Ота-боболаримиз ҳиммати

Яқинда тарихчи олим Қурбон Али Холидийнинг “Таворихи жаридаи жадида” китобини ўқидим. Китобнинг биринчи нашри 1889 йилда Қозон университети босмахонасида араб алифбосида босилган, қайта нашри орадан юз йил ўтгач Урумчида амалга оширилган. Ушбу китобнинг иккинчи бўлимида Чин мамлакатида яшовчи дўнган халқининг (“дўнган” сўзи “мусулмон бўлганлар” маъносини англатади, аслида улар этник хитойлардир) Ислом динини қандай қабул қилгани тўғрисида тарихий маълумотлар келтирилган. Уларни Исломга чорлаганлар аслида самарқандлик аждодларимиз эканини билдим ва бу маълумотлар билан юртдошларимизни таништириш истаги туғилди:
“Хитой халқи вакилларидан бўлган дўнганларнинг Исломни қабул қилиши тарихи ҳақида Шарқий Туркистон халқлари орасида оғзаки маълумотлар юради. Бу тарих олимлардан дўнганлар мударриси Довуб охун (асли Довуд бўлса керак) сўзлари асосида ёзилган. Унинг маълумотига кўра, ўша вақтларда Чин мамлакати ўн саккиз подшоҳликдан иборат бўлган. Дўнганлар қадимги Хитойда “хўй-хўй” қабиласи деб аталган. Улар иккига: маҳаллий дўнганлар ва самарқандлик дўнганларга бўлинади. Хитойда энг аввал Исломга кирган хоннинг исми Тонг Ванг, пойтахти Шончин шаҳри бўлган. Ушбу вилоятда уч валийнинг мозори бор, дейишади. Бирининг исми Войис, иккинчисиники Кайис, учинчисиники Вангазий (бу исм хитойчалашган бўлса керак, аслида Ванг Ғозий бўлиши мумкин).
Тонг Ванг адолатли, ўз замонида машҳур ҳукмдор бўлган. Бир куни тушида оқ соқолли, юзидан нур ёғилиб турган чол уни Исломга чақиради. Эртасига хон аъёнлари билан маслаҳатлашиб, қўшни мусулмон мамлакатига элчилар юборади. Элчилар Самарқанд шаҳрига келиб, мусулмонлар ҳаёти билан танишишади. Карашса, кишиларнинг юзлари нурли, бари имон-эътиқодли. Элчилар Самарқанд подшоҳига учраб, Хитой хонининг илтимосини етказишади. Подшоҳ Самарқанд, Бухоро халқи Исломга кирганига эллик-олтмиш йил бўлганини айтиб, дин моҳиятини тушунтиради ва Исломни ўргатиш учун уч нафар олимга уч минг мусулмонни қўшиб, Хитойга жўнатади. Хон мусулмон бўлгач, самарқандлик шайхларга: “Хоҳласаларинг, шу ерда қолинглар, истаган жойларингдан ер ва сув мулк қилиб берамиз, қолмаслик ҳам ихтиёрларингда”, дейди.
Самарқандликлар ўзаро маслаҳатлашиб, мамлакатда қолишни маъқул кўришади. Улар қирқ-эллик нафардан турли қишлоқларда ўтроқ бўлиб қолишади. Хон: “Ким меҳмонларни хафа қилса, мени оғринтирган бўлади, уларни барчангиз устоз сифатида ҳурматлашингиз керак”, деб фармон чиқаради. Самарқандликлар авлоди кўпайиб боради. Ҳозир Шончин, Салар атрофида ошовчи дўнганлар уларнинг авлодларидир.
Хон Тонг Вангнинг охшилигини эшитиб, Самарқанд ва Бухоро атрофидан яна одамлар кўчиб келган, деган ривоятлар бор. Уларнинг ҳаммасини “самарқандликлар” дейишган. Хитойга биринчи келган уч уламонинг қабри Шончин шаҳри атрофида, дўнганлар зиёрат қилишади.
Ўшанда хон аъёнлари билан маслаҳатлашиб: “Подшоҳлар олдида ҳаммадан одам қимматли”, деб ҳадялар қўшиб, Самарқандга уч минг кишини юборади”.
Яқинда матбуотда Курбон Али Холидий китобида келтирилган маълумотларни тасдиқлайдиган хабар эълон қилинди. Хитойнинг Синхуа агентлиги Синхай вилоятида тахминан етти юз йил илгари Самарқанддан келтирилган Қуръони карим қўлёзмаси топилганини ва мутахассислар уни қайта тиклашганини эълон қилди. У Хитойдаги мусҳафлар ичида энг қадимий экани тан олинган. 867 бетли бу мусҳаф икки жилдли бўлган, у Сунхуа вилоятидаги Чзичи масжидида сақланган. Мутахассислар фикрича, бу Қуръонни Хитойга бундан етти юз йил аввал Самарқанддан Хитойнинг Салар уруғи вакиллари олиб келишган. Хитойда саларлар ҳозир 90 минг киши атрофида, улар асосан Сунхуада — Салар мухтор вилояти Синхай туманида ошашади.

