Ал-Ҳаким ат-Термизий
Унинг тўлиқ исми Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Али ибн ал-Ҳасан[1] ибн Башир ал-Ҳаким ат-Термизий бўлиб, таржимаи ҳолига оид маълумотлар ўрта аср араб муаллифларидан Тожуддин ас-Субкий, ал-Хатиб ал-Бағдодий, Ибн Ҳажар ал-Асқалоний, ас-Сулламий ва бошқалар асарларида, шунингдек, унинг ўзининг қаламига мансуб «Бадъу шаъни Абу Абдуллоҳ» («Абу Абдуллоҳ ишининг бошланиши») номли автобиографик рисоласида келтирилган[2].
Унинг мазкур шаклдаги тўлиқ исми аллома томонидан ёзилган «Наводир ул-усул фи маърифат ахбор ар-расул» («Расулуллоҳ хабарлари ҳақидаги нодир усуллар»), «Илм ул-авлиё» («Валийлар (ёки авлиёлар) илми»), «Хатм ул-авлиё» («Авлиёларнинг охиргиси») ва «Назоир ул-Қуръон» («Қуръон ибратлари») каби асарларнинг номлари ёинки муқаддима қисмларида ҳам айнан шу тарзда келтирилган. Ал-Ҳаким ат-Термизий таваллуд топган сана хусусида ҳам ёзилган манбалар ва адабиётларда турли йиллар келтирилган. Одатда, ўрта асрларга оид ёзма манбаларда аксар ҳолларда муаллифнинг фақат вафот этган йили кўрсатилиб, таваллуд этган санаси келтирилмайди. Жумладан, таниқли олим Ҳожи Халифа ўзининг «Кашф уз-зунун» номли машҳур асарининг бир неча ўринларида ал-Ҳаким ат-Термизий вафотини ҳижрий 255 (мелодий 869) йил деб кўрсатган. Шунингдек, алломанинг Термиз шаҳри яқинида жойлашган мақбараси устида ўрнатилган қабртошдаги битикларда ҳам унинг ҳаёти ҳақида баъзи маълумотлар келтирилиб, вафот этган санаси ҳижрий 255 (мелодий 869) деб ёзилган. Бошқа баъзи манбаларда ҳам унинг мазкур санада вафот этганлиги қайд этилади. Ал-Ҳаким ат-Термизийнинг узоқ — 116 ёинки 120 йил умр кўрганлигини эътиборга олсак, аллома саккизинчи асрнинг ўрталарида (тахминан 750—760 йиллар оралиғида) таваллуд топганлиги аён бўлади. Айни вақтда баъзи замонавий тадқиқотчилар унинг таваллуди ва вафоти ҳақида батамом бошқа саналарни кўрсатганлар. Жумладан, ал-Ҳаким ат-Термизийнинг ҳаёти ва унинг таълимотини чуқур ўрганган мисрлик таниқли олим Абдулфаттоҳ Абдуллоҳ Барака ал-Ҳаким ат-Термизийни ҳижрий 205 (мелодий 820) йилда Термиз шаҳрида таваллуд топиб, узоқ умр кўриб, ҳижрий 320 (мелодий 932) йилда 112 ёшида вафот этганлиги ҳақида ёзади[3]. Мана шуларни хулоса қилиб айтиш мумкинки, бу йўналишда келажакда олиб бориладиган чуқур илмий тадқиқотлар аллома ал-Ҳаким ат-Термизий таваллуди ва вафоти саналарини аниқлаш имконини беради, деб ўйлаймиз. Унинг мақбараси Термиз шаҳрининг яқинида Амударё бўйида жойлашган.
Термиз шаҳри ҳақидаги қимматли маълумотларни араб географлари ал-Муқаддасий (Аҳсан ут-тақосим фи маърифат ал-ақолийм), ал-Истахрий (ал-Масолик вал-мамолик), ал-Балазурий-Футуҳ ул-булдон ва бошқа қатор муаллифларнинг асарларида учратамиз. Мазкур манбаларда таъкидланишича, ал-Ҳаким ат-Термизий туғилган Термиз шаҳри ҳам IX асрда Мовароуннаҳрнинг энг йирик ва обод шаҳарларидан бири сифатида машҳур бўлган. Шаҳарда исломий илм ва маданият юксак даражада тараққий этган. Илм-фаннинг турли соҳалари, жумладан, исломий илмлар бўйича Термиз шаҳридан етишиб чиққан кўплаб алломалар ат-Термизий нисбаси билан бутун дунёда машҳур бўлганлар. Жаҳоний эҳтиромга сазовор бўлган термизлик буюк сиймолардан бири ал-Ҳаким ат-Термизийдир. Афсуски, ал-Ҳаким ат-Термизийнинг болалик ва ёшлик йиллари ҳақида манбаларда аниқ маълумотлар учратмадик. Унинг ота-онаси ҳақидаги баъзи хабарлардан маълум бўлишича, унинг отаси Али ибн ал-Ҳасан ўз даврида ҳадис илмининг кўзга кўринган олимларидан бири сифатида машҳур бўлган. Араб тарихчиси ал-Хатиб ал-Бағдодий ўзининг машҳур «Тарихи Бағдод» («Бағдод тарихи») номли асарида ёзишича, у мусулмон оламининг энг йирик марказларидан саналган Бағдод шаҳрида бўлиб, ўша даврнинг машҳур олиму уламолари билан ҳадис илмининг турли масалалари бўйича қизғин баҳс ва мунозараларда иштирок этган. Ал-Ҳаким ат-Термизий ўзининг автобиографик рисоласи «Бадъу шаъни Абу Абдуллоҳ» ва «Ар-Радд аълол-муаттила» каби асарларида ёзишича, унинг онаси ва бобоси ҳам ўз даврида ҳадис илмининг етук билимдонларидан бўлган. Бу маълумотлардан шундай хулоса қилиш мумкинки, ал-Ҳаким ат-Термизий илм-маърифат юксак қадрланадиган, зиёли бир хонадонда дунёга келиб, мана шу илмий-маънавий муҳитда ўсиб улғайган. Охир оқибатда мазкур омиллар таъсирида унинг маънавий дунёси ва илмий тафаккури шаклланиб, камолга етган. Айни вақтда шуни алоҳида таъкидлаш керакки, ал-Ҳаким ат-Термизийнинг илмий камолотида унинг отаси Али ибн ал-Ҳасаннинг хизматлари бениҳоя катта. Чунончи, у ўз фарзанди учун нафақат меҳрибон ва ғамхўр ота, балки унга нисбатан талабчан мураббий ва маърифатли устоз мақомида ҳам бўлган. Бу хусусда ал-Ҳаким ат-Термизий ўз китобларидан бирида шундай ҳикоя қилади:
— Оллоҳ таоло мени устозим — волидимдан жудо қилганда мен саккиз ёшда эдим. Унинг саъй-ҳаракатлари боис мен илм олишга шундай берилиб кетгандимки, китоб мутолаа қилиш мен учун асосий машғулот бўлиб қолган эди. Ваҳоланки, менинг тенгқурларим ўйин-кулги ва вақти хушлик билан банд бўлардилар. Волидимнинг ижтиҳодлари туфайлик мен шу ёшимда «Илм ал-осор» (Қадимий ривоятлар (ҳадислар) ҳақидаги илм)ва «Илм ар-рай» («Эътиқод ҳақидаги илм») билимларини тўлиқ эгаллаб олган эдим...
Отаси вафотидан кейин ал-Ҳаким ат-Термизий ўз шаҳридаги етук олимлардан асосан тафсир, ҳадис ва фиқҳ илмларидан сабоқ олади. Унинг термизлик муҳаддислар Абу Муҳаммад Солиҳ ибн Муҳаммад ибн Наср ат-Термизий, Солиҳ ибн Абдуллоҳ ат-Термизийдан ҳадис илмини ўрганганлиги ҳақида манбаъларда аниқ маълумотлар келтирилган[4]. Шундан сўнгра аллома Фаридуддин ал-Атторнинг ёзишича, ёши йигирма еттига етганда ал-Ҳаким ат-Термизий икки ўртоғи билан ўша пайтда бутун Шарқда илму маърифатнинг энг йирик марказларидан бири саналган Бағдодга бориб илм олишни ният қилганда бирдан онаси бетоб бўлиб қолади ва унга: «Эй ўғлим, мен бир муштипар, заифа аёл бўлсам, менга сендан бўлак бошпаноҳ бўлиб ёрдам берадиган бирор кимса бўлмаса, менинг бутун борлиғим фақат сен билан боғлиқ бўлса. Сен мени кимга ташлаб кетмоқчисан?» — деб унга илтижо қилади. Волидасининг бу сўзлари ал-Ҳаким ат-Термизийга қаттиқ таъсир қилиб, у илм талабидаги ушбу сафаридан воз кечади. Унинг икки ўртоғи эса ўз сафарларига отланиб йўлга тушадилар. Сўнгра, ушбу воқеадан кейин талай вақт ўтгач, ал-Ҳаким ат-Термизий Бағдодга боролмаганлиги учун ғоятда афсусланиб, мақбаралардан бирининг ёнида йиғлаб хафа бўлиб турганида унинг ёнида юзидан нур ёғилиб турган бир шайх пайдо бўлиб, ундан йиғлашининг сабабини сўрайди. Ал-Ҳаким унга юз берган воқеани бирма-бир айтиб беради. Шунда шайх: Истасанг, мен сенга ҳар куни турли илмлардан сабоқ бериб, сени ўқитаман, дейди. Ал-Ҳаким унинг бу сўзига дарҳол рози бўлади. Бу ҳол бир неча йил давом этади. Сўнгра у билса бу киши Хизр алайҳиссалом эканлар. Унинг бу саодатли марҳаматга эришиши волидаи мушфиқасининг дуоси барокотидан бўлган эди[5]. Айни шу воқеа бошқа манбаларда бироз бошқачароқ тарзда ҳикоя қилинади...
Бу ҳикоя ҳақиқатми ёки афсонавий ривоятми, қандай бўлмасин унинг оиласи ҳақида муайян даражада тасаввур беради. Чунончи, ушбу ҳикоядан маълум бўлишича, у ота-онасининг яккаю ягона фарзанди бўлган, онасининг илтижосига қараганда уларнинг оиласида ал-Ҳакимдан бошқа унга бошпаноҳ бўлиб, қарайдиган кимса бўлмаган. У ўз онасига меҳрибон, уни боқувчисиз ташлаб кетишга журъат қилмаган — оилапарвар, қанчалик илм олишга иштиёқи кучли бўлгани билан ўз волидасининг сўзига қулоқ солиб, унинг дуосини олганлиги боис охир-оқибатда илм олишда ҳам ўз матлабига эришади. Шунингдек, манбаларда унинг оилавий аҳволи, рафиқасининг солиҳа, тақводор, покиза аёл эканлиги, оилада олтита фарзанди бўлганлиги ҳақида ҳам баъзи маълумотлар келтирилган.
АЛ-ҲАКИМ АТ-ТЕРМИЗИЙНИНГ УСТОЗЛАРИ
Айни вақтда ал-Ҳаким ат-Термизий сабоқ олган устозлари ҳақида манбаларда келтирилган маълумотлардан қуйидагиларни айтиш мумкин:
1. Ал-Ҳаким ат-Термизийнинг биринчи устози, юқорида зикр этилганидек, унинг отаси Али ибн ал-Ҳасан ат-Термизий эди. Бу ҳақдаги маълумотлар ал-Хатиб ал-Бағдодийнинг «Тарихи Бағдод» (2-жилд, 373-бет) номли асарида келтирилган.
2. Қутайба ибн Саъийд ас-Сақафий ал-Балхий ҳақидаги маълумотлар ҳам ал-Хатиб ал-Бағдодийнинг «Тарихи Бағдод» (4-жилд, 264-бет) номли асарида келтирилади. У илм олиш талабида ёшлигидан кўп мамлакатларга сафар қилган. Шу мақсадда Бағдод, Макка, Мадина, Шом ва Миср каби мамлакатларга борган. Ўз даврининг етук муҳаддисларидан ҳисобланган Молик ибн Анас, Ал-Лайс ибн Саад, Абдуллоҳ ибн Лаҳийъа, Яқуб ибн Абдураҳмон, Ҳамод ибн Зайд, Исмоил ибн Жаъфар, Суфён ибн Уйайнадан ҳадислар эшитган. Ўз навбатида Қутайба ибн Саъийддан ҳам Аҳмад ибн Ҳанбал, Абу Бакр ибн Абу Шайба, Юсуф ибн Мусо, Абу Довуд ас-Сижистоний, Иброҳим ал-Ҳарбий, Мусо ибн Ҳорун, абу Зуръа, Имом ал-Бухорий ва Имом Муслим ибн ал-Ҳажжож («Саҳийҳ» асарларида) ва улардан бошқа кўплаб йирик олимлар ҳадислар ривоят қилганлар. У тахминан ҳижрий 150 (мелодий 767) йидда таваллуд топиб, қарийб тўқсон йил умр кўриб, ҳижрий 240 (854 мелодий) йилда ўзи узоқ муддат истиқомат қилган Балхнинг Буғлон номли қишлоғида вафот этган.
3. Солиҳ ибн Абдуллоҳ ат-Термизий. Унинг ҳақидаги мухтасар маълумотлар ал-Хатиб ал-Бағдодийнинг «Бағдод тарихи» (1-жилд, 315-бет) ва Ибн Ҳажар ал-Асқалонийнинг «Лисон ал-мейзон» (3769 рақамда) каби асарларида келтирилган. У узоқ муддат Бағдодда яшаб Молик ибн Анас, Ҳамод ибн Яҳя ал-Абаҳ, Абдулворис ибн Саъийд, Абсар ибн ал-Қосим, Шурайк ибн Абдуллоҳ, Жаъфар ибн Сулаймон, Фараж ибн Фазола, Умар ибн Ҳорун ал-Балхий каби олимлардан ҳадис илмидан сабоқ олган. Шунингдек, Солиҳ ибн Абдуллоҳ ат-Термизийдан, Абдуллоҳ ибн Аҳмад ибн Ҳанбал, Абу Зуръа, Абу Ҳотам ар-Розийон ва бошқа олимлар ҳадислар ривоят қилганлар. Тарихчи Ибн Ҳиббон ўзининг «ас-Сиқот» номли асарида унинг ҳақида ёзиб «Солиҳ ибн Абдуллоҳ ат-Термизий «Соҳиб суннат ва фазл» деб таъкидлаган.
4. Солиҳ ибн Муҳаммад ат-Термизий. Унинг исми шарифи ал-Хатиб ал-Бағдодийнинг «Тарихи Бағдод», Шамсуддин аз-Заҳабийнинг «Мейзон ал-эътидол» ва шунингдек «Лисон ал-мейзон» каби асарларида зикр қилинган. У Муҳаммад ибн Марвон ал-Садайдан ҳадислар ривоят қилган, шунингдек, ҳаж ибодатини адо этиш учун бораётганда Бағдодда тўхтаб Ҳамдон ибн Зуннун ва ўз юртдоши ал-Қосим ибн Ибод ат-Термизийдан ҳадислардан сабоқ олганлиги маълум. Абул Ҳасан ибн ал-Хилал ал-Муқрий ундан ҳадислар ривоят қилган. Баъзи манбаларда унинг муржиъа оқимига мансуб бўлганлиги, уларга пора бериб бир қанча муддат Термиз қозиси лавозимида фаолият кўрсатганлиги ҳақида ҳам қайд этилган.
5. Суфён ибн Вакийъ. Таниқли тарихчи Шамсуддин аз-Заҳабий ўзининг «Мейзон ал-эътидол» номли асарида (2-жилд, 173-бет) унинг исмини Суфён ибн Вакийъ Ибн ал-Жарроҳ Абу Муҳаммад ар-Равосий деб тўлиқ келтирган. Муаррих Ибн Ҳиббоннинг ёзишича, унга отаси Вакийъ ибн ал-Жарроҳ варроғини (ёзганларини оққа кўчирувчисини) алмаштиришни маслаҳат берган, чунки у (варроғ) унга чалкаш, мавқуф ҳадисларни ҳам ёзиб келаверганлиги сабабли кўп азиятга мубтало бўлган экан. Суфён ибн Вакийъ фозил ва ҳақиқатгўй шайх бўлиб, Ибн ал-Ҳиббоннинг ёзишича, ҳижрий 247 (мелодий 861) йилда вафот этган.
Ал-Ҳасан ибн Умар ибн Шафиқ ал-Балхий. Унинг тўлиқ исми ал-Ҳасан ибн Умар ибн Шафиқ ибн Асмоъ Абу Али ал-Жармий ал-Басрий бўлиб, Ал-Хатиб ал-Бағдодийнинг «Тарихи Бағдод» асарида зикр қилинишича (7-жилд, 355-бет), у тижорат ишлари билан кўпинча Балхга бориб тургани учун ал-Балхий нисбати билан машҳур бўлган, сўнгра у Бағдодга бориб унда отасидан, Абдулворис ибн Саъийд, Жаъфар ибн Сулаймон ва бошқалардан ҳадислар ривоят қилган.
Ал-Ҳасан ал-Балхийдан Абдуллоҳ ибн Аҳмад ибн Ҳанбал, Абу Зуръа, Абу Ҳотам ар-Розиён, Мусо ибн Исҳоқ ал-Ансорий ва ал-Ҳасан ибн ат-Таййиб ал-Шижоъийлар ҳадислар ривоят қилган. Унинг ҳақида Абу Зуръа ва Имом ал-Бухорий каби алломалар ҳам таҳсинга лойиқ фикрларни айтганлар. Ал-Ҳасан ал-Балхий 230 ҳижрий (845 мелодий) йидда вафот этган.
7. Аҳмад ибн Ҳизравайҳ. Унинг тўлиқ исми Абу Хомид Аҳмад ибн Ҳизравайҳ ал-Балхий бўлиб, унинг ҳақидаги қисқача маълумотлар Абу Нуаймнинг «ал-Ҳилйа» (10-жилд, 42-бет), Абу Абдурраҳмон ас-Сулламийнинг «ат-Табақот» (103—106-бетлар) номли асарларида келтирилади. Улар ёзишларича, Аҳмад ибн Ҳизравайҳ Хуросоннинг йирик машойихларидан бири бўлган. У Абу Туроб ан-Нахшабий Ҳотам ал-Асамнинг суҳбатида бўлиб, Абу Язийд ал-Бистомий билан учрашган. Замондошларининг фикрича, у олийҳиммат, ҳақиқатгўй киши бўлган. Вафоти ҳижрий 240 (мелодий 854) йилга тўғри келади.
8. Абу Туроб ан-Нахшабий. Абу Туроб ан-Нахшабийнинг тўлиқ исмини тарихчилар Асқар ибн Муҳаммад Ҳасийн Абу Туроб ан-Нахшабий деб келтирганлар. Ас-Сулламий «Табақот ас-суфиййа», Тожуддин ас-Субкий «Табақот аш-шофоиъййа ал-кубро» номли асарларида Абу Туроб ан-Нахшабийнинг Хуросоннинг энг буюк машойихларидан бири бўлганлигини, у ўз илми, футуввати, зоҳидлик ва художўйлиги билан алоҳида ажралиб турганлигини таъкидлайдилар. Тожуддин ас-Субкийнинг таърифлашича, Абу Туроб ан-Нахшабий бешак ўз даврининг улуғ шайхи бўлиб, илм ва динни ўзида тўла мужассам қилган зот бўлган.
У Абу Ҳотам ал-Аттор ал-Басрий, Ҳотам ал-Асами ал-Балхий каби олимлар билан мулоқотда бўлиб ҳамкорлик қилган. У турли олимлардан кўплаб ҳадислар ёзиб олган, Имом аш-Шофиъий асарларини чуқур ўрганган. У Муҳаммад ибн Абдуллоҳ ибн Нумайр, Нуайн ибн Ҳамод, Аҳмад ибн Наср ан-Найсобурий каби олимлардан ҳадислар ривоят қилган. Ўз навбатида Абу Туроб ан-Нахшабийдан Аҳмад ибн ал-Жалоъ, Абу Бакр ибн Осим, Абдуллоҳ ибн Аҳмад ибн Ҳанбал ва бошқалар ҳадислар ривоят қилганлар. Абу Абдуллоҳ ибн ал-Жалоъ шундай деган: Мен ҳаётимда олти юз шайхни учратганман, лекин уларнинг орасидан тўрттасига ўхшаганини сира кўрган эмасман. Улардан энг биринчиси, шубҳасиз, Абу Туроб ан-Нахшабийдир. Ибн ас-Салоҳ қолган учталари: ушбу Абдуллоҳнинг отаси Яҳя ал-Жалоъ, Абу Убайд ал-Иусрий ва Зуннун ал-Мисрийдир — розия оллоҳу анҳум деган.
9. Яҳя ибн Маоз ар-Розий. Унинг ҳақидаги мухтасар маълумотлар ал-Хатиб ал-Бағдодийнинг «Тарихи Бағдод», ас-Сулламийнинг «Табақот ас-суфиййа» ва бошқа баъзи асарларда келтирилган. У Исҳоқ ибн Сулаймон ар-Розий, Маккий ибн Иброҳим ал-Балхий ва Али ибн Муҳаммад ат-Танофусий каби олимлар ҳадисларидан сабоқ олган. Ундан эса Рай, Ҳамадон ва Хуросоннинг бошқа шаҳарларидан келган олимлар исноди кам бўлган ҳадисларни ривоят қилганлар.
Яҳя ибн Маоз ар-Розий аксар умрини Нишопурда ўтказиб, то вафотигача шу ерда яшади. Шу орада у Бағдодга ҳам келган эди ва шунда шаҳардаги суфий машойихлар унинг ҳузурида тўпланишиб, илмий мунозаралар қилганлар. Сўнгра у Бағдоддан чиқиб Балхга, ва бирмунча муддат Балхда яшагач, яна қайтиб Нишопурга келади, 258 ҳижрий (872 мелодий) санада шу ерда вафот этади.
10. Яқуб ибн Шайба ибн ас-Салт. Унинг тўлиқ исми Яқуб ибн Шайба ибн ас-Салт ибн Асфур Абу ас-Садусий бўлиб, у асли Басра аҳлидан. Яқуб ибн Шайба ҳақидаги маълумотлар тарихчи Шамсуддин аз-Заҳабийнинг «Тазкират ул-ҳуффоз» («Ҳофизлар ҳақида тазкира»), ал-Хатиб ал-Бағдодийнинг «Тарихи Бағдод» номли асарларида келтирилган. Молик ибн Анаснинг гапига қараганда, у асли бағдодлик фақиҳлардан саналган, кўплаб ҳадислар ривоят қилиб, қатор асарлар ҳам яратган.
У Али ибн Осим, Язид ибн Ҳорун, Аффон ибн Муслим, Муҳаммад ибн Абдуллоҳ ал-Ансорий, Асвад ибн Омир, Яҳя ибн Абу Бакр ва уларга ўхшаш кўплаб олимлардан ҳадислар эшитган.
Ундан ҳадис ривоят қилганлардан ўғлининг ўғли (набираси) Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Яқуб, Юсуф ибн Яқуб ибн Исҳоқ ибн ал-Баҳлул кабиларни кўрсатиш мумкин. Яқуб ибн Шайба ҳижрий 262 (мелодий 876) йилда вафот этган.
Ал-Ҳаким ат-Термизийнинг юқорида номлари зикр этилган устозларидан олган билими, ўз даврининг йирик алломаси даражасигача етишида салмоқли таъсир кўрсатган, албатта. Айни вақтда шуни ҳам таъкидлаш керакки, ал-Ҳаким ат-Термизий амал қилган ўзига хос сўфиёна нуқтаи назар, унинг тутган фиқҳий йўли ҳадисларни ривоят қилишда муҳаддисларнинг анъанавий йўлларидан фарқ қилиши баъзи олиму уламоларнинг ғазабини келтириб, охир-оқибатда унга кўп ташвиш келтирди. Шу билан бирга ал-Ҳаким ат-Термизийни муайян бир сўфий мактабига мансуб этиш ҳам қийин, чунки у юқорида кўриб ўтганимиздек, Хуросоннинг энг буюк шайхларидан саналган Абу Туроб ан-Нахшабий ва Аҳмад ибн Ҳадравайҳ билан яқин муносабатда бўлган, Яҳя ибн ал-Жалоъ ал-Бағдодий билан ҳамкорлик қилган, Шом мактабининг шайхларидан бири ал-Антокийнинг асарларини ўзлаштириб унга шогирд мартабасида бўлган. Ушбу Шом мактабининг Миср мактаби билан алоқалари ҳам мустаҳкам бўлганлиги ва ниҳоят ал-Ҳаким ат-Термизийнинг Нишопурда ал-Маломатийлар мактаби билан боғлиқлиги ҳам юқоридаги фикримизни тасдиқлайди.
