Абдулхолиқ Ғиждувоний ва нақшбандия тариқати

Рукн: Мутасаввуфлар Чоп этилган: 12.12.2014
Абдулхолиқ Ғиждувоний нақшбандия тариқатида хожалар силсиласининг асосчиси ҳисобланади. Унинг таълимоти, яъни тасаввуф соҳасида у қолдирган йўл-йўриқлар, одоб ва қарашлар юксак аҳамиятга эга. 
Абдулхолиқ Ғиждувоний ким эди, хожалар тариқатига қандай ҳисса қўшди ва ҳозирги замонда у қолдирган таълимотнинг аҳамияти нимада?
Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний 1103 йили Ғиждувон шаҳрида туғилиб, 1179 йили ўша жойда ҳаётдан кўз юмган. У Хожа Юсуф Ҳамадонийнинг тўртинчи халифаси сифатида хожалар табақасининг сарҳалқаси ҳисобланади. Шу ўринда таъкидлаш керакки, айрим ўринларда хожагон, яъни “хожалар” сўзи ўрнида “хожагонлар” деб ишлатилади. Бу тўғри эмас, албатта. Чунки “хожагон” сўзи “хожа” сўзининг кўплиги бўлгани сабабли “хожагонлар” жамъулжамъ — кўпликнинг кўплиги шаклида тўғри эмас ва ҳеч қандай ортиқча маънони ҳам ифодаламайди. Шунинг учун “хожагон” ва “хожалар” сўзларини ишлатиш керак.
Шайхнинг отаси Абдулмажид номли машҳур бир шахсият бўлиб, моликий мазҳаби асосчиси Имоми Молик ибн Анас авлодларидан бўлган экан. У илгари Рум деб аталиб келган Туркия ҳудудида яшаб зоҳирий ва ботиний илмлар билан машғул бўлган. Манбалар маълумотларига кўра, ҳазрат хожанинг онаси усмоний султонлар авлодидан бўлган. Улар замон тақозосига кўра ўз оила аъзолари билан Бухорога кўчиб келиб, Ғиждувонда истиқомат қилганлар. Фарзандлари Хожа Абдулхолиқ Бухоро шаҳрида таҳсил олган ва ўз устозларидан тасаввуфга тегишли таълимотларни ўзлаштиргач, маънавий камолот сари ҳаракат қила бошлаган.
Хожа Юсуф Ҳамадоний Бухорога келганда, Ғиждувоний у киши билан учрашиб, сулук усулларини кенгроқ миқёсда ундан ўзлаштириб олади. 
Ўшанда яссавия тариқатининг асосчиси Хожа Аҳмад Яссавий ҳам Хожа Юсуф Ҳамадоний билан суҳбатда бўлиб, ирфон ва тасаввуф таълимотини кенгайтириш билан машғул эди. Кейинроқ ҳар иккала сўфий икки йўналиш асосчиси бўлиб, бири яссавия тариқатига асос солади, иккинчиси хожалар тариқатининг тамал тошини қўйишга муваффақ бўлади. 
Тариқат ёки тариқа ўзи нима? “Тариқат”нинг луғавий маъноси йўл-йўриқ. Тасаввуф илмида ирфонга тегишли бўлган кўп йўналишлардан муайян бир йўналишни билдиради. Сўфий комил имонга эга бўлиб, айнул-яқин ёки ҳаққул-яқинга эришиш учун ўша йўлни танлаб олади. 
Тасаввуф аҳлига тегишли имон тақлид асосида эришилган ёки ақлу истидлол орқали ҳосил бўладиган имон эмас. Негаки, бундай имон шак-шубҳага ўрин қолдиради, аммо сўфийнинг имони унинг атрофида мавжуд бўлган нарсалар, юз бериб турадиган ҳодисалардан таъсирланмайди ва ҳеч қандай шубҳага йўл қўйилмайди. Имом Раббоний “Мактубот” китобида айтганидек, олимлар имони билан комил шайхлар, яъни тасаввуф аҳлининг имони ўртасидаги фарқ шундан иборатки, олимларнинг маърифати илмий истидлол ва мантиқий услуб билан ҳосил бўлса, сўфийлар ва орифлар маърифати — кашфу завқу шавқ, яъни виждониёт ва қалб ишроқи(нури) орқали ҳосил бўлади. Жалолиддин Румий айтганидек:
 
Пойи истидлолиён чўбин бувад,
Пойи чўбин сахт бетамкин бувад.
 
