Имоми Аъзам Абу Ҳанифа

«Оқилликда, фозилликда ва шубҳали нарсалардан эҳтиёт бўлишда Абу Ҳанифадан устунроқ бирон кимсани кўрмадим».
Язид ибн Ҳорун

У гўзал юзли, хушсурат, ширинсухан, суҳбати юракни эритадиган киши эди. Бўйи ўртача, кийими нафис, юзи кўркам бу зотдан ҳар доим ширин ҳид уфуриб турар, одамларга юзма-юз келганида таралаётган беғубор исларидан уни тезда таниб олишар эди.
Бу олим фиқҳ илмини биринчи бўлиб бойитган, сермаҳсул қилган ва унинг вужудига яширинган энг ажиб дурдоналарни ёруғликка чиқарган улуғ фақиҳ ва мазҳаббоши Абу Ҳанифа Нуъмон ибн Собит ибн Марзабондир (Аллоҳ раҳматига олсин).

* * *

Абу Ҳанифа умавийлар асрининг охирларига ва аббосийлар даврининг дастлабки йилларига гувоҳ бўлди. У иқтидорли кишилар ризқлари ўзлари сезмаган ҳолда ҳар томондан оқиб келадиган бир замонда умр кечирди. Бироқ илми ва нафсини бу нарсалардан асради. Меҳнати орқали эришган нарсаси билангина ризқланишга ҳамда ҳамиша инфоқ-эҳсон қилувчилардан бўлишга азм этди.

* * *

Бир куни ҳукмдор Мансур Абу Ҳанифани саройига таклиф қилди. Абу Ҳанифа унинг ҳузурига етиб келганида, Мансур ғоят иззат-икром билан унга пешвоз чиқди ва олимни ўзига яқин жойга ўтқазди. Ҳукмдор билан илм пешвоси ўртасида дин ва дунё ишларига боғлиқ бир қанча масалалар хусусида савол-жавоблар бўлиб ўтди. Абу Ҳанифа кетишга тараддудланар экан, Мансур ўттиз минг дирҳам солинган ҳамённи тутқазди. Шунда Абу Ҳанифа: “Эй мўминлар амири, мен Бағдодда мусофир кишиман. Бу пулларни қўйишга жойим ҳам йўқ. Бинобарин, уларни йўқотишдан қўрқаман. Уларни мен учун сақлаб қўйинг. Керак бўлиши билан ўзим сўраб оламан”, деди.
Мансур унинг талабини қондирди. Лекин ушбу воқеадан сўнг Абу Ҳанифа узоқ яшамади. У вафот этганида уйидан подшоҳ унга туҳфа қилмоқчи бўлганидан кўпроқ мол топилди. Мансур бу ҳолни эшитиб: “Аллоҳ Абу Ҳанифани раҳматига олсин! Унинг мақсади биздан бирон нарса олмаслик экан, бизни мулойимлик билан рад қилибди», деди.
Унинг ҳаётига назар солсак, вақтининг бир қисмини савдо-сотиқ ишларига ажратганини кўрамиз. У ипак ва жундан тўқилган кийим-кечак ва матолар билан тижорат қилар эди. Унинг савдо моллари Ироқ шаҳарлари аро бориб-келарди. Унинг одамлар доимо келиб турадиган, ҳаммага таниш ва маълум бир дўкони бўлиб, кишилар у ерда муомалада ҳаққонийлик, олиш-беришда омонатдорликни кўришар эди.
Бир куни Абу Ҳанифанинг танишларидан бири унинг дўконига келиб, бундай дейди:
—     Абу Ҳанифа, менга ипакдан тўқилган кийим керак эди.
—     Хўп, ранги қанақа бўлсин?
—     Мана бундай, бундай бўлсин.
—     Яхши, лекин бир оз сабр қилиб тур, деди Абу Ҳанифа, — сен сифатлаган кийим қўлимга келиб тушиши билан уни сенга олиб қўяман.
Бир ҳафта ҳам ўтар-ўтмас сўралган кийим Абу Ҳанифанинг қўлига тушди. Бояги одам иккинчи марта дўкондан ўтди. Уни кўрган Абу Ҳанифа: “Сен излаган нарса келди”, деди ва унга молни кўрсатди. Мол харидорга маъқул келгач:
—     Жуда соз, неча пул тўлашим керак бунга? — деб сўради.
—     Бир дирҳам.
—     Бир дирҳам?! деб юборди бояги киши ҳайрат ва таажжуб билан.
—     Ҳа, бир дирҳам...
—     Бу нима қилганингиз, Абу Ҳанифа, — дея ўпкалана бошлади ҳалиги киши, — сиз устимдан куласиз деб ҳеч ўйламаган эдим.
Шунда Абу Ҳанифа айтди:
—     Мен устингдан кулмаяпман. Қулоқ сол, шу кийим билан яна битта худди шунақа кийимни бир савдода арзонгина сотиб олган эдим. Наригисини сотиб, фойдамни олдим. Бунисининг тани менга атиги бир дирҳам кумушга тушди. Мен биродаримдан фойда олувчи эмасман.

