“Сизларни ўрта уммат қилиб қўйдик”

“Шунингдек, сизларни (мусулмонларни бошқа) одамларга (умматларга) гувоҳ бўлишингиз ва Пайғамбарнинг сизларга гувоҳ бўлиши учун ўрта уммат қилиб қўйдик...” (Бақара, 143)

Шунингдек, сизларни... ўрта уммат қилиб қўйдик...” оятининг маъноси, Имом Қуртубийга кўра, Каъба ер юзининг ўртаси бўлгани каби, сизларни ўрта уммат қилдик. Яъни, сизларни пайғамбарлардан ташқари бутун умматлардан устун уммат қилдик.

“Васат” – “адолатли”, “ўртаҳол”, “мўътадил”, “энг яхши” демакдир. Абу Саид Худрийдан (р.а.) ривоят қилинишича, Пайғамбаримиз (с.а.в.) “Аллоҳ таолонинг “Шунингдек, сизларни... ўрта уммат қилиб қўйдик...” ояти каримасини “Адолатли” деб тафсир қилганлар (Термизий).

Бошқа бир оятда: “(Шунда) уларнинг ўртаҳолроғи айтди...” (Қалам, 28) деб марҳамат қилинган. Бу ўринда “васат” сўзининг “ўртаҳол”, “мўътадил” маъноси кўзда тутилган.

Ўрта уммат – умматларнинг яхшиси демакдир. Зеро, “Ҳар бир нарсада ўрта ҳоллик яхшидир”, деган ҳикматли сўзга ҳеч ким эътироз билдирган эмас. Яна бир маъноси – қиблаларингни ер куррасининг ўрта қисмида қилганимдек, ўзларингни ҳам ўртаҳол уммат қилдим. Яъни, яҳудийлардек Марямни зинокорга ҳам чиқармайдиган, насронийлардек Исони Аллоҳнинг ўғли деб илоҳийлаштирмайдиган ўрта, адолат мақомида бўлурсизлар.

“...сизларни (мусулмонларни бошқа) одамларга (умматларга) гувоҳ бўлишингиз ва Пайғамбарнинг сизларга гувоҳ бўлиши учун...” мазмунидаги ояти каримадан Қиёмат куни Маҳшар майдонида Муҳаммад (а.с.) умматларининг барча пайғамбарлар фойдасига, уларнинг қавмига қарши гувоҳлик беришлари тушунилади. Қиёмат куни бошқа пайғамбарларнинг умматлари ўз пайғамбарларини тан олмасдан: “Бизга Аллоҳни танитмаган, буйруқларини етказмаган”, деб даъво қилар эканлар. Шунда Аллоҳ таоло Муҳаммад (а.с.) умматидан сўраганида: “Биз гувоҳлик берамиз, ўтган ҳамма пайғамбарлар Аллоҳнинг буйруқларини ўз умматларига мукаммал етказганлар”, дер эканлар. “Сизлар буни қаердан биласиз?” дейилганда, улар: “Бизга Пайғамбаримиз Муҳаммад (а.с.) Қуръон орқали етказганлар”, деб Расулуллоҳни (с.а.в) гувоҳ қилиб кўрсатар эканлар.