Юқорида баён қилганлардан аён бўлаётирки, аллома ал-Ҳаким ат-Термизий ўзининг узоқ умри давомида бир қанча босқични босиб ўтган. Бинобарин, ёзма манбаларга, биринчи навбатда унинг автобиографик тусдаги «Бадъ шаан Аби Абдуллоҳ» номли асарига таянган ҳолда муҳаддиснинг ҳаётини қуйидаги босқичларга бўлиш мумкин:
Биринчи босқич — ал-Ҳакимнинг саккиз ёшгача бўлган болалик даври. Афсуски, биз унинг мана шу даврдаги ҳаёти ҳақида аниқ маълумотларга эга бўлмасакда, лекин тахмин қилиш мумкинки, унинг болалик йиллари кўпчилик тенгқурлариники каби одатдагидай ҳар хил ўйинлару кўнгилочар машғулотларга тўлиқ бўлмаган. Чунончи, тасаввур қилиш мумкинки, агар шу алфозда бўлганда унинг яқин келажакда илму ирфон билан жиддий шуғулланиши учун (бу ўйинқароқликлар) имкон бермаган бўларди. У бир лаҳзада улардан воз кечиб ўз устозларининг жиддий сабоқларига маънавий тайёр бўлмаган бўларди. Шу боис комил ишонч билан айтиш мумкинки, у ўзини ёшликдан илму маърифатини чигал сўқмоқларни енгиб ўтадиган мураккаб имтиҳонларга маънавий ва руҳий жиҳатдан ҳар томонлама тайёрлай бошлаган эди.
Иккинчи босқич – ал-Ҳаким ат-Термизийнинг саккиз ёшидан то йигирма етти ёшигача бўлган умрини қамраб олади. Бу даврда унинг бир устози бўлиб, у бор имконияти ва маҳоратини ал-Ҳакимни турли илмлардан чуқур билим олишига сарфлайди, шунга астойдил раҳномалик қилиб унга ўз иноятини кўрсатади. Гарчанд ушбу шайх (устоз) ҳақида аниқ маълумотлар бўлмаса-да, у ўз шогирдини фақат илм йўлига, хусусан илм ал-асор (археология, қадимшунослик) ва илм ар-рай (диний масалаларда ўз фикрини билдириш) каби илмларни чуқур эгаллашига қаратади. Бу вазифа осон вазифалардан эмас эди[6].
Ушбу илмлар билан шуғулланишни ал-Ҳаким ат-Термизий ҳатто Маккага — Байтуллоҳ ал-Ҳарамга ҳаж ибодатини адо этиш учун бораётганида Ироқда тўхтаб ўтганида ҳам давом эттиради. Ўша пайтда унинг ёши йигирма еттига яқинлашиб қолган эди. Айтиш керакки, айнан мана шу сафарлар давомида турли олимлардан олган билимлари унинг илмий ҳаётида сезиларли из қолдирган эди. Манбаларда кўрсатилишича, ўз ҳаётининг айнан шу босқичида ал-Ҳаким ат-Термизий ҳадис ва фиқҳ илмларига алоҳида эътибор берган.
Ал-Ҳаким ат-Термизий ҳаётининг учинчи босқичи Қуръони каримни ёд олиш ва уни чуқур ўрганиш билан бевосита боғланган. У Оллоҳнинг каломини ёд олишга алоҳида иштиёқ билан киришади, кечани кундузга улаб уни ёд олади, бу машғулотдан унинг қалби ҳаловату алоҳида завқ-шавққа тўлади. У энди раббоний руҳдаги асарларга ғоятда берилиб, улардаги ибратли мавъизалар, охират ишларига доир маълумотлар, тариқатга бошловчи пири муршидларнинг ҳикоятларини алоҳида қизиқиш билан ўрганади. Шу омиллар таъсирида у ақлий йўналишдан (иттижоҳ) батамом руҳий йўналишга таважжуҳ қилади. Мана шу фикр-мулоҳазаларни жамлаб, бу босқични ал-Ҳаким ат-Термизий ҳаётидаги бурилиш даври (фитрат ат-таҳаввул) деб атасак, айни ҳақиқат бўлур эди. Бинобарин, шу даврда у рўза тутиш, намоз ўқиш, Қуръон тиловат қилиш каби ибодатларга батамом берилиб кетади. Лекин шу билан бирга бу даврда у муайян бир усул, ёинки бирон-бир хос тариқатга эга эмасди. Унинг ўз таъбири билан айтганда, токи унинг қўлига ал-Антокийнинг китоби тушгунга қадар шу йўсунда ҳаёт кечирган, кейин эса ал-Антокийнинг фикрларидан таъсирланиб ўз нафсини риёзат (риёзат ан-нафс) чекишига йўл қўйган. Мана шу пайтдан эътиборан унинг ҳаётида узоқ ва машаққатли бошқа бир давр бошланадики, бунда у ўзини ҳеч бир аямасдан риёзат чекишга, хилма-хил имтиҳону синовларга мубтало қилади. У узлат ва хилватни, одамлардан ўзини четга олиб узоқ тутишни ихтиёр қилади.
Мана шу жараёнлар оқибатида у ўз тариқатини яратдики, натижада кечалари унинг атрофида кўплаб издошлари ва маслакдошлари тўпланишиб баҳсу мунозаралар уюштирадилар, дуо ва тазарруълар билан ўз шуурларини изҳор қиладилар. Афтидан, мана шу баҳсу мунозаралар пайтида ўзининг чуқур мазмунга эга бўлган сўфийлик тажрибалари ҳақидаги ошкора баёнотлари туфайли диний масалаларнинг баъзи жиҳатлари, хусусан, илм ар-раъй, ёинки илм ал-осор, ҳатто тасаввуф илмларига доир фикрлари билан ўз замонидаги қатор олимларнинг қаҳру-ғазабини қўзғаб, уларнинг шиддатли ҳужумларига дучор бўлади. Натижада ал-Ҳаким ат-Термизий устида гап сўзлар кўпайиб, уни ҳавойи гапларга берилишда ва бидъатда айблай бошлайдилар. Ал-Ҳаким ат-Термизийга улар томонидан қўйилган туҳматларни умумлаштириб қуйидагиларни айтиш мумкин:
1. Ҳадис ривоятчилари томонидан билдирилган туҳматлар. Айни вақтда, айтиш керакки, у ҳадисшунос олим ҳам эмас, унинг ривоятчилари тоифасига ҳам кирмайди. У ўзининг яроқсиз китобларини мавзу (сохта) ҳадислар билан тўлдириб, уларда ривоят ҳам қилинмайдиган, эшитилмайдиган хабарларни қалаштириб ташлаган.
2. Фақиҳлар томонидан билдирилган туҳматларда гўёки у илм аш-шарийъа (шариат илми)га кўпчилик жамоат қабул қилмайдиган заиф ва бўлмағур фикрларни киритган.
3. Мутасаввуфлар томонидан билдирилган туҳматларда ҳам у ҳақиқатга хилоф ишларда айбланиб, бу ҳаракатлари билан фақиҳлар қоидасидан чиққан ва ҳар қандай дашном ва таъналарга сазовор киши сифатида тасвирланган. Хулласи калом, уларнинг ҳаракатлари шу даражага бориб етдики, улар (айбловчилар) Балх ҳокимига хабар юбориб, ал-Ҳаким ат-Термизийга нисбатан иғвою туҳматларини давом эттириб, уни Оллоҳга муҳаббат ҳақида гапиради, одамлар ўртасида фисқи фасод тарқатади, уларни бидъатга етаклайди, нубувватликни даъво қилади деб айбладилар. Ал-Ҳаким ат-Термизийнинг ўзи ҳам «Бадъу шаани Абу Абдуллоҳ» номли автобиографик асарида уларнинг бу туҳматлари ҳақида зикр қилган. Натижада Балх ҳокими Оллоҳга муҳаббат ҳақида гапирмаслик ҳақида унинг ваъдасини олиб, одамларни тинчлантириб, улар ҳис-ҳаяжонига бир қадар таскин берган бўлди. Бу зайлдаги ноҳақ туҳматлардан нафақат ал-Ҳаким ат-Термизий, балки ўша даврдаги қатор мутасаввуфлар ҳам четда қолмаганлиги ҳақида манбаларда аниқ маълумотлар келтирилган.
Айни вақтда айтиш жоизки, бу тарздаги ишлар (ноҳақ туҳматлар) ҳокимлар ва қозилар томонидан қонун нуқтаи назаридан шу зайлда осонгина ҳал этилгани билан, лекин бақир-чақирга ўрганган омма, шунингдек, олиму уламолар ўртасида бунчалик тез ўтиб кетмайди, чунки улар маълум вақтгача асл ҳақиқатни бекитиб, қуруқ сафсатаю қандайдир ғаразли мақсадлар йўлида ноҳақ туҳматлар тарқатадилар. Бинобарин, бу ноҳақликлар дастидан ал-Ҳаким ат-Термизий ҳам талай муддат оммадан қўрққанидан бошини кўтариб юришга журъат қилолмади.
4. Лекин аҳвол шу тариқа давом этмади. Унга ноҳақ туҳматлар қилиб, азият етказганлар ўз муддаоларига ета олмадилар. Мана шу пайтдан эътиборан ал-Ҳаким ат-Термизийнинг ҳаётида янги бир босқич бошланади. Бунда у хилват ва узлатдан чиқиб, одамлар томон юзланади. Натижада унинг фазлу фазилати тўла намоён бўлиб, номи тилларда зикр қилина бошлайди. Атрофида тўпланадиганларнинг сони кундан-кунга ошиб боради. Ана шундан кейингина одамлар унинг ҳақида тарқатилган миш-мишлар, туҳматлар ноҳақ бўҳтонлардан бошқа нарса эмаслигини тушуниб етдилар ва унга нисбатан ўз ҳурмату эҳтиромларини намоён қилдилар. Мазкур босқичдаги фаолияти даврида эҳтимол, кейинчалик баъзи олимлар томонидан «ал-ҳакимиййа ват-термизиййа»[7]деган ном билан аталган оқимга асос солинган бўлса керак. Эҳтимол шу боис ат-Термизийнинг ўзи ҳам бу давр ҳақида тўхталиб, унда шогирдлари ва издошлари пайдо бўлганлиги ҳақида таъкидлайди. Чунончи, ушбу даврда унинг шогирдларининг сони кўпайиб, мавъизаю маърузалари юксак камолотга етишди, обрў-эътибори ошиб, шону шуҳрати чор атрофга тарқалдики, ҳатто яқин ўтмишда унга қарши фитна уюштирган гуруҳлар ҳам унга ўз ҳурматини билдира бошладилар. Ал-Ҳаким ат-Термизийнинг шогирдлари кўп бўлганлигига қарамай, тарих саҳифаларида улар исми-шарифларининг баъзилари сақланиб қолган, холос.
АЛ-ҲАКИМ АТ-ТЕРМИЗИЙНИНГ ШОГИРДЛАРИ
1. Абу Муҳаммад Яҳя ибн Мансур ал-Қозий
Унинг ҳақидаги маълумотлар тарихчи Ибн Имод ал-Ҳанбалийнинг «Шазарат уз-заҳаб» («Олтин бўлакчалари») номли асарида келтирилган[8]. У ўн йилдан ортиқ Нишопурда қозилик қилган Абу Абдурраҳмон ас-Сулламийнинг устози ҳисобланади. Яҳя ибн Мансур Али ибн Абдулазиз ал-Бағавий ва Аҳмад ибн Салма ва улар табақаларига мансуб олимлардан ҳадис ривоят қилган. Ёқут ал-Ҳамавийнинг «Муъжам ал-булдон» асарида ёзилишича, ҳижрий 350 (мелодий 960) йилда, Ибн Имод ал-Ҳанбалийнинг ёзишича, ҳижрий 351 (мелодий 961) йилда вафот этган.
2. Абу Мансур Али ибн Абдуллоҳ ибн Холид аз-Зуҳлий ал-Ҳиравий
Унинг ҳақидаги мухтасар маълумотларни ал-Хатиб ал-Бағдодийнинг «Тарихи Бағдод» асарида учратамиз. У асли Ҳирот аҳлидан бўлиб, бир гуруҳ хуросонлик олимлардан ғаройиб ва афсонавий тусдаги ҳадислар ривоят қилган. Сўнгра Бағдодга келиб, унда ҳадислардан сабоқ берган. Абу Саъийд Абдурраҳмон ибн Муҳаммад ал-Идрисий: «Мансур ибн Абдуллоҳ ал-Ҳиравий каззобдир, унинг ривоятига эътиқод қилмайдилар», — деган.
3. Абу Али ал-Ҳасан ибн Али ал-Журжоний
Унинг ҳақидаги маълумотларни ас-Сулламийнинг «Табақот ас-суфиййа», ас-Субкийнинг «Ат-Табақот ал-кубро» номли асарларида учратамиз. Ал-Журжоний машҳур асарлар муаллифи, Хуросоннинг энг улуғ машойихларидан бири ҳисобланарди. Ас-Сулламий ўзининг маломатиййа ҳақидаги рисоласида ундан ҳадислар ривоят қилган.
4. Аҳмад ибн Муҳаммад ибн Исо
У ҳақидаги мухтасар маълумотлар ал-Хатиб ал-Бағдодийнинг «Тарихи Бағдод», ас-Сулламийнинг «Табақот ас-суфиййа» ва бошқа асарларда келтирилган. Аҳмад ибн Муҳаммад Ироқнинг энг йирик машойихларидан бири бўлиб, Жунайд ва унинг сафдошлари билан баҳс юритганлардан эди. Эътиқодда унинг тариқати мўътадиллиги билан ажралиб турарди.
5. Абу Бакр Муҳаммад ибн Умар ал-Ҳаким ал-Варроқ
У асли термизлик бўлиб, лекин кўп йиллар Балҳда истиқомат қилган. Абу Бакр ал-Варроқ Аҳмад ибн Ҳадравайҳ, Муҳаммад ибн Саъийд ибн Иброҳим аз-Зоҳид, Муҳаммад ибн Умар ибн Хашном ал-Балхий каби таниқли олимларнинг суҳбатидан баҳраманд бўлган. Ҳадислар иснодини келтириб кўплаб машҳур асарлар яратган. Унинг асарлари рийазат (математика), муомалатлар ва адаб-ахлоқнинг турли масалаларига бағишланган. Ўз илмий салоҳияти ва донишмандлиги боис Абу Бакр ал-Варроқ ҳам ўз устози ал-Ҳаким ат-Термизий каби ал-Ҳаким деган юксак лақабга сазовор бўлган.
6. Муҳаммад ибн Жаъфар ибн Муҳаммадибн ал-Ҳайсам ибн Умрон ибн Бурайда
Унинг ҳақида баъзи маълумотларни келтирган ал-Хатиб ал-Бағдодий уни асли анбарлик деб зикр қилган[9]. У Аҳмад ибн ал-Халил ал-Баржулоний, Муҳаммад ибн Абу ал-Авом ар-Рийоҳий, Жаъфар ибн Муҳаммад ас-Соиғ, Абу Исмоил ат-Термизийдан ҳадислар эшитган, шунингдек, Иброҳимибн Исҳоқ ал-Ҳарбийдан ҳадислар ривоят қилган. Ўз навбатида ундан Абул Ҳусайн ибн ал-Фазл ал-Қаттон, Абул Фараж ибн Сумайка, Али ибн Аҳмад ар-Разоз кабилар ҳадислар ривоят қилганлар. Муҳаммад ибн Жаъфар ҳижрий 360 (милодий 971) йил муҳаррам ойининг ўнинчи (ашура) кунида вафот этган.
Бу ўринда доктор Усмон Яҳя тўғри таъкидлаганидек[10], аллома ал-Ҳаким ат-Термизийнинг шогирдлари ва издошларидан атиги бир қисмининг исми-шарифлари келтирилган. Албатта, бу ҳол ал-Ҳаким ат-Термизий илм бобида эришган юксак мақомига, айниқса унинг тасаввуф оламидаги мислсиз обрў-эътиборига ҳам мутлақо мос эмас. Бу фикримизга қўшимча яна айтиш мумкинки, ал-Ҳаким ат-Термизийнинг нафақат шогирдлари ва издошлари ҳақида маълумотлар кам, балки алломанинг ҳаёти ва илмий ижодий фаолияти ҳақида ҳам тарихий асарлар ва био-библиографик қомусларда афсусланарли даражада ғоятда оз маълумотлар келтирилган. Шу боисдан бўлса керак, XV асрда яшаб ўтган машҳур араб тарихчиси, юзлаб қимматли асарларнинг муаллифи Ибн Ҳажар ал-Асқалоний ҳам чуқур ўкинч билан «Бу аллома (ал-Ҳаким ат-Термизий)нинг тўлиқ таржимаи ҳолидан воқиф бўлиш менга насиб этмади-да, яна ҳам Оллоҳ ўзи мададкор»[11] деб ёзган.
Бинобарин, ал-Ҳаким ат-Термизийнинг ўз ҳаёт йўллари ҳақида ёзиб қолдирган маълумотлари фавқулодда аҳамият касб этади. Ҳар ҳолда алломанинг асарларида унчалик мукаммал, тўлиқ бўлмаса-да, унинг ҳаёти ва илмий-маънавий меросининг тадрижий камолоти ҳақида етарли тасаввурга эга бўламиз. Ўзининг ҳаётий босқичлари ҳақида, масалан, саналари аниқ кўрсатилган ҳолда маълумот бермаган, илм йўлида хорижга қилган сафарлари, ўзи яратган асарлар, ўзи асос солган мазҳаб ёки мактаб ҳақида ҳам аниқ кўрсатилмаган. Лекин бошқа баъзи манбалардан унинг Нишопурга риҳлат қилганлиги ва унда ҳадисдан сабоқ берганлиги, Нишопур олимларидан Яҳя ибн Мансур ал-Қозий ундан ҳадислар ривоят қилганлиги, Термиздан чиқариб юборилганлиги ва Балхда бир неча йил яшаганлиги ҳақида ҳам хабарлар бор. Манбаларга таяниб яна айтиш мумкинки, ал-Ҳаким ат-Термизий фаолиятининг кейинги икки босқичи илмий-ижодий нуқтаи назардан ғоятда самарали ва баракали бўлган. Чунончи, айнан шу даврда унинг фаолиятида кенг омма билан мулоқот, унинг атрофида кўп сонли шогирдлар ва издошларнинг тўпланиши ва энг муҳими узоқ йиллар давомида шаклланган қарашлари, фикр-мулоҳазалари ва ҳаётий тажрибалари асосида ўзининг ўлмас асарларини яратдики, бу асарлар буюк бир маънавий мерос сифатида ислом маданияти, айниқса тасаввуф илми тарақкиётида салмоқли ўрин эгаллади.
АЛ-ҲАКИМ АТ-ТЕРМИЗИЙНИНГ ЛАҚАБЛАРИ
Ал-Ҳаким ат-Термизийнинг таржимаи ҳоли келтирилган асарлари, шунингдек, рисолалари номларида ҳам у турли лақаблар билан аталганини кўрамиз. Жумладан, уни аш-шайх, ал-олим, ал-аллома, муҳаддис, аз-зоҳид, ал-ҳофиз, айниқса аксар ҳолларда ал-имом лақаблари билан атаганлар. Бундан ташқари ал-Ҳаким ат-Термизий баъзи ҳолларда «ал-муаззин» деган лақабга ҳам эга бўлган. Бу лақабни муаллифнинг «Таҳсийл назоир ул-Қуръон», «Ал-Масоил ал-макнуна», «Наводир ул-усул фи маърифат ахбор ар-Расул» каби асарларида, шунингдек, тарихчилар Шамсуддин аз-Заҳабийнинг «Тазкират ул-ҳуффоз», Ибн Ҳажар ал-Асқалонийнинг «Лисон ал-мейзон» асарларидаги ал-Ҳаким ат-Термизийнинг таржимаи ҳоли келтирилган қисмларида ҳам кўришимиз мумкин. Албатта, ушбу лақаблар унинг илмий салоҳияти ғоятда юксак бўлганлиги ва бу ҳол илму-ирфон намояндалари томонидан юксак эътироф этилганидан далолат беради. Айни вақтда ат-Термизий асосан ал-Ҳаким лақаби билан аталиб, ал-Ҳаким ат-Термизий (баъзан ат-Термизий ал-Ҳаким) шаклида келтирилган. Бинобарин, ат-Термизийга берилган «ал-ҳаким» лақабининг маъносини талқин қилиб баъзилар унга «табиб» деб маъно берганлар ва шунга кўра ат-Термизийни буюк табиб деб ҳисоблаганлар. Бу ўринда шуни айтиш зарурки, «табиб» ва «ҳаким» сўзлари ўртасида муайян даражада умумийлик мавжуд. Айнан шу мавзуга, яъни табиблар, ҳакимлар ҳақидаги муҳим қомусий китоблардан бири Ибн Жалжалнинг «Табақот ул-атиббо вал-ҳукамо»га мурожаат қилсак, унда «Буқрот» бобида шундай деб ёзади: табиб бўлган киши руҳонияти тоза фазилатли, ўз биродарларига шафқатли, шакли чиройли, кийиниши озода, ўз касбини яхши эгаллаган, Ҳаким (яъни ақли фаросати комил), ҳамма нарсани ҳисобга олувчи ва идрок этадиган бўлиши шарт деган[12].
Ал-Ҳаким ат-Термизийнинг илмий-ижодий фаолияти хорижий юртларга қилган сафарлари билан бевосита боғлиқдир. Дастлабки сафари давомида у Хуросоннинг қатор шаҳарларида бўлиб, кўп олимлар билан илмий-ижодий мулоқотда бўлган. Жумладан, Балхда бўлганида ҳадис ва тасаввуф илмларининг таниқли олимлари билан учрашади. Балхда етук муҳаддислардан ал-Ҳасан ибн Умар ибн Шақийқ ал-Басрий (у ал-Балхий нисбаси билан ҳам машҳур эди), Қутайба ибн Саъийд ас-Сақафий ал-Балхий (қайсики ундан Ибн Можадан бошқа олти саҳийҳ ҳадислар тўпламларининг муаллифлари ҳадислар ривоят қилгандилар) билан самимий мулоқотда бўлган эди. Айни вақтда айтиш керакки, ал-Ҳаким ат-Термизийнинг мутасаввуфлар билан муносабатлари муҳаддисларга қараганда анча самарали ва чуқурроқ эди. Шу билан бир қаторда ал-Ҳаким ат-Термизийнинг илм талабидаги риҳлатлари фақат Хуросоннинг барча шаҳарларига бўлиб қолмай, балки Ироқнинг ҳам деярли ҳамма томонларини қамраган эди. Мана шу сафарлари чоғида ал-Ҳаким ат-Термизий илмий тафаккурининг шаклланишида айниқса йирик шаҳарлар Балх, Нишопур ва Бағдодда бўлганлиги алоҳида ўрин эгаллайди. Мана шу шаҳарлар билан бир қаторда ат-Термизийнинг илмий ижодий фаолиятида у туғилиб ўсган она шаҳри Термизнинг ҳам ҳиссаси бениҳоя катта бўлган. Айнан шу шаҳарда ал-Ҳаким ат-Термизий илм толибларига дарс берган, ўзининг ўлмас асарларини яратган. Жумладан, Термизда яратган асарларидан «Ҳотам ал-анбиё», «Илал аш-шарийъат» номли асарларини кўрсатиш мумкин. Тарихчилар Тожуддин ас-Субкий, ас-Сулламийларнинг ёзишича[13], мана шу асарларни яратгандан кейин бир тоифа кишилар ал-Ҳаким ат-Термизийга қарши мухолифат билдириб чиқишган. Охир-оқибатда у Термиздан бадарға қилиниб, бир неча йиллар Балхда яшаган. Эҳтимол, ат-Термизийнинг Балхда яшаган йиллари унинг ҳаётининг охирги йилларига тўғри келар, чунончи, зикр этилган икки асарини аллома умрининг сўнгги йилларида яратган.
