Илк масжидлар меъморлиги

Рукн: Тарих Чоп этилган: 12.12.2014
Ислом дини тўла қарор топиб, биринчи масжидлар қурила бошлаши билан меъморлик ҳам юзага келди.
Пайғамбаримиз Муҳаммад (алайҳиссалом) вафотларидан сўнг тўрт улуғ саҳоба (Аллоҳ барчаларидан рози бўлсин) асосан мусулмонларнинг барқарорлиги ва хавфсизлигини таъминлаш ташвиши билан машғул бўлишган. Бу ҳол ўша пайтда йирик иншоотлар қуришга имкон бермас эди. Шунга қарамай, соддагина бўлса ҳам, бир неча масжид қурилгани маълум.
 
Ҳашамсизлик даври
 
Исломнинг илк даври (милодий 622-661 йиллар) меъморлиги оддийлиги, ҳашамсизлиги билан ажралиб туради. Янги туғилган давлатнинг бойлиги унча кўп бўлмай, ташқи хуруждан ҳимояланишга бор кучини ташлаган эди. Бундан ташқари, кучли имон ва тақво ортиқча дабдабаларга йўл бермасди. У пайтлар асосий эътибор тавҳид ақидасини, яъни, якка Илоҳга сиғинишни жорий этишга қаратилган эди. «Кўзлар Унга ета олмайдиган, Ўзи кўзларга етадиган, мехрибон ва (ҳамма нарсадан) огоҳ Зот» (Анъом, 103) ягона Аллоҳга бундай имон илгари кўрилмаган ва, табиийки, сиғиниш тимсолини бадиий тасаввур этишга зарурат ҳам йўқ эди.
Жамият барқарорлиги ва фаровонлигида маълум даражаларга эришилганидан кейингина Исломнинг барча асосий йўналишларига мувофиқ келадиган янги муносабатлар пайдо бўлди. Нозик меъморий нафосат эса кейинроқ, ақлий ва иқтисодий тараққиёт туфайли энг нафис, энг майда нарсаларгача ҳисобга олувчи, аммо Исломда ижозат берилган шаклларга эҳтиёж туғилган замонлардагина юзага келди.
 
Биринчи масжидларга бир назар
 
Мусулмонларнинг биринчи ибодатхонаси Пайғамбаримизнинг (алайҳиссалом) Мадинадаги масжидлари ҳижратнинг биринчи йили қурилди. У ниҳоятда оддийлигига қарамай, инсоният тарихида шунга ўхшаш лойиҳаларнинг биринчиси эди. Ушбу масжид ўттиз йилдан кўпроқ вақт ичида мусулмон умматининг ижтимоий, маданий маркази бўлиб турди. Тўғри йўлдаги тўртинчи ҳукмдор Али ибн Абу Толиб (Аллоҳ ундан рози бўлсин) даврида пойтахтнинг Мадинадан Куфага кўчирилиши сезиларли сиёсий, ижтимоий ва иқтисодий ўзгаришларга сабаб бўлди ҳамда меъморлик ва қурилишнинг мислсиз равнақини бошлаб берди. Мадина ўзининг олдинги имтиёзли мақомини йўқотиб, оддий овлоқ шаҳарлардан бўлиб қолди ва кейинчалик соф диний-маърифий марказга айланди.
Айни пайтда пойтахтнинг кўчирилиши Исломнинг бутун тарихига таъсир кўрсатувчи бир анъанани ҳам юзага келтирди. Ҳар гал раҳбар алмашганидан кейин пойтахтнинг янги жойга кўчирилиши жамиятда исроф ва ҳашамга мойилликни пайдо қилди. Бу иқтисодий ва ижтимоий гуллаб-яшнаш даврига тўғри келди. Оддий масжид бой меъморий ечимлар ва безаклар билан жиҳозланган мураккаб иншоотга айланди.
 
Саъд ибн Абу Ваққос масжиди
 
Пайғамбаримизнинг (алайҳиссалом) машҳур саҳобаларидан Саъд ибн Абу Ваққос (Аллоҳ рози бўлсин) милодий 638 йили Куфада бир масжид қурдирди. Бу билан у ўзининг «Дорул имора» номи билан машҳур бўлган доимий қароргоҳини белгилаб олди. Бу масжид биноси шунчалик нафосатли ва нозик нақшлар билан тўлиб-тошган эдики, Ҳазрати Умар (Аллоҳ рози бўлсин) ҳатто бундан хафа бўлиб, уни ёқиб юборишни буюради. Масжид Форс ўлкасидан келтирилган мармар устунларга тикланган бўлиб, атрофи ҳандақ билан ўралган эди.
 