Бошқа бир гуруҳ илм аҳлларига кўра, оятнинг маъноси бандаларнинг ўлимдан кейин бир-бирларига қарши гувоҳлик беришлари билан боғлиқдир. Чунончи Анас (р.а.) ривоят қилган бундай мазмундаги ҳадис бор: Расулуллоҳ (с.а.в.) ёнларидан бир майит олиб ўтилди. Саҳобалар марҳум ҳақида яхши гапларни айтишди. У зот (с.а.в.) уч марта: “Вожиб бўлди, вожиб бўлди, вожиб бўлди”, дедилар. Бир оздан кейин одамлар яна бир майитни олиб ўтишди. Бу сафар асҳоби киром майитни ёмонлашганида, Пайғамбаримиз (а.с.) яна олдингидек уч марта: “Вожиб бўлди, вожиб бўлди, вожиб бўлди”, дедилар. Шунда ҳазрат Умар (р.а.): “Ота-онам Сизга фидо бўлсин, ё Расулуллоҳ! Олдин бир майит олиб ўтилди, у ҳақида яхши гаплар айтилди, Сиз уч марта: “Вожиб бўлди”, дедингиз. Кейин яна бир майит олиб ўтилиб, у ҳақида ёмон гаплар айтилганида ҳам уч марта “Вожиб бўлди”, дедингиз. (Бунинг сабаби нима?)” деб сўраганларида, Пайғамбаримиз (с.а.в.) бундай жавоб берганлар: “Сизлар яхши гаплар билан эслаб, мақтаган кишига жаннат вожиб бўлди. Сиз ёмонлаган кимсага эса, дўзах вожиб бўлди. Сизлар Аллоҳ таолонинг ер юзидаги гувоҳларисиз, сизлар Аллоҳ таолонинг ер юзидаги гувоҳларисиз, сизлар Аллоҳ таолонинг ер юзидаги гувоҳларисиз!” (Имом Муслим). Бу ҳадисни шунга яқин мазмунда Имом Бухорий ҳам ривоят қилган. Ушбу ҳадиснинг Имом Бухорий ва Муслимда келмаган ривоят йўлларидан бирида Пайғамбаримиз (с.а.в.) “...сизларни (мусулмонларни бошқа) одамларга (умматларга) гувоҳ бўлишингиз ва Пайғамбарнинг сизларга гувоҳ бўлиши учун...”оятини ҳам ўқиганлар (“Наводирул усул”).

Убода ибн Сомит (р.а.) айтадилар: “Мен Расулуллоҳнинг (с.а.в.) бундай деб айтаётганларини эшитдим: “Менинг умматимга фақат пайғамбарларга берилган учта нарса берилган:

Аллоҳ таоло бир пайғамбарни юборганида унга: “Менга дуо қил, дуойингни қабул қилайин”, деган. Бу умматга ҳам: «Менга дуо қилинглар, Мен сизларга (дуоларингизни) мустажоб қилай» (Ғофир, 60), деб марҳамат қилди;

Аллоҳ таоло бир пайғамбарни юборганида унга: “Аллоҳ дин борасида сенга бирор қийинчилик қилмаган” деган. Бу умматга ҳам: “...динда сизларга бирор ҳараж (қийинчилик) қилмади...” (Ҳаж, 78) деб марҳамат қилди;

Аллоҳ таоло бир пайғамбарни юборганида уни қавмига қарши гувоҳ қиларди. Бу умматни эса, бутун инсониятга қарши гувоҳ қилди” (Ҳаким Термизий, “Наводирул усул”).

“...Пайғамбарнинг сизларга гувоҳ бўлиши учун...” ояти каримаси “Қиёмат кунида амалларингизга гувоҳлик бериши учун”, “сизларнинг фойдангизга, яъни имон келтириб, солиҳ амаллар қилганингизни тасдиқлаши учун” ёки “сизга қарши – Аллоҳ таолонинг буйруқ ва қайтариқларини сизга етказгани ҳақида гувоҳлик бериши учун” каби маъноларда шарҳланган.

Уламоларимиз айтадилар: “Аллоҳ таборака ва таоло Китобида бизлар адолатли деб сифатлади ва бутун яралмишларга гувоҳ бўлишни зиммамизга юклаганининг хабарини берди ҳамда яратилиш жиҳатидан энг охирги бўлсак ҳам, мақом ва мавқе жиҳатидан биринчи ўринга чиқарди. Чунончи, Пайғамбаримиз (с.а.в.) “Биз энг сўнггимиз (аммо) биринчилармиз”, деб марҳамат қилганлар (Имом Муслим ривояти)”.

Имом Қуртубий тафсири асосида Нўъмон Абдулмажид тайёрлади.

“Ирфон” тақвимининг 2013 йил 4-сонидан олинди.