Аввал зикр қилганимиздек, ал-Ҳаким ат-Термизий дастлабки билимни отасидан сўнг Термиздаги таниқли олимлардан олади.
Ал-Ҳаким ат-Термизий муборак ҳаж ибодатини адо этиш учун Маккаи мукаррама томон равона бўлади. Йўлда у Ироқда тўхтаб ўтади. Ироқнинг қатор шаҳарларида, жумладан, Куфа ва Басра каби йирик шаҳарларида бир неча кун тўхтаб ўтади. Бу шаҳарлардаги муҳаддислар билан мулоқотда бўлиб, илмий-ижодий мунозараларда иштирок этади ва шаъбон ойида Маккага етиб келади. У тўрт ой, токи ҳаж мавсуми бошлангунга қадар, бу муқаддас шаҳарнинг файзу-барокотидан баҳраманд бўлади. Мана шу давр, айтиш керакки, ал-Ҳаким ат-Термизийнинг ҳаёт тарзида, унинг дунёқарашида ва одамлар билан ўзаро муносабатида батамом бурилиш нуқтасини ясайди ва қалбида ўчмас из қолдиради. Бу хусусда алломанинг ўзи кейинчалик шундай ёзган эди[14]:
«Шаъбон ойида Маккага қадам қўйдим. Ҳажга қадар Оллоҳ менга у ерда истиқомат қилишни насиб этди ва тунлари менга дуо эшигини очиб қўйди. Каъбатиллоҳда, дуолар мустажоб бўладиган маконда туриб илтижолар қилдим. Кўнглимда тавбани маромига етказиш, нафсимни майда-чуйда нарсалардан йироқ қилиш азимати пайдо бўлиб қолганини ҳис этдим. Оллоҳдан қалбимни тўғри йўлга бошлашини, дунёда зоҳидлардан бўлишимга мадад беришини, Қуръони каримни тугал ёд олишни менга насиб қилишини сўрадим. Ватанга қайтаётганимда кўнглимда Қуръони каримни ёд олишга иштиёқ пайдо бўлганини сездим. Йўлда бир неча сурани осонликча ёд олиб қўйдим. Уйга келганимдан сўнг сал кун ўтмай уни бошидан охиригача хатм қилдим».
Ушбу сафари муборақдан кейин ал-Ҳаким ат-Термизий ҳаётида янги давр бошланади. У Оллоҳнинг сифатларини баён қиладиган китобларни ва тариқат йўлига бошлагувчи пири комилни излай бошлайди. Аммо унинг бу уринишлари зое кетади ва ахтарган нарсасини тополмайди. Шундан кейин у бор кучу ғайратини ибодатга, намозу рўзага қаратади. У ўзининг бундан кейинги ҳаётини шундай ҳикоя қилади:
«... Қўлимга ал-Антокийнинг «Қалблар давоси» китоби тушиб қолди. Гўё йўқотган ва қидираётган нарсамни топиб олгандай бўлдим. У ҳам бўлса нафс риёзати эди. Мен нафсимни тарбият қилишга киришдим. Бу саъйю-ҳаракатимда Оллоҳ менга мададкор бўлди. У менга нафсимни шаҳвоний ҳирс-туйғудан тийишлик йўлини ўргатди. Натижада аста-секин қалбимни англай бошладим... Қалбимда уйда узлатда ўтириш ва саҳроларга чиқиб кетиш иштиёқи пайдо бўлди, юртимдаги харобат, хилват ва мозористонларни айландим. Бу ҳозиргача менинг кундалик одатим бўлиб қолган. Тўғри сўз одамлардан менга ёрдам қўлини чўзишларини илтимос қилиш хаёлимга келди. Аммо ундай қилмадим, кимсасиз жойларни тавоф қилишни давом эттирдим. Шундай кунларнинг бирида худди туш кўраётган кишидек пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссаломни кўрдим...»
Тасаввуф таълимотига кўра, тариқат йўлига киргувчи солик бирор пири муршиднинг этагидан ушлаши, унга муридлик қилиши, маълум бир муддат унинг хизматида ва тарбиятида бўлиши зарур ва шундай қилгандагина у ўз мақсадига эришади. Хўш, ал-Ҳаким ат-Термизий бу таълимотга нисбатан бошқача фикрдами? Ҳа, унинг фикрича, соликнинг руҳий камолотга етмоқлиги унинг ўзининг жидди-жаҳди, саъй кўшиши, риёзатининг сидқидилдан эканлиги ва унинг учун риёзат доимий одат тусига айланганлигига боғлиқдир.
Дарҳақиқат, ал-Ҳаким ат-Термизий асарларига асосланиб шуни айтиш ва хулоса қилиш мумкинки, у ўз ҳаётида муайян пири муршидни этагидан ушлаган ва бошқаларни ҳам бундай қилишга маслаҳат берган эмас. Унинг тариқатда камолот чўққисига эришишда асосан ал-Антокийнинг «Қалблар давоси» номли китоби етакчи роль ўйнаган. Шунинг учун ҳам у мурид тарбия қилиш, маслакдошларни орқасидан эргаштириб юриш кабилар билан машғул бўлмаган. Одатда, муридлар ўз пирларининг маноқибларини, кароматларини, саховатларини ва шунга ўхшаш ижобий фазилатларини одамлар орасида тарғибу ташвиқ қилганлар ва ўзларидан кейинги авлодга ҳам етказишга доим ҳаракатда бўлганлар. Ал-Ҳаким ат-Термизийда гарчи муридлар бўлмаган бўлса ҳам, аммо унинг фикр-мулоҳазаларию ғояларини асрлар оша биз авлодларга бекаму-кўст етказиб келган ўлмас асарларининг мавжудлиги беқиёс даражадаги илмий-маънавий бойликдир. Буюк аллома тариқат илмининг таълимотларига, йўл-йўриқларига ўзининг бебаҳо асарлари ва шогирдлари орқали аниқликлар киргизган ва ўз навбатида бу шогирдлар буюк устозларининг ишларини давом эттирганлар. Алломанинг донгдор шогирдларидан айримлари ҳақида юқорида зикр қилиб ўтгандик.
Афсуски, олам ҳодис бўлганидек, ер юзида ҳаёт пайдо бўлганидан буён ҳар қандай соҳада ҳам камолот чўққисига эришган даҳо аҳли иқтидорсиз, ҳасадгўй, лаганбардор ва мунофиқ ҳамкасабаларининг туҳмату маломатларига дучор бўлганлар. Бундан буюк донишманд ал-Ҳаким ат-Термизий ҳам мустасно бўлмади. Унинг халқ орасида кундан-кун ортиб бораётган ҳурмат ва эътибори баъзи бир жоҳил уламолар қалбида ҳасад уруғини сепа бошлади ва охир-оқибатда улар Балх волийсига мактуб йўллаб ал-Ҳаким ат-Термизийни бидъату хурофотни кучайтириш, одамларни йўлдан уриб эътиқодини бузиш ва Оллоҳга муҳаббат ҳақида гапиришда, ҳатто пайғамбарлик даъвосини қилишликда айблаб, унинг ҳақида иғво қилдилар. Натижада волий уни Балхга чақиртириб олиб, Оллоҳга муҳаббат тўғрисида гапирмаслик ҳақида огоҳлантириб, одамларга қўшилмасдан узлатда умр кечиришлиги ҳақида унинг ваъдасини олади. Шу тариқа ал-Ҳаким ат-Термизий умрининг бир неча йилини хилват ва узлатда ўтказган. Лекин мухолифлар бу жазоларга рози бўлмай, шаҳарда фитна ва ғавғони кучайтиришда давом эттиргач, ал-Ҳаким ат-Термизий хилватдан чиқиб, масжидларда халққа амр-маъруф қилишга ўтади. Шундагина халқ ал-Ҳаким ат-Термизийнинг юксак фазлию улуғ мартабасини тушунади, унинг шогирдлари ва мухлислари янада кўпаяди.
АЛ-ҲАКИМ АТ-ТЕРМИЗИЙ АСАРЛАРИ
Ал-Ҳаким ат-Термизий қаламига мансуб асарлар ҳақида ёзган муаллифлар унинг асарларининг сони ҳақида турли рақамларни келтирганлар. Баъзиларининг фикрига кўра унинг асарларининг сони тўрт юзтага яқин бўлса, яна бошқалар ал-Ҳаким ат-Термизий саксонта ёинки қирқта асар яратганлиги ҳақида ёзганлар. Жумладан, мисрлик олим шайх Абдулфаттоҳ Абдуллоҳ Бараканинг ёзишича, ал-Ҳаким ат-Термизий тўрт юздан ортиқ асарлар яратган бўлиб, улардан олтмишга яқини бизгача етиб келган. Энг муҳими, ал-Ҳаким ат-Термизийнинг бизгача етиб келган асарлари унинг илмий меросининг муҳим қисмини ташкил қилади[15]. Мана шу асарлардан энг аввало пайғамбар алайҳиссаломнинг ҳадисаларига бағишланган «Наводир ал-усул фи маърифат ахбор Расул» («Расулуллоҳ хабарларини билишда нодир усуллар») номли асарини айтиш керак. Бу асар шунингдек «Салват ал-орифийн ва бўстон ал-муваҳҳадийн» («Орифлар овунчоғи ва Оллоҳнинг ягоналигига ишонувчилар бўстони») номи билан ҳам аталади. Бу асар ҳижрий 1294 (мелодий 1876) йилда Қустантийнияда чоп этилиб, ўзи танлаб олган 291 ҳадисдан иборат ушбу китобда ал-Ҳаким ат-Термизий ўз мазҳабий қарашларини муфассал ҳолда шарҳлаган. Мазкур асарнинг бир қўлёзма нусхаси Ўзбекистон мусулмонлар идорасининг кутубхонасида сақланади. Яна бир қўлёзмаси Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институтида сақланади (№ 10842). Алломанинг кейинги йилларда нашр этилган асарларидан тасаввуфга оид икки асарини кўрсатиш мумкин. Улардан бири «Китоб ҳақийқат ал-одамиййа» («Инсоният ҳақиқати тўғрисида китоб») ва иккинчиси «Адаб ун-нафс» («Нафс одоби») номли асаридир. Ал-Ҳаким ат-Термизий асарларининг аксар қисми қўлёзма ҳолда жаҳоннинг йирик шаҳарларидаги қўлёзмалар хазиналарида сақланади. Уларни бир қадар шартли равишда беш гуруҳга (мажмуага) бўлиш мумкин. Алломанинг асарлари Париж, Қоҳира, Дамашқ, Искандария, Стамбул ва Лондон каби шаҳарлардаги қўлёзмалар жамғармаларида сақланади.
Париж Миллий кутубхонасида (араб бўлими, 5018 рақамида) ал-Ҳаким ат-Термизийнинг қуйидаги ўн иккита асарининг қўлёзмалари сақланади:
1. «Китоб ус-салот ва мақосидуҳо» («Намоз ва унинг мақсадлари»).
2. «Китоб ул-ҳажж ва асрориҳи» («Ҳаж ва унинг сирлари»).
3. «Китоб ул-иҳтийотот» («Эҳтиёткорлик йўллари»).
4. «Китоб ул-жумал ал-лозим маърифатиҳо» («Билиш лозим бўлган жумлалар»).
5. «Китоб ул-фуруқ ва манъ ут-тародуф» («Фарқлар ва тародуф (кетма-кетлик)ни маън қилиш»).
6. «Китоб Ҳақийқат ул-одамиййа» («Инсоният ҳақиқати тўғрисида китоб»).
7. «Китоб Урс ул-муваҳаддийн» («Якка худога эътиқод қилганларнинг завқи»).
8. «Китоб ул-аъзо ван нафс ва йусаммо казолика ғавр ул-умур» («Аъзолар ва жон ёки ишларнинг моҳияти ҳақида китоб»).
9. «Китоб Манозил ал-ибод мин ал-ибодати» («Бандаларнинг бандачиликдаги манзиллари ёхуд Оллохга интилувчиларнинг манзиллари ҳақида китоб»).
10. «Китоб ул-ақл вал-ҳаво» («Ақл ва ҳавойилик ҳақида китоб»).
11. «Китоб ул-Амсол мин ал-Китоб вас суннат» («Қуръон ва суннатдаги масаллар китоби»).
12. «Китоб ал-маноҳий» («Раддиялар ҳақида китоб»).
Дамашқ (Аз-Зоҳирия кутубхонаси, Тасаввуф 104 рақамида) мажмуаси икки китоб ва бешта рисоладан иборат. Улардан бири Китоб ар-Рийазат ёинки «Китоб Ҳақийқат ул-Одамиййа» («Рийазат ёки Инсоният ҳақиқати тўғрисидаги китоб»). Унинг қўлёзмаси, юқорида зикр қилганимиздек, Париж мажмуасида ҳам, шунингдек, Стамбул мажмуасида ҳам мавжуд. Аммо иккинчи қўлёзма «Китоб ул-Акйос вал-муғтарийн» («Зийраклар ва алданганлар ҳақида китоб») номли бўлиб ушбу асарнинг ягона қўлёзмаси ҳисобланади. Бу асар ал-Ҳаким ат-Термизийнинг эътиқодий қарашларини англашда муҳим аҳамиятга эгадир. Аммо ушбу мажмуага кирадиган рисолалардан қуйидаги учта рисолани кўрсатиш мумкин:
1. «Жавоб Китоб Усмон бин Саъйид мин ар-Рай» («Райлик Усмон бин Саъийднинг мактубига жавоб»).
2. «Баён ул-Касб» (Касб-ҳунарнинг баёни).
3. «Масоил суила анҳо» («Савол берилиб сўралган масалалар»).
Миср Араб Республикасининг йирик шаҳарларидан бири Искандариййа (Мактабат ал-Баладиййа, 3585 ж) мажмуасида ал-Ҳаким ат-Термизийнинг учта рисоласи сақланади:
1. Ал-Масоил ал-макнуна («Яширилган масалалар»).
2. Таҳсийл назоир ал-Қуръон («Қуръон ибратларини ўрганиш»).
3. Китоб Радд аълол-Муаттила («Ал-Муаттилийларга[16] раддия китоби»).
Ал-Искандариййа мажмуасида мавжуд ушбу рисолаларга яна алломанинг «Китоб ул-Фуруқ» («Фарқлар ҳақидаги китоби»)ни (Мактабат ал-Баладиййа, 3585 ж) ҳам қўшиш мумкин. Мазкур асарнинг бир нусхаси, аввалроқ зикр қилганимиздек, Париж мажмуаси таркибида сақланади.
Ал-Ҳаким ат-Термизийнинг Лондон мажмуасига кирган асарлари қуйидагилардан иборат бўлиб, улар асосан аллома Шестарбити тасарруфидаги асарлардир:
1. «Китоб ур-риёзати» («Риёзат ҳақидаги китоб»). Ушбу асарнинг бошқа нусхалари Париж, Дамашқ ва Стамбул мажмуаларида ҳам сақланади.
2. «Мухтарот мин китоб ас-Сафо» («Китоб ус-Сафо асаридан танлаб олинган қисмлар»).
3. Бир рисола (номи кўрсатилмаган).
4. «Адаб ун-нафс» («Инсоннинг одоби»).
5. «Масалат ул-иймон ва ислом вал иҳсон» («Иймон, ислом ва эҳсон масалалари»).
Қоҳирадаги «Дор ул-кутуб ал-илмиййа»да сақланадиган қўлёзма ал-Ҳаким ат-Термизийнинг «Илал ал-Убудиййа» ёинки «Илал аш-шарийъа» («Шарийъат далиллари») номли асарининг нусхаси бўлиб, аслида бу рисола алломанинг «Китоб ус-Салот» («Намоз ҳақидаги китоб») асарининг қисқартирилган шаклидир.
Лейпциг мажмуасида сақланадиган атиги ягона китоб ал-Ҳаким ат-Термизийнинг «Ад-Дур ал-макнун» («Бекитилган марварид») асари бўлиб, у ҳаётда юз берган ва юз бериши эҳтимоли бўлган воқеаларга боғлиқ ҳадислар мажмуасидан иборат.
Стамбул шаҳридаги Аё-сўфиё кутубхонасида мавжуд қўлёзма нусха алломанинг «Китоб ал-Фуруқ» асарининг қўлёзмаси бўлиб, бу асарнинг бошқа нусхалари Париж ва ал-Искандариййа шаҳарларидаги мажмуаларда сақланиши ҳақида аввалроқ айтиб ўтилди.
Аллома ал-Ҳаким ат-Термизийнинг бизгача етиб келган асарларидан бири «Хатм ул-авлиё» (бу асар баъзи манбаларда, хусусан, ал-Ҳужвурийнинг «Кашф ул-маҳжуб» номли асарида «Хатм ул-валоят» шаклида келтирилган) бўлиб, унда тасаввуф тарихида биринчи маротаба «валоят-валийлик» назариясига ва бунинг асосида «ал-ҳакимия» мактабига асос солинган. Ушбу асарда келтирилган фикр-мулоҳазалар Термиз аҳлининг баъзи кисмлари ўртасида кескин эътирозга ҳам сабаб бўлиб, натижада ал-Ҳаким ат-Термизий она шаҳри Термиздан бадарға қилиниб, бир қанча муддат Балхда ҳам яшаган. Узоқ йиллар давомида йўқолган китоблардан ҳисобланган «Хатм ул-авлиё» 1965 йили Ливаннинг пойтахти Байрутда Париж илмий тадқиқотлар маркази исломий маданият бўлимининг аъзоси Усмон Исмоил Яҳё томонидан нашр этилди. Валийликнинг ҳаққонийлиги, шунингдек, унинг нубувват ва рисолат билан боғлиқ бўлган жиҳатлари «Хатм ул-авлиё» китобининг бош мавзуси ҳисобланади. Муқаддима ва 29 фаслда мурид ва шайх ўртасида бўлиб ўтган савол-жавоб тарзида таълиф этилган бу асарнинг тузилиши қуйидагича:
Муқаддима. Бу қисмда муаллиф «валоят мақоми» тушунчасидан изтиробга тушган кишиларга жавоб ёзган.
Биршчи фасл: Ҳаққуллоҳ валийлиги.
Иккинчи фасл: Худонинг даъвати ва банданинг ижобати.
Учинчи фасл: Ҳаққуллоҳ валийлиги ва валийуллоҳ.
Тўртинчи фасл: Руҳоний саволлар. Бу фаслда муаллиф 157 та саволга (бундан 34 таси бевосита валоят масаласига, қолгани эса Қуръон тафсири, Ҳадислар ва диний масалаларга доир) жавоб беради. Ибн ал-Арабий «Жавоб ул-мустақим» ва «Ал-Футуҳот ал-Маккиййа» китобларида эҳтимол ал-Ҳаким ат-Термизийнинг «Хатм ул-авлиё» китобининг матнидан хабардор бўлмаган ҳолда, ўзининг ирфоний мактаби нуқтаи-назаридан бу 157 саволга (152—153 саволлар бундан мустасно) жавоб ёзган. Ал-Ҳаким ат-Термизий «Хатм ул-авлиё» китобининг турли фаслларида бу саволларнинг қарийб барчасига жавоб топган.
Бешинчи фасл: Авлиё ва набийлик илми.
Олтинчи фасл: Валийуллоҳ.
Еттинчи фасл: Валоят ва авлиёликнинг ўнта хусусияти.
Саккизинчи фасл: Ҳотам ул-авлиё ва ҳотам ул-анбиё.
Тўққизинчи фасл: Нубувват ва валоят.
Ўнинчи фасл: Авлиё аломати.
Ўн биринчи фасл: Шайтоний хавотирлар ва насхи илоҳий.
Ун иккинчи фасл: Муқарриблар (Аҳл ул-қурба).
Ун учинчи фасл: Ҳотам ул-авлиё.
Ун тўртинчи фасл: Башорат.
Ун бешинчи фасл: Қуръон ва руҳ.
Ун олтинчи фасл: Мўъминлар ва авлиё.
Ўн еттинчи фасл: Валоят ва нубувват ўртасидаги аҳд-паймон.
Ўн саккизинчи фасл: Авлиё аҳволини инкор этувчилар.
Ўн тўққизинчи фасл: Валоят, саодат, муҳаббат.
Йигирманчи фасл: Валий ва гувоҳ.
Йигирма биринчи фасл: Валий ва илоҳий асрор.
Йигирма иккинчи фасл: Ҳидоят этилган ва танланган инсонлар.
Йигирма учинчи фасл: Жазаба ва замон.
Йигирма тўртинчи фасл: Мажзуб.
Йигирма бешинчи фасл: Ҳотам ул-авлиё ва хатм ул-валоят маъноси.
Йигирма олтинчи фасл: Сохта авлиё.
Йигирма еттинчи фасл: Хайр давлати ва шарр (ёмонлик) давлати.
Йигирма саккизинчи фасл: Диндорлар.
Йигирма тўққизинчи фасл: Амаллар ва даражалар.
Бу китоб валоят масаласини биринчи маротаба мукаммал бир назария ва ажойиб мақолалар туркуми шаклида тасаввуфга тақдим этиши билан алоҳида аҳамиятга молик. У, айтиш мумкинки, тасаввуф тарихида «ҳакимий»лар деб аталмиш бир гуруҳ машҳур сўфийлар, хусусан, Термиз ва Балх атрофида шаклланган тасаввуф аҳли учун маънавий васиятнома ёхуд таълим дастури сифатида хизмат қилган. Бу асарнинг овозаси ўша давр ислом оламига, Мисру Тунисдан, Эрону Мовароуннаҳргача, Ҳалабу Шомдан Кичик Осиёгача етган эди[17].
Юқорида зикр этилган асарлар ал-Ҳаким ат-Тер-мизийнинг бизгача етиб келган асарларининг мавжуд қўлёзмалари ҳисобланади. Лекин алломанинг номлари тарихий, ёинки библиографик тарзда сақланиб қол-ган, лекин бизгача етиб келмаган асарлари ҳам борки, улар ҳақида баъзи маълумотларни келтириш мақсадга мувофиқдир. Ал-Ҳаким ат-Термизийнинг ҳозирги дав-римизгача етиб келмаган деб ҳисобланган муҳим асар-ларидан бири «Хатм ул-авлиё» асари ҳақида юқорида зикр қилдик. Бу асар ислом оламининг таниқли фай-ласуфи ва мутасаввуфи, аллома Муҳйиддин ибн ал-Арабий (1165—1240) давригача етиб келган бўлиб, ушбу асар ҳақида тўлиқ тасаввур беради. Чунончи, Ибн ал-Арабийнинг қаламига мансуб «Ал-Футуҳот ал-Мак-киййа» («Макка фатҳлари») номли китобидаги бир юзу эллик беш саволга ал-Ҳаким ат-Термизийнинг маз-кур асарига таянган ҳолда жавоблар берилган. Шунин-гдек, Ибн ал-Арабий «Шарҳ ул-масоил ар-руҳониййа аллатий суила аънҳо ал-Ҳаким ат-Термизий» («Ал-Ҳаким ат-Термизийдан сўралган руҳий масалаларнинг шарҳи») номли махсус асар ҳам яратган[18].
Шунингдек, Ибн ал-Арабий бир юзу эллик уч саволга жавобни ўзида мужассам қилган бошқа бир асар ҳам яратган. Мазкур асарнинг нусхаси Миср Араб Республикасининг ал-Искандариййа шаҳридаги «Мактабат ал-баладиййа» кутубхонасида (3467 ж рақами остида) сақланади. Бу хабарлардан маълум бўлаётирки, буюк аллома Ибн ал-Арабий термизлик донишманд ал-Ҳаким ат-Термизийнинг асарлари ва таълимотига алоҳида эътибор билан қараган ва унинг ўзига хос бой илмий-маънавий меросининг кейинги авлодларга етиб келишида беқиёс ишларни амалга оширган. Айни вақтда ал-Ҳаким ат-Термизийнинг бизгача етиб келмаган бошқа айрим асарларига ўша даврда ёзилган баъзи шарҳларнинг мавжудлиги ҳақидаги маълумотлар алломанинг ҳаёти ва илмий-маънавий меросини ўрганувчилар учун ғоятда муҳимлиги шубҳасиздир[19].