* * *

Бир куни Абу Ҳанифанинг кўзи танишларидан бирининг кийимларига тушди, улар унниқиб, увадаси чикиб кетган эди. Одамлар тарқаб, фақат ҳалиги киши қолгач, Абу Ҳанифа унга:
—     Анави жойнамозни кўтаргин-да, тагидагини ол, — деди.
Киши жойнамозни кўтарди. Қараса, тагида минг дирҳам пул бор эди.
—     Уни олиб, уст-бош қил, деди Абу Ҳанифа.
—     Мен ўзимга тўқман, деди ҳалиги киши, Аллоҳ менга бойлик, мўл ризк ато килган. Бу пулларингизга эҳтиёжим йўқ.
Шунда Абу Ҳанифа бундай деди:
—     Аллоҳ таоло сенга бойлик ва фаровонлик неъматини ато қилган экан, қани у неъматларнинг асари?! Расулуллоҳнинг (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): «Албатта, Аллоҳ бандасининг устида унга берган неъматининг асарини кўришни севади», деган сўзларини эшитмаганмисан? Шундай экан, ўзингни тартибга келтириб, уст-бошингга караб юришинг керак. Шунда яқинларинг ҳам сенга ачиниб юрмайди.
Абу Ҳанифа сахий, бошкаларга меҳрибон, олийжаноб инсон эди. Оилага қанча сарфласа, ўшанча бошқа муҳтожларга ҳам эҳсон қилар эди. Агар янги кийим кийса, унинг қийматига тенг кийимларни мискинларга ҳам кийдирарди. Олдига таом қўйилса, ундан одатда ейдиган миқдоридан бир неча марта ортиғини бошқа идишга суздириб, бева-бечораларга чиқартириб юборар эди.
Ҳафс ибн Абдураҳмон айрим тижоратларида Абу Ҳанифага шерик эди. Ипак кийим ва матолардан иборат молларни Ироқнинг баъзи шаҳарларига олиб борарди. Бир сафар жуда катта миқдордаги мол ҳозирланиб, йўлга чиқиш олдида Ҳафсга тайинлади:
“Фалон, фалон кийимларда айблар бор. Уларни сотишдан олдин харидорга нуқсонини албатта айт!” деб тайинлади.
Ҳафс савдога берилиб кетиб, ҳамма молни сотиб юборди. Пировардида айрим кийимлардаги иллатни айтишни унутди. Эсига тушганида кеч бўлган эди. Айбли кийимларни сотиб олган кишиларни эслашга қанча уринмасин, натижа бўлмади.
Воқеани эшитган Абу Ҳанифа тинчини йўқотди. Чув тушган харидорларни аниқлашнинг ҳеч имкони бўлмаганидан сўнг ўша галги молларидан тушган пулларнинг барини садақа қилиб юборди. Фақат шундан кейингина кўнгли хотиржам бўлди.