Илм масжидлар жиҳози
 
Тарихий манбалар маълум қилишича, ўша пайтдаги масжидларнинг ягона жиҳози зинапоя шаклида (баъзиларнинг айтишича, курси кўринишида) ясалган минбар бўлган. Масжидга тўпланган қавм ўтирган ҳолатда имомни бемалол кўриши ва хутбани эшита олиши учун Пайғамбаримиз (алайҳиссалом) биринчи бўлиб минбарни жорий қилган эдилар. Минбар кўплаб ҳадисларда тилга олинган. Масалан, Абу Ҳурайрадан (Аллоҳ ундан рози бўлсин) ривоят қилинган ҳадисда: «Уйим ва минбарим ораси жаннат боғчаларидан бир боғчадир», дейилган.
Умавийлар сулоласининг асосчиси Муовия даврида 661 йили пойтахт Куфадан Дамашққа кўчирилиши масжидлар ва уларнинг жиҳозланишида ҳам бурилишлар ясади. У ўзи билан меъморликдаги содда-камтар ва жиддий услубдан муҳташам саройлар ва узоқ давр яшаб қолган меъморий шоҳ асарлар яратиш давригача бўлган босқични олиб келди. Шу ўринда Абдул Малик милодий 691-692 йиллари Қудуси шарифда қурдирган «Қуббатус сохра» (Тош гумбаз) масжидини эслаш кифоя.
Хулоса қилиб айтсак, Ислом илк даврининг энг асосий нуқтаси Исломнинг пайдо бўлиши ва унинг равнақи эди, давлат бутун эътиборни душмандан ҳимояланиш ва иқтисодни ўнглашга қаратган эди. Ўша даврнинг меъморий изланишлари жамиятнинг худди ана шу эҳтиёжларини қондиришга йўлланган эди. Бу эса Исломнинг илк даври масжидлари меъморий ечимига таъсирини ўтказган.
Масжидлар илк мусулмонлар фаолиятидаги диний, ижтимоий ва бошқа барча жабҳаларнинг ўзига хос маркази бўлган. Ислом илк даври масжидлари сирасига Мадинадаги Пайғамбар (алайҳиссалом) масжидлари (мил. 622 йил), ҳозирги Ироқнинг Басра (мил. 635 йил) ва Куфа (мил. 638 йил) шаҳарларидаги масжидлар, Мисрнинг Фустат шаҳридаги Амр ибн Осс милодий 641 йили қурдирган масжид киради.
 
«Ҳидоят» журналининг 2008-йил 12-сонидан олинди.
 
* * *
 
Islom dini to‘la qaror topib, birinchi masjidlar qurila boshlashi bilan me’morlik ham yuzaga keldi.
Payg‘ambarimiz Muhammad (alayhissalom) vafotlaridan so‘ng to‘rt ulug‘ sahoba (Alloh barchalaridan rozi bo‘lsin) asosan musulmonlarning barqarorligi va xavfsizligini ta’minlash tashvishi bilan mashg‘ul bo‘lishgan. Bu hol o‘sha paytda yirik inshootlar qurishga imkon bermas edi. Shunga qaramay, soddagina bo‘lsa ham, bir necha masjid qurilgani ma’lum.
 
Hashamsizlik davri
 
Islomning ilk davri (milodiy 622-661 yillar) me’morligi oddiyligi, hashamsizligi bilan ajralib turadi. Yangi tug‘ilgan davlatning boyligi uncha ko‘p bo‘lmay, tashqi xurujdan himoyalanishga bor kuchini tashlagan edi. Bundan tashqari, kuchli imon va taqvo ortiqcha dabdabalarga yo‘l bermasdi. U paytlar asosiy e’tibor tavhid aqidasini, ya’ni, yakka Ilohga sig‘inishni joriy etishga qaratilgan edi. «Ko‘zlar Unga yeta olmaydigan, O‘zi ko‘zlarga yetadigan, mexribon va (hamma narsadan) ogoh Zot» (An’om, 103) yagona Allohga bunday imon ilgari ko‘rilmagan va, tabiiyki, sig‘inish timsolini badiiy tasavvur etishga zarurat ham yo‘q edi.
Jamiyat barqarorligi va farovonligida ma’lum darajalarga erishilganidan keyingina Islomning barcha asosiy yo‘nalishlariga muvofiq keladigan yangi munosabatlar paydo bo‘ldi. Nozik me’moriy nafosat esa keyinroq, aqliy va iqtisodiy taraqqiyot tufayli eng nafis, eng mayda narsalargacha hisobga oluvchi, ammo Islomda ijozat berilgan shakllarga ehtiyoj tug‘ilgan zamonlardagina yuzaga keldi.
 