Ал-Ҳаким ат-Термизийнинг бизгача етиб келмай йўқолиб кетган асарларидан бири унинг «Китоб ул-ўълум» («Илмлар ҳақидаги китоб») бўлиши керак. Ал-Ҳаким ат-Термизийнинг эътиқодий фикр-мулоҳазалари айниқса унинг билиш («ал-маърифа») назариясига оид қарашларини англашимизда аллома асарининг аҳамияти беқиёс бўлиши керак эди. Чунончи, бу ҳақда ал-Ҳаким ат-Термизий ўзининг «Китоб ул-акйос вал-муғтарийн» номли асарида (15-бет) зикр қилган. Айни шу «Китоб ул-акйос вал-муғтарийн» номли асарида ал-Ҳаким ат-Термизий бизгача етиб келмаган бошқа бир асари — «Китоб уд-дуъот ва сидқиҳум ва аҳволиҳум» («Исломга даъват қилувчилар, улар сидқидиллиги ва аҳволлари ҳақида китоб») ҳақида ҳам баъзи маълумотларни келтирган. Шунингдек, ўзининг «ал-Масоил ал-макнуна» номли асарида бизгача етиб келмаган таснифларидан «Китоб ул-Иродат» («Марғуб ишлар ҳақида китоб»), «Адаб ун-нафс» номли машҳур асарида «Сифат ал-қулуб ва аҳволиҳо» («Қалблар хусусияти ва улар ҳолатлари») номли асари ҳақида зикр қилиб ўтган.
XI асрда яшаб ўтган тасаввуф илмининг йирик намояндаларидан бири Абул Ҳасан ал-Ҳужвирий (у 1072 ёки 1076 йилда вафот этган)нинг фикрича, ал-Ҳаким ат-Термизийнинг яна қуйидаги асарлари бизгача етиб келмаган:
1. «Одоб ул-мурийдийн» («Муридлар одоби»).
2. «Китоб ут-Тавҳийд» («Оллоҳнинг ягоналиги ҳақидаги китоб»).
3. «Азоб ул-қабр» («Кабр азоби»).
4. «Ат-Тафсир» («Қуръон тафсири»).
5. «Китоб ул-Наҳж» («Йўл-йўриқлар китоби»).
6. «Китоб ул-машойих ав ат-табақот ас-суфиййа» («Машойихлар ёинки суфийлар табақалари ҳақидаги китоб»).
Ал-Ҳаким ат-Термизийнинг ўзи ҳам «Жавоб китоб Усмон ибн Саъийд мин ар-Рай» номли асарида «Китоб ул-машойих» рисоласи ҳақида «Китоб сийар ал-авлиё» («Авлиёлар сийратлари ҳақида китоб») номи билан эслатиб ўтган. Мазкур асарлар ал-Ҳаким ат-Термизийнинг бизга маълум бўлган илмий-маънавий меросини ташкил қилади. Мана шу бой ва ранг-баранг мазмундаги меросга зоҳиран назар ташлашнинг ўзиёқ, ал-Ҳаким ат-Термизий илмий-маънавий уммонининг ғоятда чексизлиги, унинг тафаккур оламининг кенг қамровли ва бениҳоя чуқурлигидан далолат беради. Айни вақтда, масаланинг мураккаблиги шундаки, ал-Ҳаким ат-Термизийнинг ўзини ҳам, унинг асарларини ҳам аллома яшаган даврдаги бирон-бир илмий фаолият билан боғлиқ ҳолда ёки қиёсий тадқиқ қилиш орқали баҳолай олмаймиз. Бинобарин, унинг хилма-хил мавзуларда ёзилган асарларининг умумий йўналишини ҳам, уларга асос бўлган манбаларни аниқлашда ҳам муайян қийинчиликлар туғилиши табиийдир.
Ал-Ҳаким ат-Термизий асарларининг таълиф этилиш йиллари ҳақида ҳам айнан шу муаммога дуч келамиз. Чунончи, муаллиф ҳам, унинг ҳақида ёзган олимлар ҳам аллома асарларининг ёзилган йилларини кўрсатмаганлар. Шу билан бирга аллома ижодини ўрганиш жараёнида бу борада ҳам баъзи тахминларни қилиш мумкин. Жумладан, ал-Ҳаким ат-Термизий ёзган дастлабки асари «Наводир ул-усул фи маърифат ахбор Расул» асари бўлса керак. Мавзуларининг хилма-хиллиги, кўтарилган масалалар ададининг кўплиги, ҳажмининг улканлигига қарамасдан бу асарида муаллиф бошқа бирорта асарини тилга ҳам олмаган, бирортасига ишорат ҳам қилмаган. Ваҳоланки, муаллиф аксар асарларида «Наводир ул-усул»га ишорат қилганки, демак, ўша асарлар ундан кейин ёзилган.
Ал-Ҳаким ат-Термизий асарларидан аллома умрининг охирларида ёзилган таснифлари жумласига «Китоб ул-акйос вал-муғтарийн» ва «Китоб ул-фуруқ» кабиларни ҳам киритиш мумкин. Чунончи, ушбу асарларда муаллифнинг бошқа бир қанча асарлари ҳақида маълумотлар келтирилади. Ал-Ҳаким ат-Термизий асарларининг мазмун-моҳиятига биноан уларни қуйидаги гуруҳларга бўлиш мумкин. Бир туркум асарлари аллома томонидан илм толибларига ўқилган маърузалар, матнлар шаклида бўлса, бошқа бир туркум рисолаларни аллома турли-туман муносабатларга бағишлаб, ёинки ундан савол тарзида сўралган масалаларга жавоб, ўзига билдирилган эътирозларга раддия, ёҳуд бирон мураккаб, чигал масаланинг баёни ёинки дўсту-биродарларига йўлланган мактублар ташкил қилган. Шу боисдан ҳам бу туркумга кирган рисолалар ал-Ҳаким ат-Термизийнинг бутун умри давомидаги илмий-ижодий фаолиятининг ўсиши билан тадрижий равишда, босқичма-босқич такомиллашиб борган дейиш мумкин. Унинг асарлари мазмуни ва хусусиятларига қараб уларни аллома яшаган даврдаги илм-фаннинг бирор соҳасига мансуб этиш ҳам қийин. Бинобарин, унинг асарларини тўлиғича на тасаввуфий асарлар жумласига, ёинки на ҳадис илмлари жумласига, на фалсафий асарлар жумласига ёки бўлмаса калом ёки фиқҳ илмлари жумласига мансуб этиб бўлмайди. Мана шу ўринда аллома ал-Ҳаким ат-Термизий илмий фаолиятини баҳолашда ўта бир нозик қирра очилаётганга ўхшайди. Гап шундаки, алломанинг илмий-ижодий фаолиятини ўрганган қатор тадқиқотчилар ҳам таъкидлаганларидек, ал-Ҳаким ат-Термизий асарлар таълиф ва тасниф этишда ўз даврида мавжуд бўлган йўлдан юрмади, балки у ўз диний қарашлари ва тасаввурларидан келиб чиқиб, ўзига хос бўлган алоҳида йўлни танлади. Ал-Ҳаким ат-Термизий танлаган бу йўл (баъзи араб олимлари бу йўлни ҳатто «мазҳаб» деб ҳам ёзганлар) ўша даврда бепоён ўлкаларгача бориб тарқалган. Бу даврда, афсуски, диннинг асл моҳиятини бузувчи тоифалар кўпайди, шу боис ислом динининг ҳақиқий, асл моҳиятини тўғри талқин қилиш жамият учун ғоятда муҳим эди. Ал-Ҳаким ат-Термизий танлаган бу йўлнинг учта йўналиши бўлиб, улар қандай эътиқодга мансуб бўлишидан қатьи назар фақат жамият манфаатларига, инсоннинг маънавий камолотига хизмат қилиши билан умумбашарий аҳамият касб этган эди. Ал-Ҳаким ат-Термизий таълимоти қуйидаги уч йўналишдан иборат:
1. Ибодат ёки маросим (арабча ат-туқус) ёинки шарийъат йўналиши.
2. Тасаввуф йўналиши.
3. Эътиқод йўналиши.
Мана шу йўналишлар ҳақида ўз фикрини биддирганда ал-Ҳаким ат-Термизий ишлатган иборалар ва истилоҳлар айнан шундай аталмаса-да, лекин шуларга яқин атамаларни қўллаган. Масалан, муаллиф «Китоб ул-акйос вал-муғтарийн» номли асарида, жумладан, шундай деб ёзади: «Аллоҳ таолонинг дини учта арконга асосланган бўлиб, улар ал-Ҳаққ (Ҳақиқат), ал-Адл (Адолат) ва ас-Сидқ (Ҳалоллик)»дир. Чунончи, Ҳақиқат инсон жисми аъзолари, Адолат юрак, Ҳалоллик акл-идрок билан боғлиқдир»[20]. Мана шу учта йўналишни ал-Ҳаким ат-Термизий мукаммал ҳолда тасаввур қилиб ва шуларга таяниб ўз таълимотини шакллантирди ва айнан шу тамойиллар асосида ўз асарларини яратди. Шу билан бир қаторда, унинг асарларининг характерли томони шунда эдики, зарурат туфайли турли тоифаларга бағишлаб ёзилган асарларида айнан шу тоифаларга хос сийғалар тўлиқ равишда ўз ифодасини топарди. У ўз асарларидаги ғояларни турли ижтимоий гуруҳларга мансуб мусулмонлар, улар оддий халқ вакилларими ёинки ҳадис олимларию уламолариданми, бундан қатъи назар, ўз таълимотларининг барча мўмин-мусулмонлар орасида кенг кўламда тарқалишига алоҳида эътибор берарди. Бинобарин, жамият муайян эҳтиёжларидан келиб чиқиб унинг асарлари хилма-хил услуб ва йўналишда яратилганлигини кўрамиз. Айни вақтда у ўз таълимотининг (мазҳабининг) янгилигини ҳам биларди ва шу боис ўша давр илмий доиралари миқёсида ўзига хос ўринни эгаллаб, шу пайтдаги билиш (ал-маърифа) назариялари ўртасида ўз мақомига эга бўлишга алоҳида эътибор билан қаради. Шунга кўра ўз қаламига мансуб асарларнинг аксар қисмига ёзган муқаддимасида билиш назарияси ва турли илмлар ҳақида жиддий тарздаги ғояларни илгари сурган. Мана шу тарздаги аксар муқаддималарни муаллиф умрининг охирларида ўз таълимотини ҳимоя қилиб ёзган рисолаларда учратамиз.
Юқорида билдирилган фикрларга хулоса қилиб, ал-Ҳаким ат-Термизий ёзган асарларни тўрт асосий бобга ажратиш мумкин. Бу тақсимлаш муайян даражада шартли бўлиб, у ал-Ҳаким ат-Термизий қаламига мансуб асарларнинг ҳаммасини қамраб ололмайди, албатта. Шунингдек, бу бобларга ал-Ҳаким ат-Термизийнинг ўз дўсту-биродарлари сўраган саволларга жавоб тарзидаги кундаликлари (ал-йавмиййот), у ташкил килган илмий мажлислардаги маърузалари ва сўзлари кирмаган, гарчанд баъзи ҳолларда бу тарздаги кундаликлар муаллиф таълимоти ва қарашларини ёрқин ифодалаган бўлса-да.
Ал-Ҳаким ат-Термизий асарларини мавзу жиҳатидан тасниф этиб, қуйидаги беш мажмуага бўлиш мумкин:
Биринчи мажмуа:
А — Маърифат (билиш) ва илмларга оид асарлар:
1. Китоб ул-уълум.
2. Китоб уд-дуоъот ва сидқиҳум ва аҳволиҳум.
3. Китоб ул-акйос вал-муғтарийн.
4. Китоб ул-фуруқ ва манъ ат-тародуф.
5. Китоб ус-салот ва мақосидиҳо.
6. Китоб таҳсийл назоир ал-Қуръон.
Б — Шарийъатга оид асарлар:
1. Илал уш-шарийъат ав ал-убудиййат.
2. Китоб ус-салот ва мақосидиҳо.
3. Китоб ул-ҳажж ва асрориҳу.
В — Тасаввуф ва одоб-ахлоққа оид асарлар:
1. Ал-Ақл вал ҳаво.
2. Манозил ул-ибод мин ал-ибодати.
3. Ҳақийқат ул-одамиййат ав ар-рийозат.
4. Адаб ун-нафс.
Г — Инсон табиати ёхуд олий ҳикмат ёхуд ботиний ашёлар ҳақида:
1. Китоб хатм ул-вилойат.
2. Китоб ул-аъзо ван нафс ёинки ғавр ул-умур.
3. Китоб урс ал-муваҳиддийн.
Иккинчи мажмуа:
Бу йўналишда муаллиф муҳаддислар йўлини тутган.
А — Шарийъат ва ал-адаб (урф-одатлар):
1. Китоб ул-манҳийот.
2. Китоб ул-иҳтийотот.
3. Китоб ул-жумал ал-лозим маърифатиҳо.
Б — Баённомалар (ан-нусус):
1. Китоб азоб ал-қабр.
2. Ад-Дурр ул-макнун фи асъилати мо кона ва мо йакуну.
В — Эътиқодга оид асарлар:
1. Китоб ут-тавҳийд.
2. Китоб ур-радд аълол муъаттила.
Учинчи мажмуа:
Сўфийлар ва муридлар учун ёзган асарлари:
1. Китоб одоб ул-мурийдийн.
2. Китоб ул-аъзои ван нафс ав ғавр ул-умур.
3. Тарих ул-машойих ав сайр ул-авлиё.
Тўртинчи мажмуа:
Ўз таълимотини яратишда суннатлардан фойдаланиб муҳаддислар услубини қўллаган асарлари:
1. Китоб Наводир ул-усул фи маърифат ахбор ар-Расул.
2. Китоб ул-амсол мин ал-Китоб вас Суннати.
Бешинчи мажмуа:
Ҳар хил муносабатлар туфайли ёзган асарлари:
1. Китоб ул-масоил ал-макнуна.
2. Масоил суъила анҳо ва зикри атвибатиҳо.
3. Жавоб Китоб Усмон ибн Саъийд минар Райй.
4. Баён ул-касби.
Ал-Ҳаким ат-Термизий илмий-маънавий меросини ўрганиш жараёнида алоҳида бир хусусият зоҳир бўладики, бу ҳам бўлса унинг асарларидаги маълумотларнинг хилма-хиллиги ва бойлиги, муаллиф маданий-маърифий салоҳиятининг кенг кўламлигидир. Ал-Ҳаким ат-Термизийга хос бўлган бу ажойиб хусусиятлар унга замондош олимлардан бирортасида ҳам бўлмай, ўша давр илм-фани ва маърифати тараққиётининг барча жиҳатларини ўзида мужассам қилган эди.
Уз даврининг улуғ алломаларидан бири даражасига етишган ал-Ҳаким ат-Термизий, табиийки, баъзи таниқли олим ва уламоларнинг хато ва камчиликларига нисбатан танқидий фикр-мулоҳазаларини билдиради. Жумладан, у Қуръони карим ва ҳадиси шарифнинг асл моҳиятидан келиб чиқиб чуқур мазмунли янгича талқинларни илгари суради. Одатда, ҳар қандай янгича фикр аксар ҳолларда дастлаб танқидга учрамай қолмагани каби ал-Ҳаким ат-Термизий ҳам бундан мустасно бўлмайди. Бу фикримизга баъзи мисоллар келтирайлик. Юқорида кўриб ўтганимиздек, ал-Ҳаким ат-Термизий ҳадисларга таяниб баъзи асарлар ҳам яратганди. Албатта, ўша даврда яшаб (айниқса IX асрда) фаолият кўрсатган кўплаб буюк муҳаддислар каби ал-Ҳаким ат-Термизий пайғамбар алайҳиссалом ҳадисларини тўплаб уларни муайян бир мавзуга солиб махсус асарлар яратмаган. Лекин муаллиф ўзининг баъзи асарларида мўмин-мусулмонлар учун ғоятда фойдали бўлган эътиқод, ибодат ва муомалотга, шунингдек, одоб-ахлоқ ва зоҳидликка оид туркум ҳадислар келтирганки, бу қимматли ҳикматлар сўнгра қатор муҳаддисларнинг асарларидан ҳам ўрин олган. Айни вақтда ал-Ҳаким ат-Термизий ҳадис ривоят қилувчи ровийларга нисбатан қўшимча талаблар ҳам қўйганлигини айтиш лозим. Агар буюк муҳаддис имом ал-Бухорий ҳазратлари ровийларга ростгўйлик, тақво ва омонат (ишончлик) каби шартларни қўйган бўлса, ал-Ҳаким ат-Термизий ровийлар албатта маъно ва таъвилни ҳам мукаммал билишлари шарт деб ҳисоблайди.
Фиқҳ (ислом қонуншунослиги) илмини билувчиларни эса ал-Ҳаким ат-Термизий ўзидан аввал ўтган алломалардан фарқли ўлароқ икки тоифага бўлади: бири — аҳком масалаларини чуқур эгаллаган қонуншунос мутахассис; иккинчиси эса фиқҳ илмини мукаммал эгаллаб фақиҳ бўлмоқ, унинг фикрича, қалб билан тушуниб етувчи ва идрок этишлик даражасига етган кишигина фақиҳ дейилади. Аксинча, инсон ҳақиқий фақиҳ даражасига етмаган ҳисобланади, дейди.
У намоз ва рўза аҳкомларига бағишланган баъзи эътиқодий масалаларнинг хато томонларини кўрсатиб ўз танқидий мулоҳазаларини ҳам билдиради. Муаллифнинг айнан шу масалаларга бағишланган «Асрор ус-солат» («Намоз сирлари»), «Асрор ус-савм» («Рўза сирлари») ва «Асрор ул-ҳажж» («Ҳаж сирлари») номли асарларида намоз, рўза ва ҳаж ибодатларининг инсонга фойдали бўлган ички, ҳақиқий моҳиятларини очиб беради[21].
Ақоид ва калом каби илмларга ал-Ҳаким ат-Термизий асарларида алоҳида эътибор берилган бўлса-да, биз уни йирик мутакаллимлар сафига ҳам қўша олмаймиз. Унинг қатор асарларида ислом файласуфлари (мутакаллимлар) билан бўлиб ўтган баҳсу мунозаралар ҳақида талай маълумотлар учратамиз. Аллома ўзининг ўткир илмий мулоҳазалари билан баъзи мутакаллимларнинг хато-камчиликларини очиб ташлаб, уларга нисбатан асосли, танқидий муносабатини билдирган. Ўзидан илгари ўтган тасаввуф олимларининг фаолияти ҳам ал-Ҳаким ат-Термизийнинг сергак назаридан четда қолмаган, албатта. У илгари сурган ғояларга кўра, энг яхши сифатлар — Қуръони карим оятлари ва ҳадиси шарифларни адолат билан шарҳлаш; фиқҳ масалаларига ғоятда мақбул, мантиқий нуқтаи назардан ёндошувчи кишилар — булар фақат мутасаввифлар деган хулосага келади. Айни вақтда аллома бундай вазиятларда эҳтиросларга берилмай, беғараз, холисона йўл билан ёндошиш орқали исломга беминнат хизмат қилиш мумкин дейди.
Шундай қилиб, ал-Ҳаким ат-Термизий ўзининг ҳам Қуръони карим маъносини талқин қилиш, ҳадисларни шарҳлаш ва фиқҳий масалаларга амал қилишда тасаввуф йўлидан борганлигини таъкидлайди, тасаввуф йўли киши виждонига — қалбига ором берадиган ягона йўл деб изоҳлайди. Мана шу тарздаги таълимотларни яратган ал-Ҳаким ат-Термизий ҳазратлари IX— X асрнинг буюк диний олимларидан ва ислом дини таълимотларини илмий асосга таянган ҳолда янада чуқурроқ талқин қилувчи, шариатнинг беназир арбобларидан бири сифатида бутун мусулмон оламида шуҳрат қозонди. Мавриди келганда шуни ҳам айтиш керакки, ўзининг асосли, муросасизлик билан дадил фикрларини айтгани сабабли буюк аллома тазйиқ ва азобларга ҳам дучор бўлди. Юқорида қайд этилганидек, бир қанча йиллар ўз она юртидан бадарға ҳам қилинган. Ал-Ҳаким ат-Термизийнинг тасаввуф илмининг алломаси бўлиб етишишида унинг устозлари Абу Туроб ан-Нахшабий, Аҳмад ибн Ҳизравайҳ, Йаҳйа ал-Жалла каби буюк шайхлар билан қилган илмий-маърифий суҳбатлари муҳим аҳамиятга эга бўлди. Унинг Шом, Бағдод ва Мисрнинг мутасаввуф олимлари билан мулоқотлари ҳам ғоятда фойдали бўлиб, булар туфайли у Ўрта Осиё тасаввуф илмини ҳар томонлама бойитиб, уни янада юксак поғоналарга кўтарди. Ал-Ҳаким ат-Термизий ўша пайтда Шарқ мамлакатларида мавжуд бўлган турли тариқатларнинг фаолиятидан воқиф бўлган, албатта. У айниқса Нишопурдаги маломатиййа тариқатидан кучли таъсирланди. Шу боис ушбу тариқат йўли кейинги асрларда Мовароуннаҳрдан етишиб чиққан Абдухолиқ ал-Ғиждувоний ва Баҳоуддин ан-Нақшбандий каби машҳур мутасаввуфлар фаолиятига ҳам ўз таъсирини кўрсатади.
Ал-Ҳаким ат-Термизийнинг ал-Ҳаким лақаби билан аталиши масаласи олиму-уламоларни азалдан қизиқтириб келган ва бу масалада турли фикрлар ҳам билдирилган. «Ҳаким» сўзининг тарихига назар солсак, бу ибора Қуръонда ҳам, Тавротда (Хохом шаклида) ҳам учрайди. Ҳакимнинг луғавий маъноси доно, донишманд, ақл-идрокли, файласуф, шунингдек, табиб, доктор тушунчаларини англатади. Шу сабабли баъзи олимлар уни ҳатто моҳир табиб деб ҳам атаганлар. Ат-Термизий яшаган давр истилоҳларига таяниб баён қилсак, ҳикмат (ҳакимдан олинган) ибораси ҳақиқатга етишиш (арабча исобат ал-ҳаққ)ни англатиб, бунга илм ва ақл билан эришиш мумкин деб изоҳланган. Ҳаким киши шундай шахски, у мукаммал ақл-идрок ва чуқур билим билан ҳар доим ҳақиқатга эришади. Ал-Ҳаким ат-Термизий ўзининг «Таҳсийл назоир ал-Қуръон» номли асарида: «Ҳаким илмнинг ички, ботиний маъноларини тушунувчи киши» деган фикрни ҳам келтирган. Қуръони каримга «Мафотиҳ ал-ғайб» номли ўн беш жилддан иборат улкан тафсир ёзган буюк ватандошимиз Фахриддин ар-Розий (у 1209 йилда вафот этган) ҳикматдан мурод ёки илм, ёки савоб, яъни тўғри ишни қилишдир, деб талқин қилган. Тасаввуф аҳли ҳам «ҳаким» сўзини шу мазмунда таъвил қилиб «ҳикмат» — илм (билим)дан юқорироқ даражада туради, «ҳаким» деб ҳар қандай илмни чуқурроқ ўзлаштирган кишига айтилади, чунки бу шарафли даражага узоқ машаққат ва риёзат орқали эришилади деб таъкидлайдилар. Доктор Усмон Исмоил Яҳёнинг фикрича, ат-Термизий «ҳаким» лақабига тасаввуфда инсон табиатини яхши ва чуқур тушуниб етгани учун эришди, деб ҳисоблайди (Муқаддима, 4-бет). Ал-Ҳаким ат-Термизийнинг ўзи эса ҳақиқатга етишишликда илм ва ақлдан бошқа яна бир учинчи, илоҳий бир нарса — валийлик ҳам бор деган фикрни илгари суради. Ҳаким, унинг эътиқодича, валийнинг бир хилидир (арабча ал-ҳаким ҳува навъ мин ал-валий). Валий киши ҳақиқатга фақат чуқур илм ва катта ақл-идрок билан эмас, балкии Оллоҳ таоло унга ато қилган бир илоҳий сир воситасида эришади, бинобарин, уни тугал ақл ва чуқур илм билан сийлаган ҳам Оллоҳнинг ўзидир. Гарчанд ал-Ҳаким ат-Термизийда «ҳаким» калимаси «валий» калимаси билан чамбарчас боғлиқ ҳолда ифода қилинса-да, «ҳаким» билан «валий» тушунчаси ўртасида муайян фарқ бор, албатта. Ал-Ҳаким ат-Термизий «ҳаким» мақомига эга шахснинг жамият ижтимоий ҳаётидаги ўрни ҳақида ёзиб, у миллатнинг диний соҳадаги файласуфи, муомалат масалаларидаги қозиси, намоз ва ибодатларида уларнинг имоми ҳамда уларни тинчлик, хотиржамлик, бахт-саодат ва фаровон турмушга бошловчи валийси бўлишлигини таъкидлайди.