* * *

Абу Ҳанифа хушхулқ, хушмуомала, дилкаш киши эди. Ҳамроҳи у билан суҳбатлашса саодат топар, унга бегоналар эса, гарчи душмани бўлса ҳам озоридан омонда эди. У ғийбатдан узоқ бўлган, ҳатто душманларидан бирортасини ёмон сўзлар билан тилга олмаган.
Абу Ҳанифа одамларнинг кўнглини ола билар, дўстликнинг давомли бўлишига муштоқ эди. Ривоятлардан маълум бўлишича, гоҳида нотаниш олим мажлис ўтказаётган жойдан ўтиб қолса, шунчаки қизиқиб, даврага келиб қўшиларди. Мажлис охирига етганида ҳалиги олимдан ҳол-аҳвол сўрарди. Агар камбағал бўлса, ёрдам кўрсатар, касалманд бўлса, бориб зиёрат қилар, бирон ҳожати бўлса, бажо этар эди. Бора-бора ўша олим Абу Ҳанифанинг мухлисларидан бирига айланиб қолганини ўзи ҳам сезмас эди.

* * *

Ривоят қилинишича, Абу Ҳанифа вафот топган жойида Қуръони каримни етти минг марта хатм қилган экан. Айниқса, Залзала сурасини ўқиганида Абу Ҳанифанинг аъзойи баданини титроқ босарди. Қалбини қўрқув қопларди. Соқолини тутамлаганича бундай дер эди:
“Эй бир зарра мисқолича яхшиликка мукофот берувчи!
Эй бир зарра мисқолича ёмонликка жазо берувчи!
Қулинг Нўъмонни дўзах ўтидан асра!
Қулинг билан уни дўзахга яқинлаштирувчи нарсалар орасини узоқ қил
Ва уни чексиз раҳматингга ол, ё Раҳмлилар Раҳмлиси!”

U go‘zal yuzli, xushsurat, shirinsuxan, suhbati yurakni eritadigan kishi edi. Bo‘yi o‘rtacha, kiyimi nafis, yuzi ko‘rkam bu zotdan har doim shirin hid ufurib turar, odamlarga yuzma-yuz kelganida taralayotgan beg‘ubor islaridan uni tezda tanib olishar edi.
Bu olim fiqh ilmini birinchi bo‘lib boyitgan, sermahsul qilgan va uning vujudiga yashiringan eng ajib durdonalarni yorug‘likka chiqargan ulug‘ faqih va mazhabboshi Abu Hanifa Nu’mon ibn Sobit ibn Marzabondir (Alloh rahmatiga olsin).

* * *

Abu Hanifa umaviylar asrining oxirlariga va abbosiylar davrining dastlabki yillariga guvoh bo‘ldi. U iqtidorli kishilar rizqlari o‘zlari sezmagan holda har tomondan oqib keladigan bir zamonda umr kechirdi. Biroq ilmi va nafsini bu narsalardan asradi. Mehnati orqali erishgan narsasi bilangina rizqlanishga hamda hamisha infoq-ehson qiluvchilardan bo‘lishga azm etdi.