* * *

Yaqinda tarixchi olim Qurbon Ali Xolidiyning “Tavorixi jaridai jadida” kitobini o‘qidim. Kitobning birinchi nashri 1889 yilda Qozon universiteti bosmaxonasida arab alifbosida bosilgan, qayta nashri oradan yuz yil o‘tgach Urumchida amalga oshirilgan. Ushbu kitobning ikkinchi bo‘limida Chin mamlakatida yashovchi do‘ngan xalqining (“do‘ngan” so‘zi “musulmon bo‘lganlar” ma’nosini anglatadi, aslida ular etnik xitoylardir) Islom dinini qanday qabul qilgani to‘g‘risida tarixiy ma’lumotlar keltirilgan. Ularni Islomga chorlaganlar aslida samarqandlik ajdodlarimiz ekanini bildim va bu ma’lumotlar bilan yurtdoshlarimizni tanishtirish istagi tug‘ildi:
“Xitoy xalqi vakillaridan bo‘lgan do‘nganlarning Islomni qabul qilishi tarixi haqida Sharqiy Turkiston xalqlari orasida og‘zaki ma’lumotlar yuradi. Bu tarix olimlardan do‘nganlar mudarrisi Dovub oxun (asli Dovud bo‘lsa kerak) so‘zlari asosida yozilgan. Uning ma’lumotiga ko‘ra, o‘sha vaqtlarda Chin mamlakati o‘n sakkiz podshohlikdan iborat bo‘lgan. Do‘nganlar qadimgi Xitoyda “xo‘y-xo‘y” qabilasi deb atalgan. Ular ikkiga: mahalliy do‘nganlar va samarqandlik do‘nganlarga bo‘linadi. Xitoyda eng avval Islomga kirgan xonning ismi Tong Vang, poytaxti Shonchin shahri bo‘lgan. Ushbu viloyatda uch valiyning mozori bor, deyishadi. Birining ismi Voyis, ikkinchisiniki Kayis, uchinchisiniki Vangaziy (bu ism xitoychalashgan bo‘lsa kerak, aslida Vang G‘oziy bo‘lishi mumkin).
Tong Vang adolatli, o‘z zamonida mashhur hukmdor bo‘lgan. Bir kuni tushida oq soqolli, yuzidan nur yog‘ilib turgan chol uni Islomga chaqiradi. Ertasiga xon a’yonlari bilan maslahatlashib, qo‘shni musulmon mamlakatiga elchilar yuboradi. Elchilar Samarqand shahriga kelib, musulmonlar hayoti bilan tanishishadi. Karashsa, kishilarning yuzlari nurli, bari imon-e’tiqodli. Elchilar Samarqand podshohiga uchrab, Xitoy xonining iltimosini yetkazishadi. Podshoh Samarqand, Buxoro xalqi Islomga kirganiga ellik-oltmish yil bo‘lganini aytib, din mohiyatini tushuntiradi va Islomni o‘rgatish uchun uch nafar olimga uch ming musulmonni qo‘shib, Xitoyga jo‘natadi. Xon musulmon bo‘lgach, samarqandlik shayxlarga: “Xohlasalaring, shu yerda qolinglar, istagan joylaringdan yer va suv mulk qilib beramiz, qolmaslik ham ixtiyorlaringda”, deydi.
Samarqandliklar o‘zaro maslahatlashib, mamlakatda qolishni ma’qul ko‘rishadi. Ular qirq-ellik nafardan turli qishloqlarda o‘troq bo‘lib qolishadi. Xon: “Kim mehmonlarni xafa qilsa, meni og‘rintirgan bo‘ladi, ularni barchangiz ustoz sifatida hurmatlashingiz kerak”, deb farmon chiqaradi. Samarqandliklar avlodi ko‘payib boradi. Hozir Shonchin, Salar atrofida oshovchi do‘nganlar ularning avlodlaridir.
Xon Tong Vangning oxshiligini eshitib, Samarqand va Buxoro atrofidan yana odamlar ko‘chib kelgan, degan rivoyatlar bor. Ularning hammasini “samarqandliklar” deyishgan. Xitoyga birinchi kelgan uch ulamoning qabri Shonchin shahri atrofida, do‘nganlar ziyorat qilishadi.
O‘shanda xon a’yonlari bilan maslahatlashib: “Podshohlar oldida hammadan odam qimmatli”, deb hadyalar qo‘shib, Samarqandga uch ming kishini yuboradi”.
Yaqinda matbuotda Kurbon Ali Xolidiy kitobida keltirilgan ma’lumotlarni tasdiqlaydigan xabar e’lon qilindi. Xitoyning Sinxua agentligi Sinxay viloyatida taxminan yetti yuz yil ilgari Samarqanddan keltirilgan Qur’oni karim qo‘lyozmasi topilganini va mutaxassislar uni qayta tiklashganini e’lon qildi. U Xitoydagi mushaflar ichida eng qadimiy ekani tan olingan. 867 betli bu mushaf ikki jildli bo‘lgan, u Sunxua viloyatidagi Chzichi masjidida saqlangan. Mutaxassislar fikricha, bu Qur’onni Xitoyga bundan yetti yuz yil avval Samarqanddan Xitoyning Salar urug‘i vakillari olib kelishgan. Xitoyda salarlar hozir 90 ming kishi atrofida, ular asosan Sunxuada — Salar muxtor viloyati Sinxay tumanida oshashadi.

• Олдинги
• Кейинги