Саййид Маҳмудхон Тарозий

Мовароуннаҳрнинг атоқли олимларидан Саййид Маҳмудхон Тарозий 1895 йили қадимий Тароз (ҳозирги Жамбул) шаҳрида туғилган. Тароз ушбу минтақада машҳур шаҳарлардан, диний марказлардан ҳисобланган. Кейинчалик у “Авлиёота” деб аталган.
Саййид Маҳмудхоннинг насаби Ўзганда ўтган Иликхонларга бориб тақалади. Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг ёзишича, “Фарғона вилоятида бу табақа муқтадо ва шайхулислом ва қози бўлиб келишган”.
Саййид Маҳмудхон ноёб истеъдод ва ёд олиш қобилиятига эга эди. Қуръони карим тиловатига моҳир бўлди. Тошкентдаги “Кўкалдош”, кейинчалик Бухоро мадрасаларида ўқиди, араб ва форс тилларини пухта ўрганди.
Шогирдларидан Муҳаммад Қосим Амин гувоҳлик беришича, Саййид Маҳмудхон 1917 йилги тўнтаришлардан кейин Авлиёотада мактабдорлик, мадрасада мударрислик қилган. Тошкент, Туркистон, Чимкент, Сайрам, Маркида олим сифатида ном чиқарган.
Юртда бошланган алғов-далғов туфайли кўп уламолар қатори Саййид Маҳмудхон Тарозий ҳам таъқибга олинди. Бир неча муддат Фарғона водийи шаҳарларида яшириниб юрди, бошпана излаб Андижонга ҳам келди. Ўша йиллари Абдулаҳад Азизов (шоир Анисий) у кишини кўрган ва суҳбатини олган. Унинг айтишича, йигирманчи йиллари Маҳмудхон Тарозий кундузлари қабристонда яшириниб ётар, тунда эса дўстлари уйига келиб, суҳбат қурар экан. Ўттизинчи йиллар бошида юртдан кетишга мажбур бўлди.
Саййид Маҳмудхон муборак ҳаж сафарига отланади. Ҳаж амалларини бажаргач, Ҳиндистонга келиб, Бомбайнинг мусулмонлар маҳалласида яшайди. У шаҳардаги маҳаллий масжидлардан бирига имом-хатиб этиб тайинланади. Бомбайда ўн йил истиқомат қилади. Бу орада етук тасаввуф олими ва муҳаддис бўлиб танилади, катта обрў қозонади. Ўша йиллари шеър ҳам машқ қила бошлайди.
Бомбайдалик пайтида Қуръони карим оятлари маънолари таржимасини бошлайди. У Қуръони карим маъноларини туркийнинг “ўзбек лаҳжаси”га ўгирган биринчи таржимондир. Карочи, Лоҳур, Лакнав, Мўлтон каби мусулмонлар яшайдиган шаҳарларда “Тўра соҳиб”, кейинча “Олтинхон тўра” тахаллуси билан машҳур бўлиб кетади. Ўша йиллардан бошлаб араб ва ўзбек тилларида ғазаллар, кўпроқ мусаддаслар ёзади. Карочидаги “Таржимони афкор” уюшмасининг раҳбари Аъзам Ҳошимий саъй-ҳаракати билан унинг мусаддас ва шеърлар тўплами 1953 йили биринчи марта “Мусаддасоти Маҳмудия” номи билан нашр этилади.
Сўнгра Саййид Маҳмудхон Тарозий — Олтинхон тўра Саудия Арабистонига келиб ўрнашади. Унинг қирқ йилдан ортиқ давом этган илмий ва адабий-маърифий фаолияти табаррук шаҳарлар — Маккаи мукаррама ва Мадинаи мунавварада кечади. Кўп асарлари шу ерда ёзилади.
Дастлаб Маккада хусусий мактаб очиб, ватандошларимиз болаларига, шунингдек, маҳаллий ёшларга дарс бера бошлади. У кишининг олимлик истеъдоди, мумтоз араб тилини чуқур билиши, нотиқлиги ҳақидаги хабар Саудия Арабистони подшоҳигача етиб борди. Олим Масжидул Ҳаромда мударрисликка тайинланди ва бир неча йил шу мартабали лавозимда хизмат қилди.