* * *

Bir kuni hukmdor Mansur Abu Hanifani saroyiga taklif qildi. Abu Hanifa uning huzuriga yetib kelganida, Mansur g‘oyat izzat-ikrom bilan unga peshvoz chiqdi va olimni o‘ziga yaqin joyga o‘tqazdi. Hukmdor bilan ilm peshvosi o‘rtasida din va dunyo ishlariga bog‘liq bir qancha masalalar xususida savol-javoblar bo‘lib o‘tdi. Abu Hanifa ketishga taraddudlanar ekan, Mansur o‘ttiz ming dirham solingan hamyonni tutqazdi. Shunda Abu Hanifa: “Ey mo‘minlar amiri, men Bag‘dodda musofir kishiman. Bu pullarni qo‘yishga joyim ham yo‘q. Binobarin, ularni yo‘qotishdan qo‘rqaman. Ularni men uchun saqlab qo‘ying. Kerak bo‘lishi bilan o‘zim so‘rab olaman”, dedi.
Mansur uning talabini qondirdi. Lekin ushbu voqeadan so‘ng Abu Hanifa uzoq yashamadi. U vafot etganida uyidan podshoh unga tuhfa qilmoqchi bo‘lganidan ko‘proq mol topildi. Mansur bu holni eshitib: “Alloh Abu Hanifani rahmatiga olsin! Uning maqsadi bizdan biron narsa olmaslik ekan, bizni muloyimlik bilan rad qilibdi», dedi.
Uning hayotiga nazar solsak, vaqtining bir qismini savdo-sotiq ishlariga ajratganini ko‘ramiz. U ipak va jundan to‘qilgan kiyim-kechak va matolar bilan tijorat qilar edi. Uning savdo mollari Iroq shaharlari aro borib-kelardi. Uning odamlar doimo kelib turadigan, hammaga tanish va ma’lum bir do‘koni bo‘lib, kishilar u yerda muomalada haqqoniylik, olish-berishda omonatdorlikni ko‘rishar edi.
Bir kuni Abu Hanifaning tanishlaridan biri uning do‘koniga kelib, bunday deydi:
—     Abu Hanifa, menga ipakdan to‘qilgan kiyim kerak edi.
—     Xo‘p, rangi qanaqa bo‘lsin?
—     Mana bunday, bunday bo‘lsin.
—     Yaxshi, lekin bir oz sabr qilib tur, dedi Abu Hanifa, — sen sifatlagan kiyim qo‘limga kelib tushishi bilan uni senga olib qo‘yaman.
Bir hafta ham o‘tar-o‘tmas so‘ralgan kiyim Abu Hanifaning qo‘liga tushdi. Boyagi odam ikkinchi marta do‘kondan o‘tdi. Uni ko‘rgan Abu Hanifa: “Sen izlagan narsa keldi”, dedi va unga molni ko‘rsatdi. Mol xaridorga ma’qul kelgach:
—     Juda soz, necha pul to‘lashim kerak bunga? — deb so‘radi.
—     Bir dirham.
—     Bir dirham?! deb yubordi boyagi kishi hayrat va taajjub bilan.
—     Ha, bir dirham...
—     Bu nima qilganingiz, Abu Hanifa, — deya o‘pkalana boshladi haligi kishi, — siz ustimdan kulasiz deb hech o‘ylamagan edim.
Shunda Abu Hanifa aytdi:
—     Men ustingdan kulmayapman. Quloq sol, shu kiyim bilan yana bitta xuddi shunaqa kiyimni bir savdoda arzongina sotib olgan edim. Narigisini sotib, foydamni oldim. Bunisining tani menga atigi bir dirham kumushga tushdi. Men birodarimdan foyda oluvchi emasman.