Ал-Ҳаким ат-Термизий таълимотидаги муҳим масалалардан бири инсонда билиш (ал-маърифа) ҳақидаги фикрлардир. Билиш махсус тузумга (жиҳоз хос) эга бўлиб, у тўртта асосий қисмдан иборатдир, дейди. Улардан биринчиси идрок этиш орқали бўлиб, улар инсондан ташқи бўлган ҳиссиётлар — билим, тажриба ва малака, уларни тушуниб идрок этиб улардан ўз фаолиятида фойдалана билиш. Бу тизимнинг фаолиятида кўз, қулоқ, тил каби аъзолар билан бир қаторда ташқи маълумотларни қабул қилиш, бунда инсоннинг зеҳни, фаҳму фаросати, қувваи ҳофизаси катта роль ўйнайди. Яна бир хил воситалар борки, булар ҳаяжонланиш, ҳиссиёт, шуур билан боғлиқ ҳолатларда (машоъир) (жигар, талоқ, буйрак, шаҳват билан) намоён бўлади. Иккинчи тизим инсонда бор билим воситасида амалга оширилади. Учинчи тизим ахлоқ масалалари билан уйғунлашиб амалга ошади; бу сўнгги иккаласи муштарак бўлса инсонда зийраклик, латофат, юксак салоҳият каби алоҳида фазилатлар юзага келади. Алломанинг ўзига хос бу фикрлари, шунингдек, инсоннинг билишида унинг руҳияти, ақли ва қалби қандай роль ўйнаши ҳақидаги қарашлари тасаввуф аҳлининг руҳонияти ва тафаккурига катта таъсир кўрсатди. Инсон эришиши қодир бўлган билим — тасаввуфий маърифат ёки ҳикмат («гносис») деб, уни инсон қалбида тажалли бўлган илоҳий бир нур билан тенглаштирди. Чунончи, шарийъатнинг турли масалаларини талқин қилиб, уни ҳаётга татбиқ қилишга қодир бўлган билим (илм)дан фарқли ўлароқ, маърифат (гносис) ўша нарсаларнинг яширинган (сирли) моҳиятини, охир-оқибатда унинг илоҳий моҳиятини англашга эришади. Агар илмга ўқиш, ўрганиш жараёнлари орқали эришилса, маърифатни эса Оллоҳ таоло ўзи суйган, танлаган бандаларигагина марҳамат қилади. Илмни ҳаётга татбиқ қилиш замони ва майдони (ҳудуди) бир қадар маҳдудий, чегараланган бўлса, маърифатнинг эса чеки-чегараси бўлмайди. Маърифат фақат руҳи ҳар қандай дунёвий, нафсоний мойилликлардан покиза бўлиб, бутун ниятию, фикри-зикри билан Оллоҳга таважжуҳ қилган инсонларгагина насиб этади. Мана шундай инсонлар тоифасига ал-Ҳаким ат-Термизий, энг аввало, суфий валийларни мансуб этади. Унинг фикрича, улар (валийлар) мана шу жиҳатлари — маърифатлари билан бошқа мўмин-мусулмонлардан ажралиб турадй. Эҳтимолдан ҳоли эмаски, ал-Ҳаким ат-Термизий биринчилардан бўлиб назарий жиҳатдан авлиёлар ҳақидаги тасаввуфий қарашларни асослаб, амалда ҳуқуқий жиҳатдан уларни Оллоҳнинг элчилари (расул) ва пайғамбарлари (анбиё) даражасида тенглаштирган. Алломанинг пайғамбарлик ва валийлик хусусидаги, айниқса унинг тасаввуфда валийликнинг муҳим ўрни ҳақидаги қарашлари кейинчалик ислом оламида машҳур бўлган буюк файласуф Ибн ал-Арабий (1165—1240) томонидан янада ривожлантирилди. Ҳатто ушбу масалага бағишланган қатор асарларида Ибн ал-Арабий ал-Ҳаким ат-Термизий рисолаларидан бутун-бутун саҳифаларни сўзма-сўз кўчириб келтирган ҳоллари ҳам учрайди[22].
Умуман олганда, ал-Ҳаким ат-Термизийнинг билиш (маърифат) назариясига доир фикрлари муҳим аҳамиятга эга. Шу боис алломанинг айнан шу масала бўйича қарашларига бағишланган махсус асарлар, тадқиқотлар ҳам яратилган. Фикримизга мисол тариқасида араб олими Абдулмуҳсин ал-Ҳусайнийнинг «Ал-Ҳаким ат-Термизийда билиш масаласи» («Ал-Маърифит иънд ал-Ҳаким ат-Термизий») асарини кўрсатиш кифоя. Баъзи бир тадқиқотчиларнинг ёзишича, ал-Ҳаким ат-Термизий буддизм, насронийлик ва манихеизм динлари таълимотлари билан ҳам яхши таниш бўлган. Чунончи, унинг деярли барча асарларида мазкур динлар таъсирини кузатиш мумкин. Буюк аллома ал-Ҳаким ат-Термизий ўз замонасининг диний илмларидан, дунёвий илмларидан ҳам ҳар томонлама чуқур билимга эга бўлган. Унинг мукаммал илми ва беқиёс салоҳиятига кўпчилик алломалар юксак баҳо берганлар. Жумладан, буюк мутафаккирлар Абдураҳмон Жомий «Нафаҳот ул-унс» асарида, Алишер Навоий «Насоим ул-муҳаббат» асарида уни энг улуғ шайхлар қаторида зикр қилганлар ва мутасаввуфларнинг иккинчи бўғинига киритганлар. Хусусан, Алишер Навоий ҳазратлари ал-Ҳаким ат-Термизий тўғрисида қуйидаги маълумотларни келтирган: «Муҳаммад бин Али Ҳакими Термизий — иккинчи табақадиндур. Кунияти Абу Абдуллоҳдур. Машойихи кибордандур ва Абу Туроб Нахшабий ва Аҳмад Ҳизравайҳ ва Ибни Жалла била суҳбат тутубдур ва кўп ҳадиси бор ва зоҳир каромати ва тасонифи (ёзган асарлари) бор. Ул жумладин «Хатм ул-вилоя» китоби ва «Наҳаж» китоби, «Наводир ул-усул» ва бундан ўзга ҳам китоблари бор ва зоҳир улумида ҳам кутуби бор ва бир тафсир («Қуръон тафсири») ҳам ибтидо қилғондур. Аммо итмомиға (охирига) улар вафо қилмайдур...» Хожа Баҳоуддин ан-Нақшбандий ҳазратлари ҳам ал-Ҳаким ат-Термизий ҳақларида: «Азиз авлиёларнинг пешвоси Хожа Муҳаммад ибн Али ал-Ҳаким ат-Термизийнинг руҳонийётига таважжуҳим тушганда, ҳар сафар менга таъриф ва тавсифдан холи тасаввуф намоён бўлади», деб, унинг руҳоний оламидаги юксак мартаба ва мақомларини алоҳида лутф билан таъриф этган эканлар.
Убайдулла Уватовнинг “Икки буюк донишманд” («Шарқ» НМАК, Тошкент, 2005) китобидан олинди.
[1] Баъзи муаррихлар, масалан, аш-Шаароний ўзининг «ат-Табақот ал-кубро» асарининг 78-саҳифасида ал-Ҳусайн деб келтирган.
[2] Ал-Ҳаким ат-Термизийнинг «Хатм ул-авлиё» асарини нашр этган доктор Усмон Яҳя унинг муқаддима қисмига ушбу рисолани ҳам қўшиб чоп этган.
[3] Ал-Ҳаким ат-Термизий ва назариятуҳу фил-вилойа, 35-бет.
[4] Аш-Шайх Комил Муҳаммад Муҳаммад Авайда. Ал-Ҳаким ат-Термизий, 5—6-етлар.
[5] Ал-Ҳаким ат-Термизий ва назариятуҳу фил-вилойа, 31—32-бетлар.
[6] Ал-Ҳаким ат-Термизий ва назариятуҳу фил-вилояти, 45-бет.
[7] Масалан, ал-Ҳужвийрий, Кашф ал-маҳжуб.
[8] Шазарат уз-заҳаб, 3-жилд, 9-бет.
[9] Тарихи Бағдод, 2-жилд, 150-бет.
[10] Хатм ал-авлиё, Муқаддима, 37-бет.
[11] Лисон ал-мийзон, 5-жилд, 308-бет
[12] Бу ҳақда қаранг: Шайх Абдуғани Абдулло. Ал-Ҳаким ат-Термизий; Совет Шарқи мусулмонлари журнали, 1990 йил, 3-сон, 14-бет.
[13] Табақот аш-шофиъиййа ал-кубро, 2-жилд, 20-бет; Табақот ас-суфиййа, 48-бет.
[14] Мазкур маълумотлар арабшунос Абдуқаҳҳор Шошийнинг «Термизлик донишманд» номли мақоласидан олинди.
[15] Аш-Шайх Комил Авайда. Ал-Ҳаким ат-Термизий, Байрут, 1993, 10-бет
[16] Ал-Муаттилийлар — луғавий маъноси бекор қилувчилар, рад қилувчилар бўлиб, муътазилийларнинг номларидан бири. Улар худонинг одамга ўхшаш ғоясини илгари сурган ал-мушаббихлардан фарқли равишда илоҳий сифатларни йўқ деб рад қилганлар.
[17] Доктор Иброҳим Худоёр. Ишқ Жайҳунининг йўлдоши (ал-Ҳаким ат-Термизийнинг «Хатм ул-авлиё» асари). Тошкент, «Гулистон» журнали, 2000 йил, 5-сон, 25-бет.
[18] Мазкур асар нусхаси Қоҳирадаги «ал-Мактабат ат-Таймуриййа»да (255 рақами остида) сақланади.
[19] Аш-Шайх Комил Авайда. Ал-Ҳаким ат-Термизий, 13-бет.
[20] Китоб ул-акйос вал-муғтарийн, 2-бет.
[21] Бу ҳақда яна Шайх Абдуғани Абдуллонинг «Ал-Ҳаким ат-Термизий» номли мақоласига ҳам қаранг («Совет Шарқи мусулмонлари», 12—13-бетлар).
[22] Бу ҳақда яна қаранг: Ислам. Энциклопедический словарь. Москва, Главная редакция восточной литературы, 1991, стр. 237—238.
* * *
Uning to‘liq ismi Abu Abdulloh Muhammad ibn Ali ibn al-Hasan ibn Bashir al-Hakim at-Termiziy bo‘lib, tarjimai holiga oid ma’lumotlar o‘rta asr arab mualliflaridan Tojuddin as-Subkiy, al-Xatib al-Bag‘dodiy, Ibn Hajar al-Asqaloniy, as-Sullamiy va boshqalar asarlarida, shuningdek, uning o‘zining qalamiga mansub «Bad’u sha’ni Abu Abdulloh» («Abu Abdulloh ishining boshlanishi») nomli avtobiografik risolasida keltirilgan.
Uning mazkur shakldagi to‘liq ismi alloma tomonidan yozilgan «Navodir ul-usul fi ma’rifat axbor ar-rasul» («Rasululloh xabarlari haqidagi nodir usullar»), «Ilm ul-avliyo» («Valiylar (yoki avliyolar) ilmi»), «Xatm ul-avliyo» («Avliyolarning oxirgisi») va «Nazoir ul-Qur’on» («Qur’on ibratlari») kabi asarlarning nomlari yoinki muqaddima qismlarida ham aynan shu tarzda keltirilgan. Al-Hakim at-Termiziy tavallud topgan sana xususida ham yozilgan manbalar va adabiyotlarda turli yillar keltirilgan. Odatda, o‘rta asrlarga oid yozma manbalarda aksar hollarda muallifning faqat vafot etgan yili ko‘rsatilib, tavallud etgan sanasi keltirilmaydi. Jumladan, taniqli olim Hoji Xalifa o‘zining «Kashf uz-zunun» nomli mashhur asarining bir necha o‘rinlarida al-Hakim at-Termiziy vafotini hijriy 255 (melodiy 869) yil deb ko‘rsatgan. Shuningdek, allomaning Termiz shahri yaqinida joylashgan maqbarasi ustida o‘rnatilgan qabrtoshdagi bitiklarda ham uning hayoti haqida ba’zi ma’lumotlar keltirilib, vafot etgan sanasi hijriy 255 (melodiy 869) deb yozilgan. Boshqa ba’zi manbalarda ham uning mazkur sanada vafot etganligi qayd etiladi. Al-Hakim at-Termiziyning uzoq - 116 yoinki 120 yil umr ko‘rganligini e’tiborga olsak, alloma sakkizinchi asrning o‘rtalarida (taxminan 750-760 yillar oralig‘ida) tavallud topganligi ayon bo‘ladi. Ayni vaqtda ba’zi zamonaviy tadqiqotchilar uning tavalludi va vafoti haqida batamom boshqa sanalarni ko‘rsatganlar. Jumladan, al-Hakim at-Termiziyning hayoti va uning ta’limotini chuqur o‘rgangan misrlik taniqli olim Abdulfattoh Abdulloh Baraka al-Hakim at-Termiziyni hijriy 205 (melodiy 820) yilda Termiz shahrida tavallud topib, uzoq umr ko‘rib, hijriy 320 (melodiy 932) yilda 112 yoshida vafot etganligi haqida yozadi. Mana shularni xulosa qilib aytish mumkinki, bu yo‘nalishda kelajakda olib boriladigan chuqur ilmiy tadqiqotlar alloma al-Hakim at-Termiziy tavalludi va vafoti sanalarini aniqlash imkonini beradi, deb o‘ylaymiz. Uning maqbarasi Termiz shahrining yaqinida Amudaryo bo‘yida joylashgan.
Termiz shahri haqidagi qimmatli ma’lumotlarni arab geograflari al-Muqaddasiy (Ahsan ut-taqosim fi ma’rifat al-aqoliym), al-Istaxriy (al-Masolik val-mamolik), al-Balazuriy-Futuh ul-buldon va boshqa qator mualliflarning asarlarida uchratamiz. Mazkur manbalarda ta’kidlanishicha, al-Hakim at-Termiziy tug‘ilgan Termiz shahri ham IX asrda Movarounnahrning eng yirik va obod shaharlaridan biri sifatida mashhur bo‘lgan. Shaharda islomiy ilm va madaniyat yuksak darajada taraqqiy etgan. Ilm-fanning turli sohalari, jumladan, islomiy ilmlar bo‘yicha Termiz shahridan yetishib chiqqan ko‘plab allomalar at-Termiziy nisbasi bilan butun dunyoda mashhur bo‘lganlar. Jahoniy ehtiromga sazovor bo‘lgan termizlik buyuk siymolardan biri al-Hakim at-Termiziydir. Afsuski, al-Hakim at-Termiziyning bolalik va yoshlik yillari haqida manbalarda aniq ma’lumotlar uchratmadik. Uning ota-onasi haqidagi ba’zi xabarlardan ma’lum bo‘lishicha, uning otasi Ali ibn al-Hasan o‘z davrida hadis ilmining ko‘zga ko‘ringan olimlaridan biri sifatida mashhur bo‘lgan. Arab tarixchisi al-Xatib al-Bag‘dodiy o‘zining mashhur «Tarixi Bag‘dod» («Bag‘dod tarixi») nomli asarida yozishicha, u musulmon olamining eng yirik markazlaridan sanalgan Bag‘dod shahrida bo‘lib, o‘sha davrning mashhur olimu ulamolari bilan hadis ilmining turli masalalari bo‘yicha qizg‘in bahs va munozaralarda ishtirok etgan. Al-Hakim at-Termiziy o‘zining avtobiografik risolasi «Bad’u sha’ni Abu Abdulloh» va «Ar-Radd a’lol-muattila» kabi asarlarida yozishicha, uning onasi va bobosi ham o‘z davrida hadis ilmining yetuk bilimdonlaridan bo‘lgan. Bu ma’lumotlardan shunday xulosa qilish mumkinki, al-Hakim at-Termiziy ilm-ma’rifat yuksak qadrlanadigan, ziyoli bir xonadonda dunyoga kelib, mana shu ilmiy-ma’naviy muhitda o‘sib ulg‘aygan. Oxir oqibatda mazkur omillar ta’sirida uning ma’naviy dunyosi va ilmiy tafakkuri shakllanib, kamolga yetgan. Ayni vaqtda shuni alohida ta’kidlash kerakki, al-Hakim at-Termiziyning ilmiy kamolotida uning otasi Ali ibn al-Hasanning xizmatlari benihoya katta. Chunonchi, u o‘z farzandi uchun nafaqat mehribon va g‘amxo‘r ota, balki unga nisbatan talabchan murabbiy va ma’rifatli ustoz maqomida ham bo‘lgan. Bu xususda al-Hakim at-Termiziy o‘z kitoblaridan birida shunday hikoya qiladi:
- Olloh taolo meni ustozim - volidimdan judo qilganda men sakkiz yoshda edim. Uning sa’y-harakatlari bois men ilm olishga shunday berilib ketgandimki, kitob mutolaa qilish men uchun asosiy mashg‘ulot bo‘lib qolgan edi. Vaholanki, mening tengqurlarim o‘yin-kulgi va vaqti xushlik bilan band bo‘lardilar. Volidimning ijtihodlari tufaylik men shu yoshimda «Ilm al-osor» (Qadimiy rivoyatlar (hadislar) haqidagi ilm)va «Ilm ar-ray» («E’tiqod haqidagi ilm») bilimlarini to‘liq egallab olgan edim...
Otasi vafotidan keyin al-Hakim at-Termiziy o‘z shahridagi yetuk olimlardan asosan tafsir, hadis va fiqh ilmlaridan saboq oladi. Uning termizlik muhaddislar Abu Muhammad Solih ibn Muhammad ibn Nasr at-Termiziy, Solih ibn Abdulloh at-Termiziydan hadis ilmini o‘rganganligi haqida manba’larda aniq ma’lumotlar keltirilgan. Shundan so‘ngra alloma Fariduddin al-Attorning yozishicha, yoshi yigirma yettiga yetganda al-Hakim at-Termiziy ikki o‘rtog‘i bilan o‘sha paytda butun Sharqda ilmu ma’rifatning eng yirik markazlaridan biri sanalgan Bag‘dodga borib ilm olishni niyat qilganda birdan onasi betob bo‘lib qoladi va unga: «Ey o‘g‘lim, men bir mushtipar, zaifa ayol bo‘lsam, menga sendan bo‘lak boshpanoh bo‘lib yordam beradigan biror kimsa bo‘lmasa, mening butun borlig‘im faqat sen bilan bog‘liq bo‘lsa. Sen meni kimga tashlab ketmoqchisan?» - deb unga iltijo qiladi. Volidasining bu so‘zlari al-Hakim at-Termiziyga qattiq ta’sir qilib, u ilm talabidagi ushbu safaridan voz kechadi. Uning ikki o‘rtog‘i esa o‘z safarlariga otlanib yo‘lga tushadilar. So‘ngra, ushbu voqeadan keyin talay vaqt o‘tgach, al-Hakim at-Termiziy Bag‘dodga borolmaganligi uchun g‘oyatda afsuslanib, maqbaralardan birining yonida yig‘lab xafa bo‘lib turganida uning yonida yuzidan nur yog‘ilib turgan bir shayx paydo bo‘lib, undan yig‘lashining sababini so‘raydi. Al-Hakim unga yuz bergan voqeani birma-bir aytib beradi. Shunda shayx: Istasang, men senga har kuni turli ilmlardan saboq berib, seni o‘qitaman, deydi. Al-Hakim uning bu so‘ziga darhol rozi bo‘ladi. Bu hol bir necha yil davom etadi. So‘ngra u bilsa bu kishi Xizr alayhissalom ekanlar. Uning bu saodatli marhamatga erishishi volidai mushfiqasining duosi barokotidan bo‘lgan edi. Ayni shu voqea boshqa manbalarda biroz boshqacharoq tarzda hikoya qilinadi...
Bu hikoya haqiqatmi yoki afsonaviy rivoyatmi, qanday bo‘lmasin uning oilasi haqida muayyan darajada tasavvur beradi. Chunonchi, ushbu hikoyadan ma’lum bo‘lishicha, u ota-onasining yakkayu yagona farzandi bo‘lgan, onasining iltijosiga qaraganda ularning oilasida al-Hakimdan boshqa unga boshpanoh bo‘lib, qaraydigan kimsa bo‘lmagan. U o‘z onasiga mehribon, uni boquvchisiz tashlab ketishga jur’at qilmagan - oilaparvar, qanchalik ilm olishga ishtiyoqi kuchli bo‘lgani bilan o‘z volidasining so‘ziga quloq solib, uning duosini olganligi bois oxir-oqibatda ilm olishda ham o‘z matlabiga erishadi. Shuningdek, manbalarda uning oilaviy ahvoli, rafiqasining soliha, taqvodor, pokiza ayol ekanligi, oilada oltita farzandi bo‘lganligi haqida ham ba’zi ma’lumotlar keltirilgan.
AL-HAKIM AT-TERMIZIYNING USTOZLARI
Ayni vaqtda al-Hakim at-Termiziy saboq olgan ustozlari haqida manbalarda keltirilgan ma’lumotlardan quyidagilarni aytish mumkin:
1. Al-Hakim at-Termiziyning birinchi ustozi, yuqorida zikr etilganidek, uning otasi Ali ibn al-Hasan at-Termiziy edi. Bu haqdagi ma’lumotlar al-Xatib al-Bag‘dodiyning «Tarixi Bag‘dod» (2-jild, 373-bet) nomli asarida keltirilgan.
2. Qutayba ibn Sa’iyd as-Saqafiy al-Balxiy haqidagi ma’lumotlar ham al-Xatib al-Bag‘dodiyning «Tarixi Bag‘dod» (4-jild, 264-bet) nomli asarida keltiriladi. U ilm olish talabida yoshligidan ko‘p mamlakatlarga safar qilgan. Shu maqsadda Bag‘dod, Makka, Madina, Shom va Misr kabi mamlakatlarga borgan. O’z davrining yetuk muhaddislaridan hisoblangan Molik ibn Anas, Al-Lays ibn Saad, Abdulloh ibn Lahiy’a, Yaqub ibn Abdurahmon, Hamod ibn Zayd, Ismoil ibn Ja’far, Sufyon ibn Uyaynadan hadislar eshitgan. O’z navbatida Qutayba ibn Sa’iyddan ham Ahmad ibn Hanbal, Abu Bakr ibn Abu Shayba, Yusuf ibn Muso, Abu Dovud as-Sijistoniy, Ibrohim al-Harbiy, Muso ibn Horun, abu Zur’a, Imom al-Buxoriy va Imom Muslim ibn al-Hajjoj («Sahiyh» asarlarida) va ulardan boshqa ko‘plab yirik olimlar hadislar rivoyat qilganlar. U taxminan hijriy 150 (melodiy 767) yidda tavallud topib, qariyb to‘qson yil umr ko‘rib, hijriy 240 (854 melodiy) yilda o‘zi uzoq muddat istiqomat qilgan Balxning Bug‘lon nomli qishlog‘ida vafot etgan.
3. Solih ibn Abdulloh at-Termiziy. Uning haqidagi muxtasar ma’lumotlar al-Xatib al-Bag‘dodiyning «Bag‘dod tarixi» (1-jild, 315-bet) va Ibn Hajar al-Asqaloniyning «Lison al-meyzon» (3769 raqamda) kabi asarlarida keltirilgan. U uzoq muddat Bag‘dodda yashab Molik ibn Anas, Hamod ibn Yahya al-Abah, Abdulvoris ibn Sa’iyd, Absar ibn al-Qosim, Shurayk ibn Abdulloh, Ja’far ibn Sulaymon, Faraj ibn Fazola, Umar ibn Horun al-Balxiy kabi olimlardan hadis ilmidan saboq olgan. Shuningdek, Solih ibn Abdulloh at-Termiziydan, Abdulloh ibn Ahmad ibn Hanbal, Abu Zur’a, Abu Hotam ar-Roziyon va boshqa olimlar hadislar rivoyat qilganlar. Tarixchi Ibn Hibbon o‘zining «as-Siqot» nomli asarida uning haqida yozib «Solih ibn Abdulloh at-Termiziy «Sohib sunnat va fazl» deb ta’kidlagan.
