Абдулазиз Ҳалвоий

“Шамсул аимма” унвони билан шуҳрат топган Абдулазиз ибн Аҳмад ибн Наср ибн Солиҳ Ҳалвоий етук фақиҳларимиздан биридир. Абу Саъд Самъоний қаламига мансуб “Насабнома” китобининг бухоролик олимлар қисмида ёзилишича, Ҳалвоийнинг отаси ҳалво пишириб, сотиб тирикчилик қилиб юргани учун у кишига ота касби билан нисбат берилган.

Ҳалвоийнинг туғилиши билан боғлиқ маълумот бирор-бир манбада келмагани боис туғилиш санаси ҳозирча маълум эмас. Ота томонидан аждодлар силсиласи Пайғамбаримизнинг жиянлари ва куёвлари Али ибн Абу Толибга боғланади. Абдулҳай Лакнавийнинг “Фавоид ал-баҳийя фит-тарожима ал-ҳанафийя” китобида қайд этилишича, ироқлик кўпгина фақиҳлар унвон танлашда касб-ҳунар, қабила ёки бирор жой номига нисбат бериш билан “Жассос” (сувоқчи), “Қудурий” (қозончи) каби соддагина тахаллуслар олишган.

Қорахонийлар пойтахтини Ўзгандан Самарқандга кўчиргач, Ҳалвоий Кешга сургун қилинади. У киши қолган умрини шу ерда ўтказади. Абдулазиз Ҳалвоий тахминан 1058 йили Кешда вафот этади. У кишининг жасади Бухорога олиб келиниб дафн қилинади. “Мен у зотнинг қабрларини зиёрат қилдим”, дейди “Насабнома” асари муаллифи Абу Саъд Самъоний.

Чор Русияси даврида Калобод мозори бузилиб, ўрни уй-жой учун ер майдони сифатида ажратиб берилган. Ҳалвоийнинг қабри ҳам янги бунёд этилган уйлар ичида қолгани сабабли 2004 йили турбати Бухоро шаҳрининг Самарқанд кўчасидаги “Шоҳ Ахси” ёдгорлигига кўчирилди. Шу жойда у зотнинг шогирдларидан бири Бакр Заранжарийнинг қабри ҳам бор.

Ҳалвоийнинг “шамсул аимма” деб улуғланадиган уламо даражасига етишида устозларининг хизматлари катта бўлган. Абдулҳай Лакнавий Абдулазиз Ҳалвоийнинг фиқҳ илмидан устозлари силсиласи Абу Ҳанифага бориб етиши ҳақида маълумот беради. Ҳалвоийдан Сарахсий (1010–1093), Абул Уср Паздавий (1010–1089), Абул Юср Паздавий (1030–1099), Бакр ибн Муҳаммад Заранжарий (1035–1118) кабилар сабоқ олиб, замонасининг етук фақиҳ олимлари бўлиб етишишган.

Ҳозиргача олимнинг бирор бир китоби қўлёзма ёки тошбосма шаклида топилмаган бўлса-да, у киши қаламига мансуб асарларнинг номи бизга маълум. Абу Саъд Самъонийнинг “Насабнома”, Ҳожи Халифа Чалабининг “Кашфуз Зунун”, Ҳофиз Абдул Қодир Қурайшийнинг “ал-Жавоҳир ал-Музийя фит-табақот ал-ҳанафийя”, Шамсуддин Заҳабийнинг “Сияру аълом ан-нубало” китобларида Ҳалвоийнинг асарлари ҳақида маълумотлар берилган. У киши “ал-Мабсут”, “ан-Наводир”, “Фавоид”, “Шарҳ ал-адаб ал-Қодили Аби Юсуф”, “Шарҳ ал-адаб ал-Қоди лил-Хассоф” каби китоблар ёзган.

Ҳанафий мазҳаби уламолари мазҳаб фақиҳларини салоҳияти, илмий лаёқатига қараб етти табақага ажратадилар. Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф “Мухтасар ал-виқоя”га шарҳ сифатида ёзган “Кифоя” номли китобида Хассоф, Таҳовийлар билан бир қаторда Ҳалвоий, Сарахсий, Паздавий ва Қозихонларни учинчи табақа вакиллари сирасида зикр қилади. Ушбу табақа вакиллари мазҳаб соҳибидан ривоят қилинмаган масалаларда ижтиҳод қиладиган мужтаҳид фақиҳлар бўлишган.

Алломанинг фатволари кўплаб мўътабар китобларда, хусусан, “Фатавои Оламгирия”, “Фатавои Қозихон”, “Муҳити Сарахсий”, “Кофий”, “Захира” ва “Жомиъ ал-мабоний лил-масаили шарҳи фиқҳи Кайдоний” каби асарларда келтирилган. Биргина “Оламгирия” китобидан Ҳалвоийга тегишли 125 та фатвони тўпладик.

Олимнинг фатволари бошқа китобларда ҳам учрайди, жуда кўп муаллифлар у киши асарларига ишончли манба сифатида таянишади. Янги тадқиқотлар Абдулазиз Ҳалвоий ва у зотнинг асарлари ҳақида кенгроқ маълумот олишга замин яратади деб умид қиламиз.

Аҳтам Аҳмедов

“Ҳидоят” журналининг 2012 йил, 5-сонидан олинди.