* * *

Bir kuni Abu Hanifaning ko‘zi tanishlaridan birining kiyimlariga tushdi, ular unniqib, uvadasi chikib ketgan edi. Odamlar tarqab, faqat haligi kishi qolgach, Abu Hanifa unga:
—     Anavi joynamozni ko‘targin-da, tagidagini ol, — dedi.
Kishi joynamozni ko‘tardi. Qarasa, tagida ming dirham pul bor edi.
—     Uni olib, ust-bosh qil, dedi Abu Hanifa.
—     Men o‘zimga to‘qman, dedi haligi kishi, Alloh menga boylik, mo‘l rizk ato kilgan. Bu pullaringizga ehtiyojim yo‘q.
Shunda Abu Hanifa bunday dedi:
—     Alloh taolo senga boylik va farovonlik ne’matini ato qilgan ekan, qani u ne’matlarning asari?! Rasulullohning (sollallohu alayhi va sallam): «Albatta, Alloh bandasining ustida unga bergan ne’matining asarini ko‘rishni sevadi», degan so‘zlarini eshitmaganmisan? Shunday ekan, o‘zingni tartibga keltirib, ust-boshingga karab yurishing kerak. Shunda yaqinlaring ham senga achinib yurmaydi.
Abu Hanifa saxiy, boshkalarga mehribon, oliyjanob inson edi. Oilaga qancha sarflasa, o‘shancha boshqa muhtojlarga ham ehson qilar edi. Agar yangi kiyim kiysa, uning qiymatiga teng kiyimlarni miskinlarga ham kiydirardi. Oldiga taom qo‘yilsa, undan odatda yeydigan miqdoridan bir necha marta ortig‘ini boshqa idishga suzdirib, beva-bechoralarga chiqartirib yuborar edi.
Hafs ibn Abdurahmon ayrim tijoratlarida Abu Hanifaga sherik edi. Ipak kiyim va matolardan iborat mollarni Iroqning ba’zi shaharlariga olib borardi. Bir safar juda katta miqdordagi mol hozirlanib, yo‘lga chiqish oldida Hafsga tayinladi:
“Falon, falon kiyimlarda ayblar bor. Ularni sotishdan oldin xaridorga nuqsonini albatta ayt!” deb tayinladi.
Hafs savdoga berilib ketib, hamma molni sotib yubordi. Pirovardida ayrim kiyimlardagi illatni aytishni unutdi. Esiga tushganida kech bo‘lgan edi. Aybli kiyimlarni sotib olgan kishilarni eslashga qancha urinmasin, natija bo‘lmadi.
Voqeani eshitgan Abu Hanifa tinchini yo‘qotdi. Chuv tushgan xaridorlarni aniqlashning hech imkoni bo‘lmaganidan so‘ng o‘sha galgi mollaridan tushgan pullarning barini sadaqa qilib yubordi. Faqat shundan keyingina ko‘ngli xotirjam bo‘ldi.

* * *

Abu Hanifa xushxulq, xushmuomala, dilkash kishi edi. Hamrohi u bilan suhbatlashsa saodat topar, unga begonalar esa, garchi dushmani bo‘lsa ham ozoridan omonda edi. U g‘iybatdan uzoq bo‘lgan, hatto dushmanlaridan birortasini yomon so‘zlar bilan tilga olmagan.
Abu Hanifa odamlarning ko‘nglini ola bilar, do‘stlikning davomli bo‘lishiga mushtoq edi. Rivoyatlardan ma’lum bo‘lishicha, gohida notanish olim majlis o‘tkazayotgan joydan o‘tib qolsa, shunchaki qiziqib, davraga kelib qo‘shilardi. Majlis oxiriga yetganida haligi olimdan hol-ahvol so‘rardi. Agar kambag‘al bo‘lsa, yordam ko‘rsatar, kasalmand bo‘lsa, borib ziyorat qilar, biron hojati bo‘lsa, bajo etar edi. Bora-bora o‘sha olim Abu Hanifaning muxlislaridan biriga aylanib qolganini o‘zi ham sezmas edi.

* * *

Rivoyat qilinishicha, Abu Hanifa vafot topgan joyida Qur’oni karimni yetti ming marta xatm qilgan ekan. Ayniqsa, Zalzala surasini o‘qiganida Abu Hanifaning a’zoyi badanini titroq bosardi. Qalbini qo‘rquv qoplardi. Soqolini tutamlaganicha bunday der edi:
“Ey bir zarra misqolicha yaxshilikka mukofot beruvchi!
Ey bir zarra misqolicha yomonlikka jazo beruvchi!
Quling No‘‘monni do‘zax o‘tidan asra!
Quling bilan uni do‘zaxga yaqinlashtiruvchi narsalar orasini uzoq qil
Va uni cheksiz rahmatingga ol, yo Rahmlilar Rahmlisi!”

• Олдинги
• Кейинги