4. Solih ibn Muhammad at-Termiziy. Uning ismi sharifi al-Xatib al-Bag‘dodiyning «Tarixi Bag‘dod», Shamsuddin az-Zahabiyning «Meyzon al-e’tidol» va shuningdek «Lison al-meyzon» kabi asarlarida zikr qilingan. U Muhammad ibn Marvon al-Sadaydan hadislar rivoyat qilgan, shuningdek, haj ibodatini ado etish uchun borayotganda Bag‘dodda to‘xtab Hamdon ibn Zunnun va o‘z yurtdoshi al-Qosim ibn Ibod at-Termiziydan hadislardan saboq olganligi ma’lum. Abul Hasan ibn al-Xilal al-Muqriy undan hadislar rivoyat qilgan. Ba’zi manbalarda uning murji’a oqimiga mansub bo‘lganligi, ularga pora berib bir qancha muddat Termiz qozisi lavozimida faoliyat ko‘rsatganligi haqida ham qayd etilgan.
5. Sufyon ibn Vakiy’. Taniqli tarixchi Shamsuddin az-Zahabiy o‘zining «Meyzon al-e’tidol» nomli asarida (2-jild, 173-bet) uning ismini Sufyon ibn Vakiy’ Ibn al-Jarroh Abu Muhammad ar-Ravosiy deb to‘liq keltirgan. Muarrix Ibn Hibbonning yozishicha, unga otasi Vakiy’ ibn al-Jarroh varrog‘ini (yozganlarini oqqa ko‘chiruvchisini) almashtirishni maslahat bergan, chunki u (varrog‘) unga chalkash, mavquf hadislarni ham yozib kelaverganligi sababli ko‘p aziyatga mubtalo bo‘lgan ekan. Sufyon ibn Vakiy’ fozil va haqiqatgo‘y shayx bo‘lib, Ibn al-Hibbonning yozishicha, hijriy 247 (melodiy 861) yilda vafot etgan.
Al-Hasan ibn Umar ibn Shafiq al-Balxiy. Uning to‘liq ismi al-Hasan ibn Umar ibn Shafiq ibn Asmo’ Abu Ali al-Jarmiy al-Basriy bo‘lib, Al-Xatib al-Bag‘dodiyning «Tarixi Bag‘dod» asarida zikr qilinishicha (7-jild, 355-bet), u tijorat ishlari bilan ko‘pincha Balxga borib turgani uchun al-Balxiy nisbati bilan mashhur bo‘lgan, so‘ngra u Bag‘dodga borib unda otasidan, Abdulvoris ibn Sa’iyd, Ja’far ibn Sulaymon va boshqalardan hadislar rivoyat qilgan.
Al-Hasan al-Balxiydan Abdulloh ibn Ahmad ibn Hanbal, Abu Zur’a, Abu Hotam ar-Roziyon, Muso ibn Ishoq al-Ansoriy va al-Hasan ibn at-Tayyib al-Shijo’iylar hadislar rivoyat qilgan. Uning haqida Abu Zur’a va Imom al-Buxoriy kabi allomalar ham tahsinga loyiq fikrlarni aytganlar. Al-Hasan al-Balxiy 230 hijriy (845 melodiy) yidda vafot etgan.
7. Ahmad ibn Hizravayh. Uning to‘liq ismi Abu Xomid Ahmad ibn Hizravayh al-Balxiy bo‘lib, uning haqidagi qisqacha ma’lumotlar Abu Nuaymning «al-Hilya» (10-jild, 42-bet), Abu Abdurrahmon as-Sullamiyning «at-Tabaqot» (103-106-betlar) nomli asarlarida keltiriladi. Ular yozishlaricha, Ahmad ibn Hizravayh Xurosonning yirik mashoyixlaridan biri bo‘lgan. U Abu Turob an-Naxshabiy Hotam al-Asamning suhbatida bo‘lib, Abu Yaziyd al-Bistomiy bilan uchrashgan. Zamondoshlarining fikricha, u oliyhimmat, haqiqatgo‘y kishi bo‘lgan. Vafoti hijriy 240 (melodiy 854) yilga to‘g‘ri keladi.
8. Abu Turob an-Naxshabiy. Abu Turob an-Naxshabiyning to‘liq ismini tarixchilar Asqar ibn Muhammad Hasiyn Abu Turob an-Naxshabiy deb keltirganlar. As-Sullamiy «Tabaqot as-sufiyya», Tojuddin as-Subkiy «Tabaqot ash-shofoi’yya al-kubro» nomli asarlarida Abu Turob an-Naxshabiyning Xurosonning eng buyuk mashoyixlaridan biri bo‘lganligini, u o‘z ilmi, futuvvati, zohidlik va xudojo‘yligi bilan alohida ajralib turganligini ta’kidlaydilar. Tojuddin as-Subkiyning ta’riflashicha, Abu Turob an-Naxshabiy beshak o‘z davrining ulug‘ shayxi bo‘lib, ilm va dinni o‘zida to‘la mujassam qilgan zot bo‘lgan.
U Abu Hotam al-Attor al-Basriy, Hotam al-Asami al-Balxiy kabi olimlar bilan muloqotda bo‘lib hamkorlik qilgan. U turli olimlardan ko‘plab hadislar yozib olgan, Imom ash-Shofi’iy asarlarini chuqur o‘rgangan. U Muhammad ibn Abdulloh ibn Numayr, Nuayn ibn Hamod, Ahmad ibn Nasr an-Naysoburiy kabi olimlardan hadislar rivoyat qilgan. O’z navbatida Abu Turob an-Naxshabiydan Ahmad ibn al-Jalo’, Abu Bakr ibn Osim, Abdulloh ibn Ahmad ibn Hanbal va boshqalar hadislar rivoyat qilganlar. Abu Abdulloh ibn al-Jalo’ shunday degan: Men hayotimda olti yuz shayxni uchratganman, lekin ularning orasidan to‘rttasiga o‘xshaganini sira ko‘rgan emasman. Ulardan eng birinchisi, shubhasiz, Abu Turob an-Naxshabiydir. Ibn as-Saloh qolgan uchtalari: ushbu Abdullohning otasi Yahya al-Jalo’, Abu Ubayd al-Iusriy va Zunnun al-Misriydir - roziya ollohu anhum degan.
9. Yahya ibn Maoz ar-Roziy. Uning haqidagi muxtasar ma’lumotlar al-Xatib al-Bag‘dodiyning «Tarixi Bag‘dod», as-Sullamiyning «Tabaqot as-sufiyya» va boshqa ba’zi asarlarda keltirilgan. U Ishoq ibn Sulaymon ar-Roziy, Makkiy ibn Ibrohim al-Balxiy va Ali ibn Muhammad at-Tanofusiy kabi olimlar hadislaridan saboq olgan. Undan esa Ray, Hamadon va Xurosonning boshqa shaharlaridan kelgan olimlar isnodi kam bo‘lgan hadislarni rivoyat qilganlar.
Yahya ibn Maoz ar-Roziy aksar umrini Nishopurda o‘tkazib, to vafotigacha shu yerda yashadi. Shu orada u Bag‘dodga ham kelgan edi va shunda shahardagi sufiy mashoyixlar uning huzurida to‘planishib, ilmiy munozaralar qilganlar. So‘ngra u Bag‘doddan chiqib Balxga, va birmuncha muddat Balxda yashagach, yana qaytib Nishopurga keladi, 258 hijriy (872 melodiy) sanada shu yerda vafot etadi.
10. Yaqub ibn Shayba ibn as-Salt. Uning to‘liq ismi Yaqub ibn Shayba ibn as-Salt ibn Asfur Abu as-Sadusiy bo‘lib, u asli Basra ahlidan. Yaqub ibn Shayba haqidagi ma’lumotlar tarixchi Shamsuddin az-Zahabiyning «Tazkirat ul-huffoz» («Hofizlar haqida tazkira»), al-Xatib al-Bag‘dodiyning «Tarixi Bag‘dod» nomli asarlarida keltirilgan. Molik ibn Anasning gapiga qaraganda, u asli bag‘dodlik faqihlardan sanalgan, ko‘plab hadislar rivoyat qilib, qator asarlar ham yaratgan.
U Ali ibn Osim, Yazid ibn Horun, Affon ibn Muslim, Muhammad ibn Abdulloh al-Ansoriy, Asvad ibn Omir, Yahya ibn Abu Bakr va ularga o‘xshash ko‘plab olimlardan hadislar eshitgan.
Undan hadis rivoyat qilganlardan o‘g‘lining o‘g‘li (nabirasi) Muhammad ibn Ahmad ibn Yaqub, Yusuf ibn Yaqub ibn Ishoq ibn al-Bahlul kabilarni ko‘rsatish mumkin. Yaqub ibn Shayba hijriy 262 (melodiy 876) yilda vafot etgan.
Al-Hakim at-Termiziyning yuqorida nomlari zikr etilgan ustozlaridan olgan bilimi, o‘z davrining yirik allomasi darajasigacha yetishida salmoqli ta’sir ko‘rsatgan, albatta. Ayni vaqtda shuni ham ta’kidlash kerakki, al-Hakim at-Termiziy amal qilgan o‘ziga xos so‘fiyona nuqtai nazar, uning tutgan fiqhiy yo‘li hadislarni rivoyat qilishda muhaddislarning an’anaviy yo‘llaridan farq qilishi ba’zi olimu ulamolarning g‘azabini keltirib, oxir-oqibatda unga ko‘p tashvish keltirdi. Shu bilan birga al-Hakim at-Termiziyni muayyan bir so‘fiy maktabiga mansub etish ham qiyin, chunki u yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek, Xurosonning eng buyuk shayxlaridan sanalgan Abu Turob an-Naxshabiy va Ahmad ibn Hadravayh bilan yaqin munosabatda bo‘lgan, Yahya ibn al-Jalo’ al-Bag‘dodiy bilan hamkorlik qilgan, Shom maktabining shayxlaridan biri al-Antokiyning asarlarini o‘zlashtirib unga shogird martabasida bo‘lgan. Ushbu Shom maktabining Misr maktabi bilan aloqalari ham mustahkam bo‘lganligi va nihoyat al-Hakim at-Termiziyning Nishopurda al-Malomatiylar maktabi bilan bog‘liqligi ham yuqoridagi fikrimizni tasdiqlaydi.
Yuqorida bayon qilganlardan ayon bo‘layotirki, alloma al-Hakim at-Termiziy o‘zining uzoq umri davomida bir qancha bosqichni bosib o‘tgan. Binobarin, yozma manbalarga, birinchi navbatda uning avtobiografik tusdagi «Bad’ shaan Abi Abdulloh» nomli asariga tayangan holda muhaddisning hayotini quyidagi bosqichlarga bo‘lish mumkin:
Birinchi bosqich - al-Hakimning sakkiz yoshgacha bo‘lgan bolalik davri. Afsuski, biz uning mana shu davrdagi hayoti haqida aniq ma’lumotlarga ega bo‘lmasakda, lekin taxmin qilish mumkinki, uning bolalik yillari ko‘pchilik tengqurlariniki kabi odatdagiday har xil o‘yinlaru ko‘ngilochar mashg‘ulotlarga to‘liq bo‘lmagan. Chunonchi, tasavvur qilish mumkinki, agar shu alfozda bo‘lganda uning yaqin kelajakda ilmu irfon bilan jiddiy shug‘ullanishi uchun (bu o‘yinqaroqliklar) imkon bermagan bo‘lardi. U bir lahzada ulardan voz kechib o‘z ustozlarining jiddiy saboqlariga ma’naviy tayyor bo‘lmagan bo‘lardi. Shu bois komil ishonch bilan aytish mumkinki, u o‘zini yoshlikdan ilmu ma’rifatini chigal so‘qmoqlarni yengib o‘tadigan murakkab imtihonlarga ma’naviy va ruhiy jihatdan har tomonlama tayyorlay boshlagan edi.
Ikkinchi bosqich - al-Hakim at-Termiziyning sakkiz yoshidan to yigirma yetti yoshigacha bo‘lgan umrini qamrab oladi. Bu davrda uning bir ustozi bo‘lib, u bor imkoniyati va mahoratini al-Hakimni turli ilmlardan chuqur bilim olishiga sarflaydi, shunga astoydil rahnomalik qilib unga o‘z inoyatini ko‘rsatadi. Garchand ushbu shayx (ustoz) haqida aniq ma’lumotlar bo‘lmasa-da, u o‘z shogirdini faqat ilm yo‘liga, xususan ilm al-asor (arxeologiya, qadimshunoslik) va ilm ar-ray (diniy masalalarda o‘z fikrini bildirish) kabi ilmlarni chuqur egallashiga qaratadi. Bu vazifa oson vazifalardan emas edi.
Ushbu ilmlar bilan shug‘ullanishni al-Hakim at-Termiziy hatto Makkaga - Baytulloh al-Haramga haj ibodatini ado etish uchun borayotganida Iroqda to‘xtab o‘tganida ham davom ettiradi. O’sha paytda uning yoshi yigirma yettiga yaqinlashib qolgan edi. Aytish kerakki, aynan mana shu safarlar davomida turli olimlardan olgan bilimlari uning ilmiy hayotida sezilarli iz qoldirgan edi. Manbalarda ko‘rsatilishicha, o‘z hayotining aynan shu bosqichida al-Hakim at-Termiziy hadis va fiqh ilmlariga alohida e’tibor bergan.
Al-Hakim at-Termiziy hayotining uchinchi bosqichi Qur’oni karimni yod olish va uni chuqur o‘rganish bilan bevosita bog‘langan. U Ollohning kalomini yod olishga alohida ishtiyoq bilan kirishadi, kechani kunduzga ulab uni yod oladi, bu mashg‘ulotdan uning qalbi halovatu alohida zavq-shavqqa to‘ladi. U endi rabboniy ruhdagi asarlarga g‘oyatda berilib, ulardagi ibratli mav’izalar, oxirat ishlariga doir ma’lumotlar, tariqatga boshlovchi piri murshidlarning hikoyatlarini alohida qiziqish bilan o‘rganadi. Shu omillar ta’sirida u aqliy yo‘nalishdan (ittijoh) batamom ruhiy yo‘nalishga tavajjuh qiladi. Mana shu fikr-mulohazalarni jamlab, bu bosqichni al-Hakim at-Termiziy hayotidagi burilish davri (fitrat at-tahavvul) deb atasak, ayni haqiqat bo‘lur edi. Binobarin, shu davrda u ro‘za tutish, namoz o‘qish, Qur’on tilovat qilish kabi ibodatlarga batamom berilib ketadi. Lekin shu bilan birga bu davrda u muayyan bir usul, yoinki biron-bir xos tariqatga ega emasdi. Uning o‘z ta’biri bilan aytganda, toki uning qo‘liga al-Antokiyning kitobi tushgunga qadar shu yo‘sunda hayot kechirgan, keyin esa al-Antokiyning fikrlaridan ta’sirlanib o‘z nafsini riyozat (riyozat an-nafs) chekishiga yo‘l qo‘ygan. Mana shu paytdan e’tiboran uning hayotida uzoq va mashaqqatli boshqa bir davr boshlanadiki, bunda u o‘zini hech bir ayamasdan riyozat chekishga, xilma-xil imtihonu sinovlarga mubtalo qiladi. U uzlat va xilvatni, odamlardan o‘zini chetga olib uzoq tutishni ixtiyor qiladi.
Mana shu jarayonlar oqibatida u o‘z tariqatini yaratdiki, natijada kechalari uning atrofida ko‘plab izdoshlari va maslakdoshlari to‘planishib bahsu munozaralar uyushtiradilar, duo va tazarru’lar bilan o‘z shuurlarini izhor qiladilar. Aftidan, mana shu bahsu munozaralar paytida o‘zining chuqur mazmunga ega bo‘lgan so‘fiylik tajribalari haqidagi oshkora bayonotlari tufayli diniy masalalarning ba’zi jihatlari, xususan, ilm ar-ra’y, yoinki ilm al-osor, hatto tasavvuf ilmlariga doir fikrlari bilan o‘z zamonidagi qator olimlarning qahru-g‘azabini qo‘zg‘ab, ularning shiddatli hujumlariga duchor bo‘ladi. Natijada al-Hakim at-Termiziy ustida gap so‘zlar ko‘payib, uni havoyi gaplarga berilishda va bid’atda ayblay boshlaydilar. Al-Hakim at-Termiziyga ular tomonidan qo‘yilgan tuhmatlarni umumlashtirib quyidagilarni aytish mumkin:
1. Hadis rivoyatchilari tomonidan bildirilgan tuhmatlar. Ayni vaqtda, aytish kerakki, u hadisshunos olim ham emas, uning rivoyatchilari toifasiga ham kirmaydi. U o‘zining yaroqsiz kitoblarini mavzu (soxta) hadislar bilan to‘ldirib, ularda rivoyat ham qilinmaydigan, eshitilmaydigan xabarlarni qalashtirib tashlagan.
2. Faqihlar tomonidan bildirilgan tuhmatlarda go‘yoki u ilm ash-shariy’a (shariat ilmi)ga ko‘pchilik jamoat qabul qilmaydigan zaif va bo‘lmag‘ur fikrlarni kiritgan.
3. Mutasavvuflar tomonidan bildirilgan tuhmatlarda ham u haqiqatga xilof ishlarda ayblanib, bu harakatlari bilan faqihlar qoidasidan chiqqan va har qanday dashnom va ta’nalarga sazovor kishi sifatida tasvirlangan. Xullasi kalom, ularning harakatlari shu darajaga borib yetdiki, ular (ayblovchilar) Balx hokimiga xabar yuborib, al-Hakim at-Termiziyga nisbatan ig‘voyu tuhmatlarini davom ettirib, uni Ollohga muhabbat haqida gapiradi, odamlar o‘rtasida fisqi fasod tarqatadi, ularni bid’atga yetaklaydi, nubuvvatlikni da’vo qiladi deb aybladilar. Al-Hakim at-Termiziyning o‘zi ham «Bad’u shaani Abu Abdulloh» nomli avtobiografik asarida ularning bu tuhmatlari haqida zikr qilgan. Natijada Balx hokimi Ollohga muhabbat haqida gapirmaslik haqida uning va’dasini olib, odamlarni tinchlantirib, ular his-hayajoniga bir qadar taskin bergan bo‘ldi. Bu zayldagi nohaq tuhmatlardan nafaqat al-Hakim at-Termiziy, balki o‘sha davrdagi qator mutasavvuflar ham chetda qolmaganligi haqida manbalarda aniq ma’lumotlar keltirilgan.
Ayni vaqtda aytish joizki, bu tarzdagi ishlar (nohaq tuhmatlar) hokimlar va qozilar tomonidan qonun nuqtai nazaridan shu zaylda osongina hal etilgani bilan, lekin baqir-chaqirga o‘rgangan omma, shuningdek, olimu ulamolar o‘rtasida bunchalik tez o‘tib ketmaydi, chunki ular ma’lum vaqtgacha asl haqiqatni bekitib, quruq safsatayu qandaydir g‘arazli maqsadlar yo‘lida nohaq tuhmatlar tarqatadilar. Binobarin, bu nohaqliklar dastidan al-Hakim at-Termiziy ham talay muddat ommadan qo‘rqqanidan boshini ko‘tarib yurishga jur’at qilolmadi.
4. Lekin ahvol shu tariqa davom etmadi. Unga nohaq tuhmatlar qilib, aziyat yetkazganlar o‘z muddaolariga yeta olmadilar. Mana shu paytdan e’tiboran al-Hakim at-Termiziyning hayotida yangi bir bosqich boshlanadi. Bunda u xilvat va uzlatdan chiqib, odamlar tomon yuzlanadi. Natijada uning fazlu fazilati to‘la namoyon bo‘lib, nomi tillarda zikr qilina boshlaydi. Atrofida to‘planadiganlarning soni kundan-kunga oshib boradi. Ana shundan keyingina odamlar uning haqida tarqatilgan mish-mishlar, tuhmatlar nohaq bo‘htonlardan boshqa narsa emasligini tushunib yetdilar va unga nisbatan o‘z hurmatu ehtiromlarini namoyon qildilar. Mazkur bosqichdagi faoliyati davrida ehtimol, keyinchalik ba’zi olimlar tomonidan «al-hakimiyya vat-termiziyya» degan nom bilan atalgan oqimga asos solingan bo‘lsa kerak. Ehtimol shu bois at-Termiziyning o‘zi ham bu davr haqida to‘xtalib, unda shogirdlari va izdoshlari paydo bo‘lganligi haqida ta’kidlaydi. Chunonchi, ushbu davrda uning shogirdlarining soni ko‘payib, mav’izayu ma’ruzalari yuksak kamolotga yetishdi, obro‘-e’tibori oshib, shonu shuhrati chor atrofga tarqaldiki, hatto yaqin o‘tmishda unga qarshi fitna uyushtirgan guruhlar ham unga o‘z hurmatini bildira boshladilar. Al-Hakim at-Termiziyning shogirdlari ko‘p bo‘lganligiga qaramay, tarix sahifalarida ular ismi-shariflarining ba’zilari saqlanib qolgan, xolos.
AL-HAKIM AT-TERMIZIYNING SHOGIRDLARI
1. Abu Muhammad Yahya ibn Mansur al-Qoziy
Uning haqidagi ma’lumotlar tarixchi Ibn Imod al-Hanbaliyning «Shazarat uz-zahab» («Oltin bo‘lakchalari») nomli asarida keltirilgan. U o‘n yildan ortiq Nishopurda qozilik qilgan Abu Abdurrahmon as-Sullamiyning ustozi hisoblanadi. Yahya ibn Mansur Ali ibn Abdulaziz al-Bag‘aviy va Ahmad ibn Salma va ular tabaqalariga mansub olimlardan hadis rivoyat qilgan. Yoqut al-Hamaviyning «Mu’jam al-buldon» asarida yozilishicha, hijriy 350 (melodiy 960) yilda, Ibn Imod al-Hanbaliyning yozishicha, hijriy 351 (melodiy 961) yilda vafot etgan.
2. Abu Mansur Ali ibn Abdulloh ibn Xolid az-Zuhliy al-Hiraviy
Uning haqidagi muxtasar ma’lumotlarni al-Xatib al-Bag‘dodiyning «Tarixi Bag‘dod» asarida uchratamiz. U asli Hirot ahlidan bo‘lib, bir guruh xurosonlik olimlardan g‘aroyib va afsonaviy tusdagi hadislar rivoyat qilgan. So‘ngra Bag‘dodga kelib, unda hadislardan saboq bergan. Abu Sa’iyd Abdurrahmon ibn Muhammad al-Idrisiy: «Mansur ibn Abdulloh al-Hiraviy kazzobdir, uning rivoyatiga e’tiqod qilmaydilar», - degan.
3. Abu Ali al-Hasan ibn Ali al-Jurjoniy
Uning haqidagi ma’lumotlarni as-Sullamiyning «Tabaqot as-sufiyya», as-Subkiyning «At-Tabaqot al-kubro» nomli asarlarida uchratamiz. Al-Jurjoniy mashhur asarlar muallifi, Xurosonning eng ulug‘ mashoyixlaridan biri hisoblanardi. As-Sullamiy o‘zining malomatiyya haqidagi risolasida undan hadislar rivoyat qilgan.
4. Ahmad ibn Muhammad ibn Iso
U haqidagi muxtasar ma’lumotlar al-Xatib al-Bag‘dodiyning «Tarixi Bag‘dod», as-Sullamiyning «Tabaqot as-sufiyya» va boshqa asarlarda keltirilgan. Ahmad ibn Muhammad Iroqning eng yirik mashoyixlaridan biri bo‘lib, Junayd va uning safdoshlari bilan bahs yuritganlardan edi. E’tiqodda uning tariqati mo‘‘tadilligi bilan ajralib turardi.
5. Abu Bakr Muhammad ibn Umar al-Hakim al-Varroq
U asli termizlik bo‘lib, lekin ko‘p yillar Balhda istiqomat qilgan. Abu Bakr al-Varroq Ahmad ibn Hadravayh, Muhammad ibn Sa’iyd ibn Ibrohim az-Zohid, Muhammad ibn Umar ibn Xashnom al-Balxiy kabi taniqli olimlarning suhbatidan bahramand bo‘lgan. Hadislar isnodini keltirib ko‘plab mashhur asarlar yaratgan. Uning asarlari riyazat (matematika), muomalatlar va adab-axloqning turli masalalariga bag‘ishlangan. O’z ilmiy salohiyati va donishmandligi bois Abu Bakr al-Varroq ham o‘z ustozi al-Hakim at-Termiziy kabi al-Hakim degan yuksak laqabga sazovor bo‘lgan.