Яъни: истидлол аҳлининг оёқлари ёғочдандир, албатта, ёғоч оёқ ниҳоят заиф ва кучсиз бўлади. 
Шариат ва бошқа илму фанларни ўрганиш йўллари турли-туман бўлганидек, тасаввуфда ҳам турли-туман тариқалар мавжуд. Ҳар бир тариқат ўзига хос йўлдан ҳақиқатга эришмоқчи бўлади. Тасаввуфдаги машҳур тариқатлардан яссавия, кубравия, нақшбандия, қодирия, шозилия, чаштия, мавлавия ва бошқа кўп йўл-йўриқларни эслатиш мумкин.
Тасаввуфий тариқалар хилма-хил бўлса-да, уларнинг асосий мақсади битта, яъни ҳақиқати мутлаққа эришиш, илоҳий зот ҳақида маърифатга эга бўлиб, унинг розилигини ҳосил қилиш ва аҳадият зотига яқинлашишдир. 
Ироқлик тасаввуфшунос олим шайх Амин Аловуддин Нақшбандий таъкидлашича, тасаввуф тариқатлари бир хил бўлмаса ҳам, барчаси бир манба — бир асосдан сарчина олади. Бу буғдой унидан турли-туман овқатлар, гўшту гуручдан хилма-хил таомлар пиширишга ўхшайди. Улар бир-биридан ҳар қанча фарқли бўлмасин, ҳаммасининг асосий манбаи битта, яъни буғдой ёки гўшту гуручдир. 
Ғиждувонийгача зикри жалий — зикри жаҳр, яъни баланд овоз билан зикр қилиш маъмул эди. Ҳозирча ҳам яссавия, қодирия, чаштия ва бошқа бир қанча тариқатлар зикри жалий — зикри жаҳр билан шуғулланадилар. Аммо Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний зикрни хафий шаклда олиб боришни тавсия қилиб, ушбу услубни афзал ва шариатга мувофиқроқ деб қўллагандан кейин зикри хафий хожалар силсиласи ва нақшбандия тариқатининг асосларидан бирига айланди. 
Нақшбандия тариқати ўн битта сўз ёки қоида ёхуд ирфоний шиор асосида қурилган. Ушбу қоидалар тариқат пешволари томонидан кенг кўламда ўрганилиб, ҳар бири ҳақида муфассал маълумотлар бериб ўтилган. Улардан саккизта қоида Хожа Абдулхолиқ Ғиждувонийга мансуб ва учта қолгани Баҳовуддин Нақшбанд томонидан белгиланган. 
Таъкидлаганимиздек, нақшбандийлик зикри хафий — хуфяга асосланган. Зикр эса, яратувчининг зоти ҳақида шундай диққат ва тааммул билан ўйлашки, зокирнинг барча вужуди қалбига тобеъ бўлиб унинг изидан борсин. Ундан мақсад кўнгилни нопок туйғулар, ёмон мақсадлар ва шаҳвоний истаклардан покизалаб, ҳар доим Оллоҳ ёди билан машғул қилиб туришдир. Яратувчига фақат шу йўлдан яқинлашиш ва ҳаққа эришиш мумкин. Кўнгил покизаланиб сайқал топгандан кейин илоҳий нур унга тажаллий қилади(порлайди), яъни кўзгуда қуёш қандай акс этса, илоҳий нур ҳам солик қалбига шундай жилва қилиб ҳузур ҳосил бўлади. Ўшанда зикр тўхтайди. Заҳириддин Бобур “Рисолаи волидия” таржимасида ифодалаганидек:
 
Айни мазкур бўлур зокир тил.
 
Аловуддин Нақшбандий таъкидлашича, бундай яқинлашиш зотий қурб, яъни илоҳий зотга яқинлашиш эмас, балки илоҳий нур билан ботиний тақарруб — руҳан яқинлашишдир. Бундай яқинликни фақат қалб кўзи билан кўриш мумкин, бош кўзи билан эмас. Бу ишроқ, яъни қалб кўзи билан кўриш деб аталади. Бу тушда кўрган каби ҳолатларга ўхшайди, албатта, уйқуда биз кўзимиз билан кўрмаймиз.
Навоий асарларида ҳам кўнгил кўзгуси дунёвий истаклар ва мосиво, яъни яратувчи ёдидан бошқа нарсалардан покланиб сайқал топгандан кейин унда илоҳий нур тажаллий қилиши — порлашига муносиб бўлади. У “Хамса”да (“Садди Искандарий”) Оллоҳ инсон қалбини илоҳий сирлар хазинаси қилиб, унда тажаллий этгандан кейин, барча фаришталар унга қараб саждага бош қўйдилар, дейди:
 
Қилиб кўнглини роз ганжинаси,
Юзин айладинг зот ойинаси.
Анга айлогач нури ҳуснунг зуҳур
Ўқубон малак хайли “Оллоҳу нур”.
 
