mingga yaqin olimlardan saboq oladi, hadislar to‘playdi, mingga yaqin tobe’inlar va taba’a tobe’inlardan hadislar rivoyat qiladi.
Alisher Navoiy hazratlari o‘zining «Nasoim ul-muhabbat» asarida Abdulla ibn al-Muborak haqida chuqur ehtirom bilan so‘z yuritib, «Oni ulamoning shahashohi der emishlar», degan fikrni aytadi. So‘yi Olloyor hazratlari esa «Sabot ul-ojizin» asarida ul zotga alohida bob bag‘ishlaydi. Shuningdek, misrlik, suriyalik, saudiyalik bir qator zamonaviy olimlar ham Abdulloh ibn al-Muborak hayoti, ilmiy-ma’naviy merosi bilan qiziqib, qiziqarli tadqiqotlar e’lon qildilar. Yaqinda shunday tadqiqotlardan biri suriyalik olim Muhammad Usmon Jamolning «Ibdulloh ibn al-Muborak» nomli risolasi tarix fanlari doktori, taniqli tarjimon Ubaydulla Uvatov tomonidan ona tilimizga o‘girilib, «Buyuk donishmand» nomi bilan nashr qilindi.
Shu o‘rinda buyuk allomaga aloqador yana muhim bir ma’lumotni keltirishni lozim topdik.
Abdulloh ibn al-Muborak 798 yilda 63 yoshida Iroqning Hiyt degan shaharchasida vafot etgan edi. Sohibqiron Amir Temur bobomiz olis arablar zamonida dafn etilgan turonzamin farzandi xokidan keltirib, Qarshi shahri yaqinidagi Xo‘ja Muborak qishlog‘ida ramziy maqbara barpo etgan edi. Istiqlol sharofati bilan mazkur maqbara qayta ta’mirlanib, obod ziyoratgohga aylantirildi.
Quyida «Buyuk donishmand» risolasida keltirilgan Abdulloh ibn al-Muborak haqidagi rivoyatlar bilan tanishasiz.

Ibn Muborakning to‘liq ismi-shariflari Abdulloh ibn al-Muborak ibn Vozih al-Hanzaliy at-Tamimiy Abu Abdurahmon al-Marvaziy bo‘lib, taba’a tobe’in (Payg‘ambarimiz sahobalarini ko‘rgan odamlarni ko‘rgan)lardan hisoblanadi. Ba’zi manbalarda Abdulloh ibn Muborakning onasi — xorazmlik, otasi — turkiylardan bo‘lgan deb qayd etiladi.
Rivoyat qilishlaricha, Abdullohning otasi Muborak bir boyning bog‘ida ko‘p yillar bog‘bon bo‘lib xizmat qilgan ekan. Bir kuni bog‘ egasi kelib unga:
— Men shirin anor yemoqchiman, olib chiq, — debdi. Muborak unga anor keltirib beribdi. Xo‘jayin anorni yeb ko‘rsa, nordon ekan. Jahli chiqibdi-da:
— Men senga shirin anor olib kel dedim-ku, sen esa nordonidan olib kelding. Bor, menga shirin anor keltir! — debdi. Shunda Muborak borib boshqasini keltiribdi. Boy yeb ko‘rsa, u ham nordon ekan. Boy darg‘azab bo‘lib, uchinchi marta yuboribdi, bu safar ham nordon chiqibdi. Shunda xo‘jayin hayron bo‘lib:
— Nima, sen shirin bilan achchiqni farqlayolmaysanmi? — deb so‘rabdi.
— Farqlayman, ammo anorlarning qaysi biri shirin, qaysi biri nordon ekanini bilmayman-da, — debdi Muborak.
— Nega bilmaysan?
— Men shu paytgacha bu bog‘da pishgan anordan tatib ko‘rmadim...
— Nima uchun, — qiziqib so‘rabdi boy.
— Chunki bu bog‘ sizniki, sizdan beruxsat bog‘ning mevalaridan yeyishim o‘g‘irlik-ku, axir, — deb javob beribdi Muborak. Bog‘ egasi so‘rab-surishtirsa, haqiqatdan ham bu yigit hali biron marta bu bog‘ning mevasidan tatib ko‘rmagan ekan. Shundan so‘ng xo‘jayinning bog‘bon yigitga hurmat-e’tibori oshibdi.
Xo‘jayinning bir qizi bo‘lib, o‘sha paytlarda sovchilar kelib turgan edi. Boy bog‘bonning aql-zakovatli, halol-pokiza, taqvodor yigit ekanligini bilgani uchun undan maslahat so‘rabdi:
—    Ey Muborak, qizimni kimga bersam ekan?
Shunda Muborak debdi:
—    Xo‘jayin, johiliya davrida (islom dinidan oldingi davr) odamlar qizi bor xonadonning shonu-shuhratiga qiziqib uylanar edi. Hozirda ham ayrimlar mol-dunyoga, boshqa birovlar husni-jamoliga qarab uylanadi. Vaholanki, dini islomda qizning dinu diyonatiga, aql-farosatiga qarab uylanish tavsiya etiladi.
Bog‘bonning bu taxlit mulohazalari boyga juda yoqib tushibdi, kechqurun uyiga borib, dasturxon atrofida o‘tirganida Muborak haqida iliq fikrlar aytibdi va “qani endi shunday aqlli, xudojo‘y, pokdomon yigit kuyoving bo‘lsa...” deb orzu qilibdi. Tez orada esa uning orzusi amalga oshib, bog‘bon yigit Muborak unga kuyov bo‘libdi. Vaqti-soati kelib bu xonadonda Abdulloh ibn Muborak dunyoga keladi...