6. Muhammad ibn Ja’far ibn Muhammad ibn al-Haysam ibn Umron ibn Burayda
Uning haqida ba’zi ma’lumotlarni keltirgan al-Xatib al-Bag‘dodiy uni asli anbarlik deb zikr qilgan. U Ahmad ibn al-Xalil al-Barjuloniy, Muhammad ibn Abu al-Avom ar-Riyohiy, Ja’far ibn Muhammad as-Soig‘, Abu Ismoil at-Termiziydan hadislar eshitgan, shuningdek, Ibrohimibn Ishoq al-Harbiydan hadislar rivoyat qilgan. O’z navbatida undan Abul Husayn ibn al-Fazl al-Qatton, Abul Faraj ibn Sumayka, Ali ibn Ahmad ar-Razoz kabilar hadislar rivoyat qilganlar. Muhammad ibn Ja’far hijriy 360 (milodiy 971) yil muharram oyining o‘ninchi (ashura) kunida vafot etgan.
Bu o‘rinda doktor Usmon Yahya to‘g‘ri ta’kidlaganidek, alloma al-Hakim at-Termiziyning shogirdlari va izdoshlaridan atigi bir qismining ismi-shariflari keltirilgan. Albatta, bu hol al-Hakim at-Termiziy ilm bobida erishgan yuksak maqomiga, ayniqsa uning tasavvuf olamidagi mislsiz obro‘-e’tiboriga ham mutlaqo mos emas. Bu fikrimizga qo‘shimcha yana aytish mumkinki, al-Hakim at-Termiziyning nafaqat shogirdlari va izdoshlari haqida ma’lumotlar kam, balki allomaning hayoti va ilmiy ijodiy faoliyati haqida ham tarixiy asarlar va bio-bibliografik qomuslarda afsuslanarli darajada g‘oyatda oz ma’lumotlar keltirilgan. Shu boisdan bo‘lsa kerak, XV asrda yashab o‘tgan mashhur arab tarixchisi, yuzlab qimmatli asarlarning muallifi Ibn Hajar al-Asqaloniy ham chuqur o‘kinch bilan «Bu alloma (al-Hakim at-Termiziy)ning to‘liq tarjimai holidan voqif bo‘lish menga nasib etmadi-da, yana ham Olloh o‘zi madadkor» deb yozgan.
Binobarin, al-Hakim at-Termiziyning o‘z hayot yo‘llari haqida yozib qoldirgan ma’lumotlari favqulodda ahamiyat kasb etadi. Har holda allomaning asarlarida unchalik mukammal, to‘liq bo‘lmasa-da, uning hayoti va ilmiy-ma’naviy merosining tadrijiy kamoloti haqida yetarli tasavvurga ega bo‘lamiz. O’zining hayotiy bosqichlari haqida, masalan, sanalari aniq ko‘rsatilgan holda ma’lumot bermagan, ilm yo‘lida xorijga qilgan safarlari, o‘zi yaratgan asarlar, o‘zi asos solgan mazhab yoki maktab haqida ham aniq ko‘rsatilmagan. Lekin boshqa ba’zi manbalardan uning Nishopurga rihlat qilganligi va unda hadisdan saboq berganligi, Nishopur olimlaridan Yahya ibn Mansur al-Qoziy undan hadislar rivoyat qilganligi, Termizdan chiqarib yuborilganligi va Balxda bir necha yil yashaganligi haqida ham xabarlar bor. Manbalarga tayanib yana aytish mumkinki, al-Hakim at-Termiziy faoliyatining keyingi ikki bosqichi ilmiy-ijodiy nuqtai nazardan g‘oyatda samarali va barakali bo‘lgan. Chunonchi, aynan shu davrda uning faoliyatida keng omma bilan muloqot, uning atrofida ko‘p sonli shogirdlar va izdoshlarning to‘planishi va eng muhimi uzoq yillar davomida shakllangan qarashlari, fikr-mulohazalari va hayotiy tajribalari asosida o‘zining o‘lmas asarlarini yaratdiki, bu asarlar buyuk bir ma’naviy meros sifatida islom madaniyati, ayniqsa tasavvuf ilmi taraqkiyotida salmoqli o‘rin egalladi.
AL-HAKIM AT-TERMIZIYNING LAQABLARI
Al-Hakim at-Termiziyning tarjimai holi keltirilgan asarlari, shuningdek, risolalari nomlarida ham u turli laqablar bilan atalganini ko‘ramiz. Jumladan, uni ash-shayx, al-olim, al-alloma, muhaddis, az-zohid, al-hofiz, ayniqsa aksar hollarda al-imom laqablari bilan ataganlar. Bundan tashqari al-Hakim at-Termiziy ba’zi hollarda «al-muazzin» degan laqabga ham ega bo‘lgan. Bu laqabni muallifning «Tahsiyl nazoir ul-Qur’on», «Al-Masoil al-maknuna», «Navodir ul-usul fi ma’rifat axbor ar-Rasul» kabi asarlarida, shuningdek, tarixchilar Shamsuddin az-Zahabiyning «Tazkirat ul-huffoz», Ibn Hajar al-Asqaloniyning «Lison al-meyzon» asarlaridagi al-Hakim at-Termiziyning tarjimai holi keltirilgan qismlarida ham ko‘rishimiz mumkin. Albatta, ushbu laqablar uning ilmiy salohiyati g‘oyatda yuksak bo‘lganligi va bu hol ilmu-irfon namoyandalari tomonidan yuksak e’tirof etilganidan dalolat beradi. Ayni vaqtda at-Termiziy asosan al-Hakim laqabi bilan atalib, al-Hakim at-Termiziy (ba’zan at-Termiziy al-Hakim) shaklida keltirilgan. Binobarin, at-Termiziyga berilgan «al-hakim» laqabining ma’nosini talqin qilib ba’zilar unga «tabib» deb ma’no berganlar va shunga ko‘ra at-Termiziyni buyuk tabib deb hisoblaganlar. Bu o‘rinda shuni aytish zarurki, «tabib» va «hakim» so‘zlari o‘rtasida muayyan darajada umumiylik mavjud. Aynan shu mavzuga, ya’ni tabiblar, hakimlar haqidagi muhim qomusiy kitoblardan biri Ibn Jaljalning «Tabaqot ul-atibbo val-hukamo»ga murojaat qilsak, unda «Buqrot» bobida shunday deb yozadi: tabib bo‘lgan kishi ruhoniyati toza fazilatli, o‘z birodarlariga shafqatli, shakli chiroyli, kiyinishi ozoda, o‘z kasbini yaxshi egallagan, Hakim (ya’ni aqli farosati komil), hamma narsani hisobga oluvchi va idrok etadigan bo‘lishi shart degan.
Al-Hakim at-Termiziyning ilmiy-ijodiy faoliyati xorijiy yurtlarga qilgan safarlari bilan bevosita bog‘liqdir. Dastlabki safari davomida u Xurosonning qator shaharlarida bo‘lib, ko‘p olimlar bilan ilmiy-ijodiy muloqotda bo‘lgan. Jumladan, Balxda bo‘lganida hadis va tasavvuf ilmlarining taniqli olimlari bilan uchrashadi. Balxda yetuk muhaddislardan al-Hasan ibn Umar ibn Shaqiyq al-Basriy (u al-Balxiy nisbasi bilan ham mashhur edi), Qutayba ibn Sa’iyd as-Saqafiy al-Balxiy (qaysiki undan Ibn Mojadan boshqa olti sahiyh hadislar to‘plamlarining mualliflari hadislar rivoyat qilgandilar) bilan samimiy muloqotda bo‘lgan edi. Ayni vaqtda aytish kerakki, al-Hakim at-Termiziyning mutasavvuflar bilan munosabatlari muhaddislarga qaraganda ancha samarali va chuqurroq edi. Shu bilan bir qatorda al-Hakim at-Termiziyning ilm talabidagi rihlatlari faqat Xurosonning barcha shaharlariga bo‘lib qolmay, balki Iroqning ham deyarli hamma tomonlarini qamragan edi. Mana shu safarlari chog‘ida al-Hakim at-Termiziy ilmiy tafakkurining shakllanishida ayniqsa yirik shaharlar Balx, Nishopur va Bag‘dodda bo‘lganligi alohida o‘rin egallaydi. Mana shu shaharlar bilan bir qatorda at-Termiziyning ilmiy ijodiy faoliyatida u tug‘ilib o‘sgan ona shahri Termizning ham hissasi benihoya katta bo‘lgan. Aynan shu shaharda al-Hakim at-Termiziy ilm toliblariga dars bergan, o‘zining o‘lmas asarlarini yaratgan. Jumladan, Termizda yaratgan asarlaridan «Hotam al-anbiyo», «Ilal ash-shariy’at» nomli asarlarini ko‘rsatish mumkin. Tarixchilar Tojuddin as-Subkiy, as-Sullamiylarning yozishicha, mana shu asarlarni yaratgandan keyin bir toifa kishilar al-Hakim at-Termiziyga qarshi muxolifat bildirib chiqishgan. Oxir-oqibatda u Termizdan badarg‘a qilinib, bir necha yillar Balxda yashagan. Ehtimol, at-Termiziyning Balxda yashagan yillari uning hayotining oxirgi yillariga to‘g‘ri kelar, chunonchi, zikr etilgan ikki asarini alloma umrining so‘nggi yillarida yaratgan.
Avval zikr qilganimizdek, al-Hakim at-Termiziy dastlabki bilimni otasidan so‘ng Termizdagi taniqli olimlardan oladi.
Al-Hakim at-Termiziy muborak haj ibodatini ado etish uchun Makkai mukarrama tomon ravona bo‘ladi. Yo‘lda u Iroqda to‘xtab o‘tadi. Iroqning qator shaharlarida, jumladan, Kufa va Basra kabi yirik shaharlarida bir necha kun to‘xtab o‘tadi. Bu shaharlardagi muhaddislar bilan muloqotda bo‘lib, ilmiy-ijodiy munozaralarda ishtirok etadi va sha’bon oyida Makkaga yetib keladi. U to‘rt oy, toki haj mavsumi boshlangunga qadar, bu muqaddas shaharning fayzu-barokotidan bahramand bo‘ladi. Mana shu davr, aytish kerakki, al-Hakim at-Termiziyning hayot tarzida, uning dunyoqarashida va odamlar bilan o‘zaro munosabatida batamom burilish nuqtasini yasaydi va qalbida o‘chmas iz qoldiradi. Bu xususda allomaning o‘zi keyinchalik shunday yozgan edi:
«Sha’bon oyida Makkaga qadam qo‘ydim. Hajga qadar Olloh menga u yerda istiqomat qilishni nasib etdi va tunlari menga duo eshigini ochib qo‘ydi. Ka’batillohda, duolar mustajob bo‘ladigan makonda turib iltijolar qildim. Ko‘nglimda tavbani maromiga yetkazish, nafsimni mayda-chuyda narsalardan yiroq qilish azimati paydo bo‘lib qolganini his etdim. Ollohdan qalbimni to‘g‘ri yo‘lga boshlashini, dunyoda zohidlardan bo‘lishimga madad berishini, Qur’oni karimni tugal yod olishni menga nasib qilishini so‘radim. Vatanga qaytayotganimda ko‘nglimda Qur’oni karimni yod olishga ishtiyoq paydo bo‘lganini sezdim. Yo‘lda bir necha surani osonlikcha yod olib qo‘ydim. Uyga kelganimdan so‘ng sal kun o‘tmay uni boshidan oxirigacha xatm qildim».
Ushbu safari muboraqdan keyin al-Hakim at-Termiziy hayotida yangi davr boshlanadi. U Ollohning sifatlarini bayon qiladigan kitoblarni va tariqat yo‘liga boshlaguvchi piri komilni izlay boshlaydi. Ammo uning bu urinishlari zoe ketadi va axtargan narsasini topolmaydi. Shundan keyin u bor kuchu g‘ayratini ibodatga, namozu ro‘zaga qaratadi. U o‘zining bundan keyingi hayotini shunday hikoya qiladi:
«... Qo‘limga al-Antokiyning «Qalblar davosi» kitobi tushib qoldi. Go‘yo yo‘qotgan va qidirayotgan narsamni topib olganday bo‘ldim. U ham bo‘lsa nafs riyozati edi. Men nafsimni tarbiyat qilishga kirishdim. Bu sa’yyu-harakatimda Olloh menga madadkor bo‘ldi. U menga nafsimni shahvoniy hirs-tuyg‘udan tiyishlik yo‘lini o‘rgatdi. Natijada asta-sekin qalbimni anglay boshladim... Qalbimda uyda uzlatda o‘tirish va sahrolarga chiqib ketish ishtiyoqi paydo bo‘ldi, yurtimdagi xarobat, xilvat va mozoristonlarni aylandim. Bu hozirgacha mening kundalik odatim bo‘lib qolgan. To‘g‘ri so‘z odamlardan menga yordam qo‘lini cho‘zishlarini iltimos qilish xayolimga keldi. Ammo unday qilmadim, kimsasiz joylarni tavof qilishni davom ettirdim. Shunday kunlarning birida xuddi tush ko‘rayotgan kishidek payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalomni ko‘rdim...»
Tasavvuf ta’limotiga ko‘ra, tariqat yo‘liga kirguvchi solik biror piri murshidning etagidan ushlashi, unga muridlik qilishi, ma’lum bir muddat uning xizmatida va tarbiyatida bo‘lishi zarur va shunday qilgandagina u o‘z maqsadiga erishadi. Xo‘sh, al-Hakim at-Termiziy bu ta’limotga nisbatan boshqacha fikrdami? Ha, uning fikricha, solikning ruhiy kamolotga yetmoqligi uning o‘zining jiddi-jahdi, sa’y ko‘shishi, riyozatining sidqidildan ekanligi va uning uchun riyozat doimiy odat tusiga aylanganligiga bog‘liqdir.
Darhaqiqat, al-Hakim at-Termiziy asarlariga asoslanib shuni aytish va xulosa qilish mumkinki, u o‘z hayotida muayyan piri murshidni etagidan ushlagan va boshqalarni ham bunday qilishga maslahat bergan emas. Uning tariqatda kamolot cho‘qqisiga erishishda asosan al-Antokiyning «Qalblar davosi» nomli kitobi yetakchi rol o‘ynagan. Shuning uchun ham u murid tarbiya qilish, maslakdoshlarni orqasidan ergashtirib yurish kabilar bilan mashg‘ul bo‘lmagan. Odatda, muridlar o‘z pirlarining manoqiblarini, karomatlarini, saxovatlarini va shunga o‘xshash ijobiy fazilatlarini odamlar orasida targ‘ibu tashviq qilganlar va o‘zlaridan keyingi avlodga ham yetkazishga doim harakatda bo‘lganlar. Al-Hakim at-Termiziyda garchi muridlar bo‘lmagan bo‘lsa ham, ammo uning fikr-mulohazalariyu g‘oyalarini asrlar osha biz avlodlarga bekamu-ko‘st yetkazib kelgan o‘lmas asarlarining mavjudligi beqiyos darajadagi ilmiy-ma’naviy boylikdir. Buyuk alloma tariqat ilmining ta’limotlariga, yo‘l-yo‘riqlariga o‘zining bebaho asarlari va shogirdlari orqali aniqliklar kirgizgan va o‘z navbatida bu shogirdlar buyuk ustozlarining ishlarini davom ettirganlar. Allomaning dongdor shogirdlaridan ayrimlari haqida yuqorida zikr qilib o‘tgandik.
Afsuski, olam hodis bo‘lganidek, yer yuzida hayot paydo bo‘lganidan buyon har qanday sohada ham kamolot cho‘qqisiga erishgan daho ahli iqtidorsiz, hasadgo‘y, laganbardor va munofiq hamkasabalarining tuhmatu malomatlariga duchor bo‘lganlar. Bundan buyuk donishmand al-Hakim at-Termiziy ham mustasno bo‘lmadi. Uning xalq orasida kundan-kun ortib borayotgan hurmat va e’tibori ba’zi bir johil ulamolar qalbida hasad urug‘ini sepa boshladi va oxir-oqibatda ular Balx voliysiga maktub yo‘llab al-Hakim at-Termiziyni bid’atu xurofotni kuchaytirish, odamlarni yo‘ldan urib e’tiqodini buzish va Ollohga muhabbat haqida gapirishda, hatto payg‘ambarlik da’vosini qilishlikda ayblab, uning haqida ig‘vo qildilar. Natijada voliy uni Balxga chaqirtirib olib, Ollohga muhabbat to‘g‘risida gapirmaslik haqida ogohlantirib, odamlarga qo‘shilmasdan uzlatda umr kechirishligi haqida uning va’dasini oladi. Shu tariqa al-Hakim at-Termiziy umrining bir necha yilini xilvat va uzlatda o‘tkazgan. Lekin muxoliflar bu jazolarga rozi bo‘lmay, shaharda fitna va g‘avg‘oni kuchaytirishda davom ettirgach, al-Hakim at-Termiziy xilvatdan chiqib, masjidlarda xalqqa amr-ma’ruf qilishga o‘tadi. Shundagina xalq al-Hakim at-Termiziyning yuksak fazliyu ulug‘ martabasini tushunadi, uning shogirdlari va muxlislari yanada ko‘payadi.
AL-HAKIM AT-TERMIZIY ASARLARI
Al-Hakim at-Termiziy qalamiga mansub asarlar haqida yozgan mualliflar uning asarlarining soni haqida turli raqamlarni keltirganlar. Ba’zilarining fikriga ko‘ra uning asarlarining soni to‘rt yuztaga yaqin bo‘lsa, yana boshqalar al-Hakim at-Termiziy saksonta yoinki qirqta asar yaratganligi haqida yozganlar. Jumladan, misrlik olim shayx Abdulfattoh Abdulloh Barakaning yozishicha, al-Hakim at-Termiziy to‘rt yuzdan ortiq asarlar yaratgan bo‘lib, ulardan oltmishga yaqini bizgacha yetib kelgan. Eng muhimi, al-Hakim at-Termiziyning bizgacha yetib kelgan asarlari uning ilmiy merosining muhim qismini tashkil qiladi. Mana shu asarlardan eng avvalo payg‘ambar alayhissalomning hadisalariga bag‘ishlangan «Navodir al-usul fi ma’rifat axbor Rasul» («Rasululloh xabarlarini bilishda nodir usullar») nomli asarini aytish kerak. Bu asar shuningdek «Salvat al-orifiyn va bo‘ston al-muvahhadiyn» («Oriflar ovunchog‘i va Ollohning yagonaligiga ishonuvchilar bo‘stoni») nomi bilan ham ataladi. Bu asar hijriy 1294 (melodiy 1876) yilda Qustantiyniyada chop etilib, o‘zi tanlab olgan 291 hadisdan iborat ushbu kitobda al-Hakim at-Termiziy o‘z mazhabiy qarashlarini mufassal holda sharhlagan. Mazkur asarning bir qo‘lyozma nusxasi O’zbekiston musulmonlar idorasining kutubxonasida saqlanadi. Yana bir qo‘lyozmasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida saqlanadi (№ 10842). Allomaning keyingi yillarda nashr etilgan asarlaridan tasavvufga oid ikki asarini ko‘rsatish mumkin. Ulardan biri «Kitob haqiyqat al-odamiyya» («Insoniyat haqiqati to‘g‘risida kitob») va ikkinchisi «Adab un-nafs» («Nafs odobi») nomli asaridir. Al-Hakim at-Termiziy asarlarining aksar qismi qo‘lyozma holda jahonning yirik shaharlaridagi qo‘lyozmalar xazinalarida saqlanadi. Ularni bir qadar shartli ravishda besh guruhga (majmuaga) bo‘lish mumkin. Allomaning asarlari Parij, Qohira, Damashq, Iskandariya, Stambul va London kabi shaharlardagi qo‘lyozmalar jamg‘armalarida saqlanadi.
Parij Milliy kutubxonasida (arab bo‘limi, 5018 raqamida) al-Hakim at-Termiziyning quyidagi o‘n ikkita asarining qo‘lyozmalari saqlanadi:
1. «Kitob us-salot va maqosiduho» («Namoz va uning maqsadlari»).
2. «Kitob ul-hajj va asrorihi» («Haj va uning sirlari»).
3. «Kitob ul-ihtiyotot» («Ehtiyotkorlik yo‘llari»).
4. «Kitob ul-jumal al-lozim ma’rifatiho» («Bilish lozim bo‘lgan jumlalar»).
5. «Kitob ul-furuq va man’ ut-taroduf» («Farqlar va taroduf (ketma-ketlik)ni ma’n qilish»).
6. «Kitob Haqiyqat ul-odamiyya» («Insoniyat haqiqati to‘g‘risida kitob»).
7. «Kitob Urs ul-muvahaddiyn» («Yakka xudoga e’tiqod qilganlarning zavqi»).
8. «Kitob ul-a’zo van nafs va yusammo kazolika g‘avr ul-umur» («A’zolar va jon yoki ishlarning mohiyati haqida kitob»).
9. «Kitob Manozil al-ibod min al-ibodati» («Bandalarning bandachilikdagi manzillari yoxud Olloxga intiluvchilarning manzillari haqida kitob»).
10. «Kitob ul-aql val-havo» («Aql va havoyilik haqida kitob»).
11. «Kitob ul-Amsol min al-Kitob vas sunnat» («Qur’on va sunnatdagi masallar kitobi»).
12. «Kitob al-manohiy» («Raddiyalar haqida kitob»).
Damashq (Az-Zohiriya kutubxonasi, Tasavvuf 104 raqamida) majmuasi ikki kitob va beshta risoladan iborat. Ulardan biri Kitob ar-Riyazat yoinki «Kitob Haqiyqat ul-Odamiyya» («Riyazat yoki Insoniyat haqiqati to‘g‘risidagi kitob»). Uning qo‘lyozmasi, yuqorida zikr qilganimizdek, Parij majmuasida ham, shuningdek, Stambul majmuasida ham mavjud. Ammo ikkinchi qo‘lyozma «Kitob ul-Akyos val-mug‘tariyn» («Ziyraklar va aldanganlar haqida kitob») nomli bo‘lib ushbu asarning yagona qo‘lyozmasi hisoblanadi. Bu asar al-Hakim at-Termiziyning e’tiqodiy qarashlarini anglashda muhim ahamiyatga egadir. Ammo ushbu majmuaga kiradigan risolalardan quyidagi uchta risolani ko‘rsatish mumkin:
1. «Javob Kitob Usmon bin Sa’yid min ar-Ray» («Raylik Usmon bin Sa’iydning maktubiga javob»).
2. «Bayon ul-Kasb» (Kasb-hunarning bayoni).
3. «Masoil suila anho» («Savol berilib so‘ralgan masalalar»).
Misr Arab Respublikasining yirik shaharlaridan biri Iskandariyya (Maktabat al-Baladiyya, 3585 j) majmuasida al-Hakim at-Termiziyning uchta risolasi saqlanadi:
1. Al-Masoil al-maknuna («Yashirilgan masalalar»).
2. Tahsiyl nazoir al-Qur’on («Qur’on ibratlarini o‘rganish»).
3. Kitob Radd a’lol-Muattila («Al-Muattiliylarga raddiya kitobi»).
Al-Iskandariyya majmuasida mavjud ushbu risolalarga yana allomaning «Kitob ul-Furuq» («Farqlar haqidagi kitobi»)ni (Maktabat al-Baladiyya, 3585 j) ham qo‘shish mumkin. Mazkur asarning bir nusxasi, avvalroq zikr qilganimizdek, Parij majmuasi tarkibida saqlanadi.
Al-Hakim at-Termiziyning London majmuasiga kirgan asarlari quyidagilardan iborat bo‘lib, ular asosan alloma Shestarbiti tasarrufidagi asarlardir:
1. «Kitob ur-riyozati» («Riyozat haqidagi kitob»). Ushbu asarning boshqa nusxalari Parij, Damashq va Stambul majmualarida ham saqlanadi.
2. «Muxtarot min kitob as-Safo» («Kitob us-Safo asaridan tanlab olingan qismlar»).
3. Bir risola (nomi ko‘rsatilmagan).
4. «Adab un-nafs» («Insonning odobi»).