* * *

“Shuningdek, sizlarni (musulmonlarni boshqa) odamlarga (ummatlarga) guvoh bo‘lishingiz va Payg‘ambarning sizlarga guvoh bo‘lishi uchun o‘rta ummat qilib qo‘ydik...” (Baqara, 143)

Shuningdek, sizlarni... o‘rta ummat qilib qo‘ydik...” oyatining ma’nosi, Imom Qurtubiyga ko‘ra, Ka’ba yer yuzining o‘rtasi bo‘lgani kabi, sizlarni o‘rta ummat qildik. Ya’ni, sizlarni payg‘ambarlardan tashqari butun ummatlardan ustun ummat qildik.

“Vasat” – “adolatli”, “o‘rtahol”, “mo‘‘tadil”, “eng yaxshi” demakdir. Abu Said Xudriydan (r.a.) rivoyat qilinishicha, Payg‘ambarimiz (s.a.v.) “Alloh taoloning “Shuningdek, sizlarni... o‘rta ummat qilib qo‘ydik...” oyati karimasini “Adolatli” deb tafsir qilganlar (Termiziy).

Boshqa bir oyatda: “(Shunda) ularning o‘rtaholrog‘i aytdi...” (Qalam, 28) deb marhamat qilingan. Bu o‘rinda “vasat” so‘zining “o‘rtahol”, “mo‘‘tadil” ma’nosi ko‘zda tutilgan.

O‘rta ummat – ummatlarning yaxshisi demakdir. Zero, “Har bir narsada o‘rta hollik yaxshidir”, degan hikmatli so‘zga hech kim e’tiroz bildirgan emas. Yana bir ma’nosi – qiblalaringni yer kurrasining o‘rta qismida qilganimdek, o‘zlaringni ham o‘rtahol ummat qildim. Ya’ni, yahudiylardek Maryamni zinokorga ham chiqarmaydigan, nasroniylardek Isoni Allohning o‘g‘li deb ilohiylashtirmaydigan o‘rta, adolat maqomida bo‘lursizlar.

“...sizlarni (musulmonlarni boshqa) odamlarga (ummatlarga) guvoh bo‘lishingiz va Payg‘ambarning sizlarga guvoh bo‘lishi uchun...” mazmunidagi oyati karimadan Qiyomat kuni Mahshar maydonida Muhammad (a.s.) ummatlarining barcha payg‘ambarlar foydasiga, ularning qavmiga qarshi guvohlik berishlari tushuniladi. Qiyomat kuni boshqa payg‘ambarlarning ummatlari o‘z payg‘ambarlarini tan olmasdan: “Bizga Allohni tanitmagan, buyruqlarini yetkazmagan”, deb da’vo qilar ekanlar. Shunda Alloh taolo Muhammad (a.s.) ummatidan so‘raganida: “Biz guvohlik beramiz, o‘tgan hamma payg‘ambarlar Allohning buyruqlarini o‘z ummatlariga mukammal yetkazganlar”, der ekanlar. “Sizlar buni qaerdan bilasiz?” deyilganda, ular: “Bizga Payg‘ambarimiz Muhammad (a.s.) Qur’on orqali yetkazganlar”, deb Rasulullohni (s.a.v) guvoh qilib ko‘rsatar ekanlar.