Саййид Маҳмудхон Тарозий, юртдошларимиз эътирофича, хориждаги ўзбекларнинг маънавий суянчиғи эди. Ҳамюртларининг мусофир юртда бирон ҳаётий муаммоси бўлса, ёрдам берар эди.
Тарозий халқимизни Ислом дини ва одоб-ахлоққа доир манбалар билан ошно қилиш ҳақида кўп ўйларди. Шу мақсадда мусулмон оламида машҳур баъзи асарларни ўзбек тилига таржима қилди. Олим таржима қилар экан, уларни муҳим изоҳлар ва зарур шарҳлар билан тўлдирди. Алишер Навоий Абдураҳмон Жомийнинг қирқ ҳадисдан иборат форсча рисоласини изоҳ ва шарҳлар билан рубоий шаклида ўзбекчага таржима қилиб, “Арбаин” номли асарини яратгани каби, Олтинхон тўра ҳам тарбияга доир айрим арабий асарларни ўзбек тилига таржима қилиб, муфассал шарҳлар билан нашр эттирди, мустақил асарлар ёзди.
Чунончи, “Риёзус солиҳин” китобининг шарҳлар билан қилинган таржимаси Олтинхон тўра номини танитди. Қуръони карим оятлари маъноларини изоҳлари билан ўзбек тилига қилган таржимаси ҳанузгача қимматини йўқотмаган. Тўра Соҳиб Ҳиндистонда эканидаёқ бу машаққатли ишни бошлаб, ўн йилда тугаллади. Ушбу таржима аввал Ҳиндистонда, сўнгра Покистонда, 1980 йили Саудия Арабистонида уч марта нашр қилинди.  Олим тасниф қилган Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) сийратларига бағишланган “Нурул басар” асари эса 1964 йили Карочида, 1982 йили Мадинаи мунавварада нашр этилди.
Олимнинг “Девони қасоиди Маҳмудия” асарида илм ва одоб, она Ватан ҳақларидаги қасида ва шеърлар жамланган. Карочида босилган “Мусаддасоти Маҳмудия” китобчасида Ватан ва унинг озодлиги ҳақида ёзилган жозибали мусаддаслар тўпланган. Булардан ташқари, “Ислом ақидаси”, Абу Ҳанифанинг “Фиқҳул акбар” асари шарҳли таржимаси, “Ақидаи Таҳовийя”га ёзилган шарҳ, Абу Исо Термизийнинг “Шамоили Муҳаммадия” асари таржимаси ҳам Тарозий қаламига мансуб.
Олмония, Миср, Покистон ва бошқа юртларнинг газит-журналларида Олтинхон тўранинг Ватан мадҳига бағишланган мақолалари ва ғазаллари босилиб турган. Уларда муаллиф Ватан озодлиги, истиқлоли йўлида барча ватандошларни бирдамликка чақиради, она юрт ишқида куйиб-ёнади, унинг гўзалликларини куйлайди. 1975 йилги бир мақоласида бундай деб ёзади: “...Русия ила Чин ўртасида мустақил Туркистон давлати шартдир... Иншааллоҳ, бир кун келажак, Туркистонимиз миллий мустақиллигини олажак!”
Олтинхон тўрадан бир неча фарзанд қолди. Биринчи рўзғоридан Саидахон исмли қизи бўлган, ўғли Муҳаммаджон ҳожи Янгийўлда яшайди. Отадан бир ярим яшар қолган қизи 1991 йили ҳаж сафарига бориб, отаси билан кўришди.
Олтинхон тўранинг кейинги рўзғоридан Мунаввар қори, Абдулқодирхон, Усмонхон каби ўғиллари ҳозирда Саудия Арабистонида яшашади. Катта ўғли Мунаввар қори билан Маккада кўп суҳбатлашдик.
Олтинхон тўра Ўзбекистон мустақиллиги эълон қилинишидан атиги икки ой илгари — 1991 йил 26 июн куни вафот қилди.

Movarounnahrning atoqli olimlaridan Sayyid Mahmudxon Taroziy 1895 yili qadimiy Taroz (hozirgi Jambul) shahrida tug‘ilgan. Taroz ushbu mintaqada mashhur shaharlardan, diniy markazlardan hisoblangan. Keyinchalik u “Avliyoota” deb atalgan.