5. «Masalat ul-iymon va islom val ihson» («Iymon, islom va ehson masalalari»).
Qohiradagi «Dor ul-kutub al-ilmiyya»da saqlanadigan qo‘lyozma al-Hakim at-Termiziyning «Ilal al-Ubudiyya» yoinki «Ilal ash-shariy’a» («Shariy’at dalillari») nomli asarining nusxasi bo‘lib, aslida bu risola allomaning «Kitob us-Salot» («Namoz haqidagi kitob») asarining qisqartirilgan shaklidir.
Leyptsig majmuasida saqlanadigan atigi yagona kitob al-Hakim at-Termiziyning «Ad-Dur al-maknun» («Bekitilgan marvarid») asari bo‘lib, u hayotda yuz bergan va yuz berishi ehtimoli bo‘lgan voqealarga bog‘liq hadislar majmuasidan iborat.
Stambul shahridagi Ayo-so‘fiyo kutubxonasida mavjud qo‘lyozma nusxa allomaning «Kitob al-Furuq» asarining qo‘lyozmasi bo‘lib, bu asarning boshqa nusxalari Parij va al-Iskandariyya shaharlaridagi majmualarda saqlanishi haqida avvalroq aytib o‘tildi.
Alloma al-Hakim at-Termiziyning bizgacha yetib kelgan asarlaridan biri «Xatm ul-avliyo» (bu asar ba’zi manbalarda, xususan, al-Hujvuriyning «Kashf ul-mahjub» nomli asarida «Xatm ul-valoyat» shaklida keltirilgan) bo‘lib, unda tasavvuf tarixida birinchi marotaba «valoyat-valiylik» nazariyasiga va buning asosida «al-hakimiya» maktabiga asos solingan. Ushbu asarda keltirilgan fikr-mulohazalar Termiz ahlining ba’zi kismlari o‘rtasida keskin e’tirozga ham sabab bo‘lib, natijada al-Hakim at-Termiziy ona shahri Termizdan badarg‘a qilinib, bir qancha muddat Balxda ham yashagan. Uzoq yillar davomida yo‘qolgan kitoblardan hisoblangan «Xatm ul-avliyo» 1965 yili Livanning poytaxti Bayrutda Parij ilmiy tadqiqotlar markazi islomiy madaniyat bo‘limining a’zosi Usmon Ismoil Yahyo tomonidan nashr etildi. Valiylikning haqqoniyligi, shuningdek, uning nubuvvat va risolat bilan bog‘liq bo‘lgan jihatlari «Xatm ul-avliyo» kitobining bosh mavzusi hisoblanadi. Muqaddima va 29 faslda murid va shayx o‘rtasida bo‘lib o‘tgan savol-javob tarzida ta’lif etilgan bu asarning tuzilishi quyidagicha:
Muqaddima. Bu qismda muallif «valoyat maqomi» tushunchasidan iztirobga tushgan kishilarga javob yozgan.
Birshchi fasl: Haqqulloh valiyligi.
Ikkinchi fasl: Xudoning da’vati va bandaning ijobati.
Uchinchi fasl: Haqqulloh valiyligi va valiyulloh.
To‘rtinchi fasl: Ruhoniy savollar. Bu faslda muallif 157 ta savolga (bundan 34 tasi bevosita valoyat masalasiga, qolgani esa Qur’on tafsiri, Hadislar va diniy masalalarga doir) javob beradi. Ibn al-Arabiy «Javob ul-mustaqim» va «Al-Futuhot al-Makkiyya» kitoblarida ehtimol al-Hakim at-Termiziyning «Xatm ul-avliyo» kitobining matnidan xabardor bo‘lmagan holda, o‘zining irfoniy maktabi nuqtai-nazaridan bu 157 savolga (152-153 savollar bundan mustasno) javob yozgan. Al-Hakim at-Termiziy «Xatm ul-avliyo» kitobining turli fasllarida bu savollarning qariyb barchasiga javob topgan.
Beshinchi fasl: Avliyo va nabiylik ilmi.
Oltinchi fasl: Valiyulloh.
Yettinchi fasl: Valoyat va avliyolikning o‘nta xususiyati.
Sakkizinchi fasl: Hotam ul-avliyo va hotam ul-anbiyo.
To‘qqizinchi fasl: Nubuvvat va valoyat.
O’ninchi fasl: Avliyo alomati.
O’n birinchi fasl: Shaytoniy xavotirlar va nasxi ilohiy.
Un ikkinchi fasl: Muqarriblar (Ahl ul-qurba).
Un uchinchi fasl: Hotam ul-avliyo.
Un to‘rtinchi fasl: Bashorat.
Un beshinchi fasl: Qur’on va ruh.
Un oltinchi fasl: Mo‘‘minlar va avliyo.
O’n yettinchi fasl: Valoyat va nubuvvat o‘rtasidagi ahd-paymon.
O’n sakkizinchi fasl: Avliyo ahvolini inkor etuvchilar.
O’n to‘qqizinchi fasl: Valoyat, saodat, muhabbat.
Yigirmanchi fasl: Valiy va guvoh.
Yigirma birinchi fasl: Valiy va ilohiy asror.
Yigirma ikkinchi fasl: Hidoyat etilgan va tanlangan insonlar.
Yigirma uchinchi fasl: Jazaba va zamon.
Yigirma to‘rtinchi fasl: Majzub.
Yigirma beshinchi fasl: Hotam ul-avliyo va xatm ul-valoyat ma’nosi.
Yigirma oltinchi fasl: Soxta avliyo.
Yigirma yettinchi fasl: Xayr davlati va sharr (yomonlik) davlati.
Yigirma sakkizinchi fasl: Dindorlar.
Yigirma to‘qqizinchi fasl: Amallar va darajalar.
Bu kitob valoyat masalasini birinchi marotaba mukammal bir nazariya va ajoyib maqolalar turkumi shaklida tasavvufga taqdim etishi bilan alohida ahamiyatga molik. U, aytish mumkinki, tasavvuf tarixida «hakimiy»lar deb atalmish bir guruh mashhur so‘fiylar, xususan, Termiz va Balx atrofida shakllangan tasavvuf ahli uchun ma’naviy vasiyatnoma yoxud ta’lim dasturi sifatida xizmat qilgan. Bu asarning ovozasi o‘sha davr islom olamiga, Misru Tunisdan, Eronu Movarounnahrgacha, Halabu Shomdan Kichik Osiyogacha yetgan edi.
Yuqorida zikr etilgan asarlar al-Hakim at-Ter-miziyning bizgacha yetib kelgan asarlarining mavjud qo‘lyozmalari hisoblanadi. Lekin allomaning nomlari tarixiy, yoinki bibliografik tarzda saqlanib qol-gan, lekin bizgacha yetib kelmagan asarlari ham borki, ular haqida ba’zi ma’lumotlarni keltirish maqsadga muvofiqdir. Al-Hakim at-Termiziyning hozirgi dav-rimizgacha yetib kelmagan deb hisoblangan muhim asar-laridan biri «Xatm ul-avliyo» asari haqida yuqorida zikr qildik. Bu asar islom olamining taniqli fay-lasufi va mutasavvufi, alloma Muhyiddin ibn al-Arabiy (1165-1240) davrigacha yetib kelgan bo‘lib, ushbu asar haqida to‘liq tasavvur beradi. Chunonchi, Ibn al-Arabiyning qalamiga mansub «Al-Futuhot al-Mak-kiyya» («Makka fathlari») nomli kitobidagi bir yuzu ellik besh savolga al-Hakim at-Termiziyning maz-kur asariga tayangan holda javoblar berilgan. Shunin-gdek, Ibn al-Arabiy «Sharh ul-masoil ar-ruhoniyya allatiy suila a’nho al-Hakim at-Termiziy» («Al-Hakim at-Termiziydan so‘ralgan ruhiy masalalarning sharhi») nomli maxsus asar ham yaratgan.
Shuningdek, Ibn al-Arabiy bir yuzu ellik uch savolga javobni o‘zida mujassam qilgan boshqa bir asar ham yaratgan. Mazkur asarning nusxasi Misr Arab Respublikasining al-Iskandariyya shahridagi «Maktabat al-baladiyya» kutubxonasida (3467 j raqami ostida) saqlanadi. Bu xabarlardan ma’lum bo‘layotirki, buyuk alloma Ibn al-Arabiy termizlik donishmand al-Hakim at-Termiziyning asarlari va ta’limotiga alohida e’tibor bilan qaragan va uning o‘ziga xos boy ilmiy-ma’naviy merosining keyingi avlodlarga yetib kelishida beqiyos ishlarni amalga oshirgan. Ayni vaqtda al-Hakim at-Termiziyning bizgacha yetib kelmagan boshqa ayrim asarlariga o‘sha davrda yozilgan ba’zi sharhlarning mavjudligi haqidagi ma’lumotlar allomaning hayoti va ilmiy-ma’naviy merosini o‘rganuvchilar uchun g‘oyatda muhimligi shubhasizdir.
Al-Hakim at-Termiziyning bizgacha yetib kelmay yo‘qolib ketgan asarlaridan biri uning «Kitob ul-o‘‘lum» («Ilmlar haqidagi kitob») bo‘lishi kerak. Al-Hakim at-Termiziyning e’tiqodiy fikr-mulohazalari ayniqsa uning bilish («al-ma’rifa») nazariyasiga oid qarashlarini anglashimizda alloma asarining ahamiyati beqiyos bo‘lishi kerak edi. Chunonchi, bu haqda al-Hakim at-Termiziy o‘zining «Kitob ul-akyos val-mug‘tariyn» nomli asarida (15-bet) zikr qilgan. Ayni shu «Kitob ul-akyos val-mug‘tariyn» nomli asarida al-Hakim at-Termiziy bizgacha yetib kelmagan boshqa bir asari - «Kitob ud-du’ot va sidqihum va ahvolihum» («Islomga da’vat qiluvchilar, ular sidqidilligi va ahvollari haqida kitob») haqida ham ba’zi ma’lumotlarni keltirgan. Shuningdek, o‘zining «al-Masoil al-maknuna» nomli asarida bizgacha yetib kelmagan tasniflaridan «Kitob ul-Irodat» («Marg‘ub ishlar haqida kitob»), «Adab un-nafs» nomli mashhur asarida «Sifat al-qulub va ahvoliho» («Qalblar xususiyati va ular holatlari») nomli asari haqida zikr qilib o‘tgan.
XI asrda yashab o‘tgan tasavvuf ilmining yirik namoyandalaridan biri Abul Hasan al-Hujviriy (u 1072 yoki 1076 yilda vafot etgan)ning fikricha, al-Hakim at-Termiziyning yana quyidagi asarlari bizgacha yetib kelmagan:
1. «Odob ul-muriydiyn» («Muridlar odobi»).
2. «Kitob ut-Tavhiyd» («Ollohning yagonaligi haqidagi kitob»).
3. «Azob ul-qabr» («Kabr azobi»).
4. «At-Tafsir» («Qur’on tafsiri»).
5. «Kitob ul-Nahj» («Yo‘l-yo‘riqlar kitobi»).
6. «Kitob ul-mashoyix av at-tabaqot as-sufiyya» («Mashoyixlar yoinki sufiylar tabaqalari haqidagi kitob»).
Al-Hakim at-Termiziyning o‘zi ham «Javob kitob Usmon ibn Sa’iyd min ar-Ray» nomli asarida «Kitob ul-mashoyix» risolasi haqida «Kitob siyar al-avliyo» («Avliyolar siyratlari haqida kitob») nomi bilan eslatib o‘tgan. Mazkur asarlar al-Hakim at-Termiziyning bizga ma’lum bo‘lgan ilmiy-ma’naviy merosini tashkil qiladi. Mana shu boy va rang-barang mazmundagi merosga zohiran nazar tashlashning o‘ziyoq, al-Hakim at-Termiziy ilmiy-ma’naviy ummonining g‘oyatda cheksizligi, uning tafakkur olamining keng qamrovli va benihoya chuqurligidan dalolat beradi. Ayni vaqtda, masalaning murakkabligi shundaki, al-Hakim at-Termiziyning o‘zini ham, uning asarlarini ham alloma yashagan davrdagi biron-bir ilmiy faoliyat bilan bog‘liq holda yoki qiyosiy tadqiq qilish orqali baholay olmaymiz. Binobarin, uning xilma-xil mavzularda yozilgan asarlarining umumiy yo‘nalishini ham, ularga asos bo‘lgan manbalarni aniqlashda ham muayyan qiyinchiliklar tug‘ilishi tabiiydir.
Al-Hakim at-Termiziy asarlarining ta’lif etilish yillari haqida ham aynan shu muammoga duch kelamiz. Chunonchi, muallif ham, uning haqida yozgan olimlar ham alloma asarlarining yozilgan yillarini ko‘rsatmaganlar. Shu bilan birga alloma ijodini o‘rganish jarayonida bu borada ham ba’zi taxminlarni qilish mumkin. Jumladan, al-Hakim at-Termiziy yozgan dastlabki asari «Navodir ul-usul fi ma’rifat axbor Rasul» asari bo‘lsa kerak. Mavzularining xilma-xilligi, ko‘tarilgan masalalar adadining ko‘pligi, hajmining ulkanligiga qaramasdan bu asarida muallif boshqa birorta asarini tilga ham olmagan, birortasiga ishorat ham qilmagan. Vaholanki, muallif aksar asarlarida «Navodir ul-usul»ga ishorat qilganki, demak, o‘sha asarlar undan keyin yozilgan.
Al-Hakim at-Termiziy asarlaridan alloma umrining oxirlarida yozilgan tasniflari jumlasiga «Kitob ul-akyos val-mug‘tariyn» va «Kitob ul-furuq» kabilarni ham kiritish mumkin. Chunonchi, ushbu asarlarda muallifning boshqa bir qancha asarlari haqida ma’lumotlar keltiriladi. Al-Hakim at-Termiziy asarlarining mazmun-mohiyatiga binoan ularni quyidagi guruhlarga bo‘lish mumkin. Bir turkum asarlari alloma tomonidan ilm toliblariga o‘qilgan ma’ruzalar, matnlar shaklida bo‘lsa, boshqa bir turkum risolalarni alloma turli-tuman munosabatlarga bag‘ishlab, yoinki undan savol tarzida so‘ralgan masalalarga javob, o‘ziga bildirilgan e’tirozlarga raddiya, yohud biron murakkab, chigal masalaning bayoni yoinki do‘stu-birodarlariga yo‘llangan maktublar tashkil qilgan. Shu boisdan ham bu turkumga kirgan risolalar al-Hakim at-Termiziyning butun umri davomidagi ilmiy-ijodiy faoliyatining o‘sishi bilan tadrijiy ravishda, bosqichma-bosqich takomillashib borgan deyish mumkin. Uning asarlari mazmuni va xususiyatlariga qarab ularni alloma yashagan davrdagi ilm-fanning biror sohasiga mansub etish ham qiyin. Binobarin, uning asarlarini to‘lig‘icha na tasavvufiy asarlar jumlasiga, yoinki na hadis ilmlari jumlasiga, na falsafiy asarlar jumlasiga yoki bo‘lmasa kalom yoki fiqh ilmlari jumlasiga mansub etib bo‘lmaydi. Mana shu o‘rinda alloma al-Hakim at-Termiziy ilmiy faoliyatini baholashda o‘ta bir nozik qirra ochilayotganga o‘xshaydi. Gap shundaki, allomaning ilmiy-ijodiy faoliyatini o‘rgangan qator tadqiqotchilar ham ta’kidlaganlaridek, al-Hakim at-Termiziy asarlar ta’lif va tasnif etishda o‘z davrida mavjud bo‘lgan yo‘ldan yurmadi, balki u o‘z diniy qarashlari va tasavvurlaridan kelib chiqib, o‘ziga xos bo‘lgan alohida yo‘lni tanladi. Al-Hakim at-Termiziy tanlagan bu yo‘l (ba’zi arab olimlari bu yo‘lni hatto «mazhab» deb ham yozganlar) o‘sha davrda bepoyon o‘lkalargacha borib tarqalgan. Bu davrda, afsuski, dinning asl mohiyatini buzuvchi toifalar ko‘paydi, shu bois islom dinining haqiqiy, asl mohiyatini to‘g‘ri talqin qilish jamiyat uchun g‘oyatda muhim edi. Al-Hakim at-Termiziy tanlagan bu yo‘lning uchta yo‘nalishi bo‘lib, ular qanday e’tiqodga mansub bo‘lishidan qati nazar faqat jamiyat manfaatlariga, insonning ma’naviy kamolotiga xizmat qilishi bilan umumbashariy ahamiyat kasb etgan edi. Al-Hakim at-Termiziy ta’limoti quyidagi uch yo‘nalishdan iborat:
1. Ibodat yoki marosim (arabcha at-tuqus) yoinki shariy’at yo‘nalishi.
2. Tasavvuf yo‘nalishi.
3. E’tiqod yo‘nalishi.
Mana shu yo‘nalishlar haqida o‘z fikrini biddirganda al-Hakim at-Termiziy ishlatgan iboralar va istilohlar aynan shunday atalmasa-da, lekin shularga yaqin atamalarni qo‘llagan. Masalan, muallif «Kitob ul-akyos val-mug‘tariyn» nomli asarida, jumladan, shunday deb yozadi: «Alloh taoloning dini uchta arkonga asoslangan bo‘lib, ular al-Haqq (Haqiqat), al-Adl (Adolat) va as-Sidq (Halollik)»dir. Chunonchi, Haqiqat inson jismi a’zolari, Adolat yurak, Halollik akl-idrok bilan bog‘liqdir». Mana shu uchta yo‘nalishni al-Hakim at-Termiziy mukammal holda tasavvur qilib va shularga tayanib o‘z ta’limotini shakllantirdi va aynan shu tamoyillar asosida o‘z asarlarini yaratdi. Shu bilan bir qatorda, uning asarlarining xarakterli tomoni shunda ediki, zarurat tufayli turli toifalarga bag‘ishlab yozilgan asarlarida aynan shu toifalarga xos siyg‘alar to‘liq ravishda o‘z ifodasini topardi. U o‘z asarlaridagi g‘oyalarni turli ijtimoiy guruhlarga mansub musulmonlar, ular oddiy xalq vakillarimi yoinki hadis olimlariyu ulamolaridanmi, bundan qat’i nazar, o‘z ta’limotlarining barcha mo‘min-musulmonlar orasida keng ko‘lamda tarqalishiga alohida e’tibor berardi. Binobarin, jamiyat muayyan ehtiyojlaridan kelib chiqib uning asarlari xilma-xil uslub va yo‘nalishda yaratilganligini ko‘ramiz. Ayni vaqtda u o‘z ta’limotining (mazhabining) yangiligini ham bilardi va shu bois o‘sha davr ilmiy doiralari miqyosida o‘ziga xos o‘rinni egallab, shu paytdagi bilish (al-ma’rifa) nazariyalari o‘rtasida o‘z maqomiga ega bo‘lishga alohida e’tibor bilan qaradi. Shunga ko‘ra o‘z qalamiga mansub asarlarning aksar qismiga yozgan muqaddimasida bilish nazariyasi va turli ilmlar haqida jiddiy tarzdagi g‘oyalarni ilgari surgan. Mana shu tarzdagi aksar muqaddimalarni muallif umrining oxirlarida o‘z ta’limotini himoya qilib yozgan risolalarda uchratamiz.
Yuqorida bildirilgan fikrlarga xulosa qilib, al-Hakim at-Termiziy yozgan asarlarni to‘rt asosiy bobga ajratish mumkin. Bu taqsimlash muayyan darajada shartli bo‘lib, u al-Hakim at-Termiziy qalamiga mansub asarlarning hammasini qamrab ololmaydi, albatta. Shuningdek, bu boblarga al-Hakim at-Termiziyning o‘z do‘stu-birodarlari so‘ragan savollarga javob tarzidagi kundaliklari (al-yavmiyyot), u tashkil kilgan ilmiy majlislardagi ma’ruzalari va so‘zlari kirmagan, garchand ba’zi hollarda bu tarzdagi kundaliklar muallif ta’limoti va qarashlarini yorqin ifodalagan bo‘lsa-da.
Al-Hakim at-Termiziy asarlarini mavzu jihatidan tasnif etib, quyidagi besh majmuaga bo‘lish mumkin:
Birinchi majmua:
A - Ma’rifat (bilish) va ilmlarga oid asarlar:
1. Kitob ul-u’lum.
2. Kitob ud-duo’ot va sidqihum va ahvolihum.
3. Kitob ul-akyos val-mug‘tariyn.
4. Kitob ul-furuq va man’ at-taroduf.
5. Kitob us-salot va maqosidiho.
6. Kitob tahsiyl nazoir al-Qur’on.
B - Shariy’atga oid asarlar:
1. Ilal ush-shariy’at av al-ubudiyyat.
2. Kitob us-salot va maqosidiho.
3. Kitob ul-hajj va asrorihu.
V - Tasavvuf va odob-axloqqa oid asarlar:
1. Al-Aql val havo.
2. Manozil ul-ibod min al-ibodati.
3. Haqiyqat ul-odamiyyat av ar-riyozat.
4. Adab un-nafs.
G - Inson tabiati yoxud oliy hikmat yoxud botiniy ashyolar haqida:
1. Kitob xatm ul-viloyat.
2. Kitob ul-a’zo van nafs yoinki g‘avr ul-umur.
3. Kitob urs al-muvahiddiyn.
Ikkinchi majmua:
Bu yo‘nalishda muallif muhaddislar yo‘lini tutgan.
A - Shariy’at va al-adab (urf-odatlar):
1. Kitob ul-manhiyot.
2. Kitob ul-ihtiyotot.
3. Kitob ul-jumal al-lozim ma’rifatiho.
B - Bayonnomalar (an-nusus):
1. Kitob azob al-qabr.
2. Ad-Durr ul-maknun fi as’ilati mo kona va mo yakunu.
V - E’tiqodga oid asarlar:
1. Kitob ut-tavhiyd.
2. Kitob ur-radd a’lol mu’attila.
Uchinchi majmua:
So‘fiylar va muridlar uchun yozgan asarlari:
1. Kitob odob ul-muriydiyn.
2. Kitob ul-a’zoi van nafs av g‘avr ul-umur.
3. Tarix ul-mashoyix av sayr ul-avliyo.
To‘rtinchi majmua:
O’z ta’limotini yaratishda sunnatlardan foydalanib muhaddislar uslubini qo‘llagan asarlari:
1. Kitob Navodir ul-usul fi ma’rifat axbor ar-Rasul.
2. Kitob ul-amsol min al-Kitob vas Sunnati.
Beshinchi majmua:
Har xil munosabatlar tufayli yozgan asarlari:
1. Kitob ul-masoil al-maknuna.
2. Masoil su’ila anho va zikri atvibatiho.
3. Javob Kitob Usmon ibn Sa’iyd minar Rayy.
4. Bayon ul-kasbi.
Ubaydulla Uvatovning “Ikki buyuk donishmand” («Sharq» NMAK, Toshkent, 2005) kitobidan olindi.
Telegram каналимиз
Сўнгги мақолалар
-
-
Шайх Абдулазиз Мансур янги лавозимга тайинланди - 14.09.2019 -
Мория бинти Шамъун - 26.06.2019 -
Умму Ҳоний бинти Абу Толиб - 26.06.2019 -
Умму Кулсум бинти Муҳаммад с.а.в. - 26.06.2019 -
Умму Кулсум бинти Али - 26.06.2019 -
Хавла бинти Саълаба - 26.06.2019 -
Зайнаб бинти Абу Салама - 26.06.2019 -
Руқия бинти Муҳаммад с.а.в. - 26.06.2019 -
Сафия бинти Абдулмутталиб - 26.06.2019
Ҳикматлар
Касалга обу таом берилмаса, ўлгани каби қалбга ҳам уч кун илм берилмаса, ўлади.
Фатҳ Мусалий
Машҳур мақолалар
-
Жинсий яқинлик одоблари ва баъзи нозик масалалар - 20.01.2017 -
Энг гўзал исмлар («Асмаи ҳусна») - 07.10.2016 -
-
Қуръони карим оятлари сони нечта? - 20.01.2017
-
Намоз ўқиш макруҳ бўлган вақтлар қайси? - 20.01.2017 -
Таҳорат дуолари - 07.10.2016 -
-
Расулуллоҳнинг фарзандлари - 07.12.2016 -
Муҳаммад алайҳиссаломнинг 99 исмлари - 05.04.2017 -