Boshqa bir guruh ilm ahllariga ko‘ra, oyatning ma’nosi bandalarning o‘limdan keyin bir-birlariga qarshi guvohlik berishlari bilan bog‘liqdir. Chunonchi Anas (r.a.) rivoyat qilgan bunday mazmundagi hadis bor: Rasululloh (s.a.v.) yonlaridan bir mayit olib o‘tildi. Sahobalar marhum haqida yaxshi gaplarni aytishdi. U zot (s.a.v.) uch marta: “Vojib bo‘ldi, vojib bo‘ldi, vojib bo‘ldi”, dedilar. Bir ozdan keyin odamlar yana bir mayitni olib o‘tishdi. Bu safar ashobi kirom mayitni yomonlashganida, Payg‘ambarimiz (a.s.) yana oldingidek uch marta: “Vojib bo‘ldi, vojib bo‘ldi, vojib bo‘ldi”, dedilar. Shunda hazrat Umar (r.a.): “Ota-onam Sizga fido bo‘lsin, yo Rasululloh! Oldin bir mayit olib o‘tildi, u haqida yaxshi gaplar aytildi, Siz uch marta: “Vojib bo‘ldi”, dedingiz. Keyin yana bir mayit olib o‘tilib, u haqida yomon gaplar aytilganida ham uch marta “Vojib bo‘ldi”, dedingiz. (Buning sababi nima?)” deb so‘raganlarida, Payg‘ambarimiz (s.a.v.) bunday javob berganlar: “Sizlar yaxshi gaplar bilan eslab, maqtagan kishiga jannat vojib bo‘ldi. Siz yomonlagan kimsaga esa, do‘zax vojib bo‘ldi. Sizlar Alloh taoloning yer yuzidagi guvohlarisiz, sizlar Alloh taoloning yer yuzidagi guvohlarisiz, sizlar Alloh taoloning yer yuzidagi guvohlarisiz!” (Imom Muslim). Bu hadisni shunga yaqin mazmunda Imom Buxoriy ham rivoyat qilgan. Ushbu hadisning Imom Buxoriy va Muslimda kelmagan rivoyat yo‘llaridan birida Payg‘ambarimiz (s.a.v.) “...sizlarni (musulmonlarni boshqa) odamlarga (ummatlarga) guvoh bo‘lishingiz va Payg‘ambarning sizlarga guvoh bo‘lishi uchun...”oyatini ham o‘qiganlar (“Navodirul usul”).

Uboda ibn Somit (r.a.) aytadilar: “Men Rasulullohning (s.a.v.) bunday deb aytayotganlarini eshitdim: “Mening ummatimga faqat payg‘ambarlarga berilgan uchta narsa berilgan:

Alloh taolo bir payg‘ambarni yuborganida unga: “Menga duo qil, duoyingni qabul qilayin”, degan. Bu ummatga ham: «Menga duo qilinglar, Men sizlarga (duolaringizni) mustajob qilay» (G‘ofir, 60), deb marhamat qildi;

Alloh taolo bir payg‘ambarni yuborganida unga: “Alloh din borasida senga biror qiyinchilik qilmagan” degan. Bu ummatga ham: “...dinda sizlarga biror haraj (qiyinchilik) qilmadi...” (Haj, 78) deb marhamat qildi;

Alloh taolo bir payg‘ambarni yuborganida uni qavmiga qarshi guvoh qilardi. Bu ummatni esa, butun insoniyatga qarshi guvoh qildi” (Hakim Termiziy, “Navodirul usul”).

“...Payg‘ambarning sizlarga guvoh bo‘lishi uchun...” oyati karimasi “Qiyomat kunida amallaringizga guvohlik berishi uchun”, “sizlarning foydangizga, ya’ni imon keltirib, solih amallar qilganingizni tasdiqlashi uchun” yoki “sizga qarshi – Alloh taoloning buyruq va qaytariqlarini sizga yetkazgani haqida guvohlik berishi uchun” kabi ma’nolarda sharhlangan.

Ulamolarimiz aytadilar: “Alloh taboraka va taolo Kitobida bizlar adolatli deb sifatladi va butun yaralmishlarga guvoh bo‘lishni zimmamizga yuklaganining xabarini berdi hamda yaratilish jihatidan eng oxirgi bo‘lsak ham, maqom va mavqe jihatidan birinchi o‘ringa chiqardi. Chunonchi, Payg‘ambarimiz (s.a.v.) “Biz eng so‘nggimiz (ammo) birinchilarmiz”, deb marhamat qilganlar (Imom Muslim rivoyati)”.

Imom Qurtubiy tafsiri asosida No‘mon Abdulmajid tayyorladi.

“Irfon” taqvimining 2013 yil 4-sonidan olindi.

• Олдинги
• Кейинги