Sayyid Mahmudxonning nasabi O‘zganda o‘tgan Ilikxonlarga borib taqaladi. Zahiriddin Muhammad Boburning yozishicha, “Farg‘ona viloyatida bu tabaqa muqtado va shayxulislom va qozi bo‘lib kelishgan”.
Sayyid Mahmudxon noyob iste’dod va yod olish qobiliyatiga ega edi. Qur’oni karim tilovatiga mohir bo‘ldi. Toshkentdagi “Ko‘kaldosh”, keyinchalik Buxoro madrasalarida o‘qidi, arab va fors tillarini puxta o‘rgandi.
Shogirdlaridan Muhammad Qosim Amin guvohlik berishicha, Sayyid Mahmudxon 1917 yilgi to‘ntarishlardan keyin Avliyootada maktabdorlik, madrasada mudarrislik qilgan. Toshkent, Turkiston, Chimkent, Sayram, Markida olim sifatida nom chiqargan.
Yurtda boshlangan alg‘ov-dalg‘ov tufayli ko‘p ulamolar qatori Sayyid Mahmudxon Taroziy ham ta’qibga olindi. Bir necha muddat Farg‘ona vodiyi shaharlarida yashirinib yurdi, boshpana izlab Andijonga ham keldi. O‘sha yillari Abdulahad Azizov (shoir Anisiy) u kishini ko‘rgan va suhbatini olgan. Uning aytishicha, yigirmanchi yillari Mahmudxon Taroziy kunduzlari qabristonda yashirinib yotar, tunda esa do‘stlari uyiga kelib, suhbat qurar ekan. O‘ttizinchi yillar boshida yurtdan ketishga majbur bo‘ldi.
Sayyid Mahmudxon muborak haj safariga otlanadi. Haj amallarini bajargach, Hindistonga kelib, Bombayning musulmonlar mahallasida yashaydi. U shahardagi mahalliy masjidlardan biriga imom-xatib etib tayinlanadi. Bombayda o‘n yil istiqomat qiladi. Bu orada yetuk tasavvuf olimi va muhaddis bo‘lib taniladi, katta obro‘ qozonadi. O‘sha yillari she’r ham mashq qila boshlaydi.
Bombaydalik paytida Qur’oni karim oyatlari ma’nolari tarjimasini boshlaydi. U Qur’oni karim ma’nolarini turkiyning “o‘zbek lahjasi”ga o‘girgan birinchi tarjimondir. Karochi, Lohur, Laknav, Mo‘lton kabi musulmonlar yashaydigan shaharlarda “To‘ra sohib”, keyincha “Oltinxon to‘ra” taxallusi bilan mashhur bo‘lib ketadi. O‘sha yillardan boshlab arab va o‘zbek tillarida g‘azallar, ko‘proq musaddaslar yozadi. Karochidagi “Tarjimoni afkor” uyushmasining rahbari A’zam Hoshimiy sa’y-harakati bilan uning musaddas va she’rlar to‘plami 1953 yili birinchi marta “Musaddasoti Mahmudiya” nomi bilan nashr etiladi.
So‘ngra Sayyid Mahmudxon Taroziy — Oltinxon to‘ra Saudiya Arabistoniga kelib o‘rnashadi. Uning qirq yildan ortiq davom etgan ilmiy va adabiy-ma’rifiy faoliyati tabarruk shaharlar — Makkai mukarrama va Madinai munavvarada kechadi. Ko‘p asarlari shu yerda yoziladi.
Dastlab Makkada xususiy maktab ochib, vatandoshlarimiz bolalariga, shuningdek, mahalliy yoshlarga dars bera boshladi. U kishining olimlik iste’dodi, mumtoz arab tilini chuqur bilishi, notiqligi haqidagi xabar Saudiya Arabistoni podshohigacha yetib bordi. Olim Masjidul Haromda mudarrislikka tayinlandi va bir necha yil shu martabali lavozimda xizmat qildi.