Шайх Амин Аловуддин Нақшбандий ўзининг жуда кўп ишонарли манбаларга асосланиб ёзган “Тасаввуф ҳақиқати ва нақшбандия тариқати” номли қимматли китобида Баҳовуддин нима учун “нақшбанд”, деб лақаб олганлигини текшириб унинг ота-боболари наққош эканлигига доир ривоятни нотўғри деб ҳисоблайди. Унингча, “нақшбанд”нинг маъноси маънавиятдан келиб чиқади. У қалблар наққоши бўлган, яъни Оллоҳ нақшини ўз муридларининг қалбларида маънавий жиҳатдан нақш қилиб қолдирган. Бир нақшбандий шоир бундай деган эди: Эй, нақшбандия тариқатида менинг йўлдошим, Ҳақ зикрини қалбингда мустаҳкам ўрнатгин, нақш қилгин. 
Баҳовуддин лақаби “Нақшбандий” эмас, балки Нақшбанддир. Нақшбандий деганда унинг тариқати ёки тарафдорлари тушунилади. 
Абдулхолиқ Ғиждувоний, Али Сафий таъкидлашича, хожалар тариқатининг бошловчиси эди. Ушбу тариқат авваллари унга нисбат берилиб хожалар тариқати деб аталарди. 
Нақшбандия тарафдорлари айтишларича, бу тариқат илгари ҳазрат Абу Бакрга мансублиги учун “ас-Сиддиқия” деб аталарди, сўнгра Боязид Бастомийга нисбат берилиб “Тайфурия” деб аталган, унинг исми Тайфур бўлган. Ушбу таълимот XV асрга келиб Баҳовуддин Нақшбанд номи билан уланиб кетиб “Нақшбандия” деб аталган.
Хожа Баҳовуддин Нақшбанд ўзининг руҳий сафарларини баён этишда айтиб ўтганидек, руҳий ва маънавий тарбияни Хожа Абдулхолиқ Ғиждувонийдан олган экан. 
Машҳур тасаввуфшунос олим Усмон Турар қайд этишича, Баҳовуддин Нақшбанднинг ҳақиқий шайхи, уни “увайсийлик” йўли орқали тарбиялаб, камолга етказган Абдулхолиқ Ғиждувоний бўлади. Бўлмаса, Баҳовуддин билан Ғиждувоний орасида Шайх Самосий, Али Ромитоний, Маҳмуд Анжир Фағнавий ва Ориф Ревгарий туради. Ғиждувоний ва Нақшбанд яшаган даврлар орасида 200 йилдан кўпроқ фосила мавжуд.
Баҳовуддин Амир Кулолдан халифаликни олгандан сўнг Қосим шайх, Халил ота ва Мавлоно Ориф каби яссавий шайхларининг ҳузурида кўп йиллар қолиб улардан касбни илму маърифат этди. 
Баҳовуддин Нақшбанднинг манқабатларини ёзган Муҳаммад Боқир, Хожанинг шогирдларидан бири бўлмиш Хожа Аловуддин Аттордан нақл этишича, у бундай деган экан: “Мен олти йил туркий машҳур машоихлардан бири бўлган Халил Ото хизматида бўлдим. Халил Ото (Султон Халил) Мовароуннаҳр подшоҳлигига кўтарилганидан кейин ҳам, олти йил унинг мулозиматида бўлиб хизмат қилдим, шоҳлар хизматида бўлиш одобини ўргандим, уни кўп ҳурмат қилардим, бўшлик пайтида унинг хос маҳрами (суҳбатдоши) мен эдим. У менга баъзан қаттиққўллик ва баъзан эса лутфу марҳамат кўргазарди”.
Шу йўсинда Баҳовуддин Нақшбанд ўн икки йил давомида Халил Ото (Султон Халил) билан тасаввуфий муносабатлардан ташқари, энг муҳим дунёвий ишлардан бири, яъни давлатни идора қилишда иштирок этиб, ўз амалий ва ҳаётий фалсафаси учун ўрнак бўлиб келди. 
Усмон Турар ифодасича, нақшбандия қуйидаги тўртта асосий қоидага асосланган: шариат йўли билан зоҳирни поклаш, тариқат орқали ботинни поклаш, ҳақиқат йўлидан илоҳий қурб (яқинлик)га эришиш, маърифат орқали Оллоҳга эришиш.
Унинг таъкидлашича, бу тариқат Нақшбанддан кейин Хожа Убайдуллоҳ Аҳроргача нақшбандия, Хожа Аҳрордан Имом Раббонийгача нақшбандияи-аҳрория, Имом Раббонийдан Шамсиддин Мазҳаргача нақшбандияйи-мужаддидия, Шамсиддин Мазҳардан Мавлоно Холид Бағдодийгача нақшбандияи-мазҳария, Мавлоно Холид Бағдодийдан кейин холидия номлари билан аталиб келган.