Birinchi masjidlarga bir nazar
 
Musulmonlarning birinchi ibodatxonasi Payg‘ambarimizning (alayhissalom) Madinadagi masjidlari hijratning birinchi yili qurildi. U nihoyatda oddiyligiga qaramay, insoniyat tarixida shunga o‘xshash loyihalarning birinchisi edi. Ushbu masjid o‘ttiz yildan ko‘proq vaqt ichida musulmon ummatining ijtimoiy, madaniy markazi bo‘lib turdi. To‘g‘ri yo‘ldagi to‘rtinchi hukmdor Ali ibn Abu Tolib (Alloh undan rozi bo‘lsin) davrida poytaxtning Madinadan Kufaga ko‘chirilishi sezilarli siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy o‘zgarishlarga sabab bo‘ldi hamda me’morlik va qurilishning mislsiz ravnaqini boshlab berdi. Madina o‘zining oldingi imtiyozli maqomini yo‘qotib, oddiy ovloq shaharlardan bo‘lib qoldi va keyinchalik sof diniy-ma’rifiy markazga aylandi.
Ayni paytda poytaxtning ko‘chirilishi Islomning butun tarixiga ta’sir ko‘rsatuvchi bir an’anani ham yuzaga keltirdi. Har gal rahbar almashganidan keyin poytaxtning yangi joyga ko‘chirilishi jamiyatda isrof va hashamga moyillikni paydo qildi. Bu iqtisodiy va ijtimoiy gullab-yashnash davriga to‘g‘ri keldi. Oddiy masjid boy me’moriy yechimlar va bezaklar bilan jihozlangan murakkab inshootga aylandi.
 
Sa’d ibn Abu Vaqqos masjidi
 
Payg‘ambarimizning (alayhissalom) mashhur sahobalaridan Sa’d ibn Abu Vaqqos (Alloh rozi bo‘lsin) milodiy 638 yili Kufada bir masjid qurdirdi. Bu bilan u o‘zining «Dorul imora» nomi bilan mashhur bo‘lgan doimiy qarorgohini belgilab oldi. Bu masjid binosi shunchalik nafosatli va nozik naqshlar bilan to‘lib-toshgan ediki, Hazrati Umar (Alloh rozi bo‘lsin) hatto bundan xafa bo‘lib, uni yoqib yuborishni buyuradi. Masjid Fors o‘lkasidan keltirilgan marmar ustunlarga tiklangan bo‘lib, atrofi handaq bilan o‘ralgan edi.
 
Ilm masjidlar jihozi
 
Tarixiy manbalar ma’lum qilishicha, o‘sha paytdagi masjidlarning yagona jihozi zinapoya shaklida (ba’zilarning aytishicha, kursi ko‘rinishida) yasalgan minbar bo‘lgan. Masjidga to‘plangan qavm o‘tirgan holatda imomni bemalol ko‘rishi va xutbani eshita olishi uchun Payg‘ambarimiz (alayhissalom) birinchi bo‘lib minbarni joriy qilgan edilar. Minbar ko‘plab hadislarda tilga olingan. Masalan, Abu Hurayradan (Alloh undan rozi bo‘lsin) rivoyat qilingan hadisda: «Uyim va minbarim orasi jannat bog‘chalaridan bir bog‘chadir», deyilgan.
Umaviylar sulolasining asoschisi Muoviya davrida 661 yili poytaxt Kufadan Damashqqa ko‘chirilishi masjidlar va ularning jihozlanishida ham burilishlar yasadi. U o‘zi bilan me’morlikdagi sodda-kamtar va jiddiy uslubdan muhtasham saroylar va uzoq davr yashab qolgan me’moriy shoh asarlar yaratish davrigacha bo‘lgan bosqichni olib keldi. Shu o‘rinda Abdul Malik milodiy 691-692 yillari Qudusi sharifda qurdirgan «Qubbatus soxra» (Tosh gumbaz) masjidini eslash kifoya.
Xulosa qilib aytsak, Islom ilk davrining eng asosiy nuqtasi Islomning paydo bo‘lishi va uning ravnaqi edi, davlat butun e’tiborni dushmandan himoyalanish va iqtisodni o‘nglashga qaratgan edi. O‘sha davrning me’moriy izlanishlari jamiyatning xuddi ana shu ehtiyojlarini qondirishga yo‘llangan edi. Bu esa Islomning ilk davri masjidlari me’moriy yechimiga ta’sirini o‘tkazgan.
Masjidlar ilk musulmonlar faoliyatidagi diniy, ijtimoiy va boshqa barcha jabhalarning o‘ziga xos markazi bo‘lgan. Islom ilk davri masjidlari sirasiga Madinadagi Payg‘ambar (alayhissalom) masjidlari (mil. 622 yil), hozirgi Iroqning Basra (mil. 635 yil) va Kufa (mil. 638 yil) shaharlaridagi masjidlar, Misrning Fustat shahridagi Amr ibn Oss milodiy 641 yili qurdirgan masjid kiradi.
 
«Hidoyat» jurnalining 2008-yil 12-sonidan olindi.