* * *

“Shamsul aimma” unvoni bilan shuhrat topgan Abdulaziz ibn Ahmad ibn Nasr ibn Solih Halvoiy yetuk faqihlarimizdan biridir. Abu Sa’d Sam’oniy qalamiga mansub “Nasabnoma” kitobining buxorolik olimlar qismida yozilishicha, Halvoiyning otasi halvo pishirib, sotib tirikchilik qilib yurgani uchun u kishiga ota kasbi bilan nisbat berilgan.

Halvoiyning tug‘ilishi bilan bog‘liq ma’lumot biror-bir manbada kelmagani bois tug‘ilish sanasi hozircha ma’lum emas. Ota tomonidan ajdodlar silsilasi Payg‘ambarimizning jiyanlari va kuyovlari Ali ibn Abu Tolibga bog‘lanadi. Abdulhay Laknaviyning “Favoid al-bahiyya fit-tarojima al-hanafiyya” kitobida qayd etilishicha, iroqlik ko‘pgina faqihlar unvon tanlashda kasb-hunar, qabila yoki biror joy nomiga nisbat berish bilan “Jassos” (suvoqchi), “Quduriy” (qozonchi) kabi soddagina taxalluslar olishgan.

Qoraxoniylar poytaxtini O‘zgandan Samarqandga ko‘chirgach, Halvoiy Keshga surgun qilinadi. U kishi qolgan umrini shu yerda o‘tkazadi. Abdulaziz Halvoiy taxminan 1058 yili Keshda vafot etadi. U kishining jasadi Buxoroga olib kelinib dafn qilinadi. “Men u zotning qabrlarini ziyorat qildim”, deydi “Nasabnoma” asari muallifi Abu Sa’d Sam’oniy.

Chor Rusiyasi davrida Kalobod mozori buzilib, o‘rni uy-joy uchun yer maydoni sifatida ajratib berilgan. Halvoiyning qabri ham yangi bunyod etilgan uylar ichida qolgani sababli 2004 yili turbati Buxoro shahrining Samarqand ko‘chasidagi “Shoh Axsi” yodgorligiga ko‘chirildi. Shu joyda u zotning shogirdlaridan biri Bakr Zaranjariyning qabri ham bor.

Halvoiyning “shamsul aimma” deb ulug‘lanadigan ulamo darajasiga yetishida ustozlarining xizmatlari katta bo‘lgan. Abdulhay Laknaviy Abdulaziz Halvoiyning fiqh ilmidan ustozlari silsilasi Abu Hanifaga borib yetishi haqida ma’lumot beradi. Halvoiydan Saraxsiy (1010–1093), Abul Usr Pazdaviy (1010–1089), Abul Yusr Pazdaviy (1030–1099), Bakr ibn Muhammad Zaranjariy (1035–1118) kabilar saboq olib, zamonasining yetuk faqih olimlari bo‘lib yetishishgan.

Hozirgacha olimning biror bir kitobi qo‘lyozma yoki toshbosma shaklida topilmagan bo‘lsa-da, u kishi qalamiga mansub asarlarning nomi bizga ma’lum. Abu Sa’d Sam’oniyning “Nasabnoma”, Hoji Xalifa Chalabining “Kashfuz Zunun”, Hofiz Abdul Qodir Qurayshiyning “al-Javohir al-Muziyya fit-tabaqot al-hanafiyya”, Shamsuddin Zahabiyning “Siyaru a’lom an-nubalo” kitoblarida Halvoiyning asarlari haqida ma’lumotlar berilgan. U kishi “al-Mabsut”, “an-Navodir”, “Favoid”, “Sharh al-adab al-Qodili Abi Yusuf”, “Sharh al-adab al-Qodi lil-Xassof” kabi kitoblar yozgan.

Hanafiy mazhabi ulamolari mazhab faqihlarini salohiyati, ilmiy layoqatiga qarab yetti tabaqaga ajratadilar. Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf “Muxtasar al-viqoya”ga sharh sifatida yozgan “Kifoya” nomli kitobida Xassof, Tahoviylar bilan bir qatorda Halvoiy, Saraxsiy, Pazdaviy va Qozixonlarni uchinchi tabaqa vakillari sirasida zikr qiladi. Ushbu tabaqa vakillari mazhab sohibidan rivoyat qilinmagan masalalarda ijtihod qiladigan mujtahid faqihlar bo‘lishgan.

Allomaning fatvolari ko‘plab mo‘‘tabar kitoblarda, xususan, “Fatavoi Olamgiriya”, “Fatavoi Qozixon”, “Muhiti Saraxsiy”, “Kofiy”, “Zaxira” va “Jomi’ al-maboniy lil-masaili sharhi fiqhi Kaydoniy” kabi asarlarda keltirilgan. Birgina “Olamgiriya” kitobidan Halvoiyga tegishli 125 ta fatvoni to‘pladik.

Olimning fatvolari boshqa kitoblarda ham uchraydi, juda ko‘p mualliflar u kishi asarlariga ishonchli manba sifatida tayanishadi. Yangi tadqiqotlar Abdulaziz Halvoiy va u zotning asarlari haqida kengroq ma’lumot olishga zamin yaratadi deb umid qilamiz.

Ahtam Ahmedov

“Hidoyat”jurnalining 2012 yil, 5-sonidan olindi.

• Олдинги
• Кейинги