Abdulloh ibn Muborak safarlarda o‘z hamrohlarga har doim yaxshiliklar qilar, hojatlarini chiqarar, odamlarni hidoyatga va irshodga boshlashda butun jiddu jahdini sarflar edi. Basharti, qaysi bir hamrohini noto‘g‘ri yo‘ldan qaytarib, to‘g‘ri yo‘lga (hidoyatga) boshlay olmasa, qattiq ezilib, afsus-nadomatlar chekardi.
Bir gal safarga chiqqanida, badxulq, tarbiya ko‘rmagan bir odam unga hamroh bo‘lib qoldi. Bu odam o‘zini har xil kuyga solib, munofiqlik qilib, Ibn al-Muborakka ancha aziyat yetkazdi. Qachonki u manziliga yetib, karvondan ajrab ketgan chog‘ida Ibn al-Muborak bir chekkaga chiqib yig‘lay boshladi. Shunda karvondagilar Ibn al-Muborakdan buning sababini so‘radilar.
—    To‘g‘ri, aslida biz undan qutulganimiz uchun quvonishimiz kerak, negaki, u kela-kelguncha menga ham, karvondagi boshqa yo‘lovchilarga ham ozor berib keldi. Hayhot, biz undan qutildig-u, ammo u o‘zining yomon qiliqlaridan qutila olmadi, uyiga yetib borgach, bola-chaqasiga ham, qo‘ni-qo‘shnilariga ham yana ozor berib yashayveradi. Men shunga yig‘layapman...

Ahmad ibn Sinon shunday hikoya qiladi:
Ilm olish yo‘lidagi harakatlarining dastlabki paytlari Ibn al-Muborak hadis va fiqh ilmlari bo‘yicha atoqli olim Hammod ibn Zaydning huzuriga keladi. Suhbatlashib o‘tirib, atoqli olim yigitning ilmi va iqtidori, iste’dodining noyobligidan hayratlanib so‘radi:
—    Siz qaysi yurtdan bo‘lasiz?
—    Xurosondanman, ustoz, — deb javob berdi Abdulloh.
—    Hammod ibn Zaydning Xurosonda shogirdlari ko‘p edi, qolaversa, u ko‘pgina xurosonlik olimlarni ham tanirdi. Shuning uchun do‘stlariyu shogirdlaridan yangi xabar eshitamanmi, degan niyatda:
—    Xurosonning qaeridansiz, ey yigit? — deb so‘radi.
—    Marvdanman.
Buni eshitib Hammod ibn Zayd bir qo‘zg‘alib oldi. Zero, Marv — mashhur olimu ulamolar, ilm sohiblarining yurti-da.
—    Tabarruk tuproqdan ekansiz. Marv — dunyo shaharlari orasida “shohi jahon” deb nom olgan. Bu shaharda Abdulloh ibn al-Muborak ismli yosh ulamo yetishib chiqqanini yaqinda gap qilishgan edi. G‘oyat iqtidorli, ilmli emish. Siz Ibn al-Muborakni bilurmisiz?
—    Ha, bilurman, — dedi Abdulloh biroz ajablanib.
Hammod ibn Zayd hayajonlanib ketdi. Axir, marvlik mashhur yosh ulamo haqida so‘nggi yangiliklarni shahar ahliga yetkazishning imkoni paydo bo‘lyapti-da...
—    Xo‘sh, ayting-chi, yigit, hozir Abdulloh ibn al-Muborak nima ish qilyapti?
—    Abdullohmi? U hozir siz bilan gaplashib o‘tiribdi.
Bu gapni eshitgan Hammod ibn Zayd o‘rnidan turib, kelgan mehmon bilan qaytadan quchoqlashib ko‘rishdi, hol-ahvol so‘rashdi. Ikki o‘rtada g‘oyat samimiy munosabat qaror topdi.
Mashriqu Mag‘rib faqihi Abdulloh ibn Sinon hikoya qiladi: Zamonasining ulug‘ allomalari Al-Fuzayl, Sufyon as-Savriy hamda boshqa ustozu-mashoyixlar Makkada, Masjid-ul haramda suhbat qurib o‘tirgan edilar. Shu payt yon tomondan kelayotgan Ibn al-Muborak ko‘rinib qoldi. Uni ko‘rgan Sufyon as-Savriy:
—    Bu odam ahli Mashriqdan, — dedi.
Shunda al-Fuzayl qo‘shimcha qilib:
—    Bu odam Mashriq va Mag‘rib hamda ularning o‘rtasidagi hududlardan, — dedi kamoli ehtirom bilan.

Alloma Al-Xorazmiyning “Mufiyd al-ulum” (“Ilmlar foydasi”) nomli asarida keltirilishicha, Abdulloh ibn al-Muborakning bir yahudiy qo‘shnisi bo‘lib, u bir kuni hovlisini sotish harakatiga tushib qolibdi. Xaridorlar kelib, hovlining narxini so‘rashsa, yahudiy “ikki ming dinor”, deb javob beribdi. Shunda xaridorlar ajablanib:
— Vo ajabo, hovlining o‘zi ming dinor turadi-ku, namuncha narxini osmonga ko‘tarmasang, — deb hayron bo‘lishibdi. Shunda yahudiy:
— Gaplaringiz rost, hovlimning asl narxi — ming dinor. Ammo mening kim bilan qo‘shni turishimni bilasizmi? Men — Abdulloh ibn al-Muborakning qo‘shnisiman-a! Shunday qo‘shni sharafiga hovlimning narxini yana ming dinorga ko‘tardim, — degan ekan.

“O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasining 2010 yil 17-sonidan olindi.

• Олдинги
• Кейинги