Sayyid Mahmudxon Taroziy, yurtdoshlarimiz e’tiroficha, xorijdagi o‘zbeklarning ma’naviy suyanchig‘i edi. Hamyurtlarining musofir yurtda biron hayotiy muammosi bo‘lsa, yordam berar edi.
Taroziy xalqimizni Islom dini va odob-axloqqa doir manbalar bilan oshno qilish haqida ko‘p o‘ylardi. Shu maqsadda musulmon olamida mashhur ba’zi asarlarni o‘zbek tiliga tarjima qildi. Olim tarjima qilar ekan, ularni muhim izohlar va zarur sharhlar bilan to‘ldirdi. Alisher Navoiy Abdurahmon Jomiyning qirq hadisdan iborat forscha risolasini izoh va sharhlar bilan ruboiy shaklida o‘zbekchaga tarjima qilib, “Arbain” nomli asarini yaratgani kabi, Oltinxon to‘ra ham tarbiyaga doir ayrim arabiy asarlarni o‘zbek tiliga tarjima qilib, mufassal sharhlar bilan nashr ettirdi, mustaqil asarlar yozdi.
Chunonchi, “Riyozus solihin” kitobining sharhlar bilan qilingan tarjimasi Oltinxon to‘ra nomini tanitdi. Qur’oni karim oyatlari ma’nolarini izohlari bilan o‘zbek tiliga qilgan tarjimasi hanuzgacha qimmatini yo‘qotmagan. To‘ra Sohib Hindistonda ekanidayoq bu mashaqqatli ishni boshlab, o‘n yilda tugalladi. Ushbu tarjima avval Hindistonda, so‘ngra Pokistonda, 1980 yili Saudiya Arabistonida uch marta nashr qilindi.  Olim tasnif qilgan Payg‘ambarimiz (sollallohu alayhi va sallam) siyratlariga bag‘ishlangan “Nurul basar” asari esa 1964 yili Karochida, 1982 yili Madinai munavvarada nashr etildi.
Olimning “Devoni qasoidi Mahmudiya” asarida ilm va odob, ona Vatan haqlaridagi qasida va she’rlar jamlangan. Karochida bosilgan “Musaddasoti Mahmudiya” kitobchasida Vatan va uning ozodligi haqida yozilgan jozibali musaddaslar to‘plangan. Bulardan tashqari, “Islom aqidasi”, Abu Hanifaning “Fiqhul akbar” asari sharhli tarjimasi, “Aqidai Tahoviyya”ga yozilgan sharh, Abu Iso Termiziyning “Shamoili Muhammadiya” asari tarjimasi ham Taroziy qalamiga mansub.
Olmoniya, Misr, Pokiston va boshqa yurtlarning gazit-jurnallarida Oltinxon to‘raning Vatan madhiga bag‘ishlangan maqolalari va g‘azallari bosilib turgan. Ularda muallif Vatan ozodligi, istiqloli yo‘lida barcha vatandoshlarni birdamlikka chaqiradi, ona yurt ishqida kuyib-yonadi, uning go‘zalliklarini kuylaydi. 1975 yilgi bir maqolasida bunday deb yozadi: “...Rusiya ila Chin o‘rtasida mustaqil Turkiston davlati shartdir... Inshaalloh, bir kun kelajak, Turkistonimiz milliy mustaqilligini olajak!”
Oltinxon to‘radan bir necha farzand qoldi. Birinchi ro‘zg‘oridan Saidaxon ismli qizi bo‘lgan, o‘g‘li Muhammadjon hoji Yangiyo‘lda yashaydi. Otadan bir yarim yashar qolgan qizi 1991 yili haj safariga borib, otasi bilan ko‘rishdi.
Oltinxon to‘raning keyingi ro‘zg‘oridan Munavvar qori, Abdulqodirxon, Usmonxon kabi o‘g‘illari hozirda Saudiya Arabistonida yashashadi. Katta o‘g‘li Munavvar qori bilan Makkada ko‘p suhbatlashdik.
Oltinxon to‘ra O‘zbekiston mustaqilligi e’lon qilinishidan atigi ikki oy ilgari — 1991 yil 26 iyun kuni vafot qildi.

Sayfiddin Jalilov,
“Hidoyat” jurnalidan 2009 yil 11-sonidan olindi.

• Олдинги
• Кейинги