XV асрда Афғонистонга мансуб бир киши “Мужаддиди алфи соний” (Иккинчи мингйилликнинг тикловчиси) ва “Имоми Раббоний” лақаблари билан шуҳрат қозонган шайх Аҳмад Форуқий Нақшбандий Аҳрорий Сарҳиндий нақшбандия тариқатининг бир шуъбаси сифатида “Мужаддидия” тариқатига асос солди. Имом Раббоний 1650 йили Ҳиндистоннинг Сарҳинд минтақасида туғилиб, 1703 йили ҳаётдан кўз юмган. У зоҳирий ва ботиний илмларни ўзлаштиргандан кейин Деҳлига бориб хожалар тариқатининг идамачиси Хожа Муҳаммад Боқий ҳузурига мушарраф бўлади. Шайх Муҳаммад Боқий олти восита билан Хожа Баҳовуддин Нақшбандга етиб борарди. 
Имом Раббоний оз муддат ичида ундан кўп нарсаларни ўзлаштириб олиб, нақшбандия тариқатининг ҳомийси сифатида иш бошлади. 
Шайх Аҳмад Сарҳиндий ўзининг 535 мактуби мажмуаси (Мактуботи Имоми Раббоний) билан ушбу тариқатнинг шарҳловчиси, ривожлантирувчиси ва тарқатувчиси бўлиб хизмат қилди, унинг кенг кўламда Ҳинд яримороли ва Афғонистонда тарқалиши учун замин яратиб берди. Мактубот китоби айрим тилларга таржима қилиниб катта ададларда нашр этилган, жумладан, 1228 ҳижрийда Тошкент Порцев тошбосмасида ҳам нашрдан чиққан.
Имом Раббоний ўз замонасининг машҳур давлат ва сиёсий арбоблари, ўз халифалари, буюк олимлар ва мутасаввифлар билан кенг алоқа ўрнатиб Ҳиндистондан туриб Афғонистон, Туркистон ва бошқа жойларга мактублар ёзиб турар, турли мавзулардаги мураккаб масалалар, ирфоний ва ақидавий муаммоларни ечиб беришга ҳаракат қиларди. Масалан, 268 мактубини туркистонлик Хожа Муҳаммад Қосим Амканагийга ёзиб, унда нақшбандия тариқатининг бешиги бўлган Мовароуннаҳрда топилган айрим бидъатлар борасида ачиниб сўзлайди.
Афғонистонда нақшбандия таълимоти таъсирини, айниқса, адабиёт соҳасида XV асрдан бошлаб ҳозирги давргача кўриш мумкин. Масалан, Абдураҳмон Жомий ва Алишер Навоий шеъриятида, бугунги Афғонистон айрим шоирларининг асарларида ушбу таълимот кенг кўламда ўз аксини топган.
Афғонистонда нақшбандийликнинг ашаддий мухлисларидан бири Қори Муҳаммад Азим Азимий Жўзжоний ўзбек ва дарий тилларининг етук шоири сифатида ўзидан кўп асарлар қолдирган. Унинг шеърлар девони 1993 йили Амир Алишер Навоий Фарҳангий анжумани томонидан Жўзжон давлат матбаасида катта ҳажмда нашрдан чиққан.
Устоз Азимийнинг девонида силсилаи олияи нақшбандияга (нақшбандийликнинг олий силсиласи) атаб бир неча қасида ва қитъа шеърлар мавжуд. Биринчи қасида 28 байт, иккинчиси 52 байтдан иборат. 35 байтни ўз ичига олган учинчи қасида шоирнинг устози нақшбандия вакили халифа Абдулмажид Махдумга бағишланган. Тўртинчиси 16 байтдан иборат бўлиб, Мавлоно Абдулмажид вафоти муносабати билан ёзилган. Бешинчи қасида машҳур халифа Обжўшнинг ўринбосари дарзоблик марҳум Сўфижон халифа — Шимол минтақасидаги нақшбандия тариқатининг йирик вакили ва халифаси вафоти муносабати билан ёзилган. Шоир уни валилик хазинасининг соқчиси ва нақшбандийлар тариқасининг раҳбари деб мадҳ этади.
Хулоса қилиб айтиш мумкинки, нақшбандия тариқати фақат Ҳиндистон яримороли, Афғонистонда эмас, балки Ироқ, Сурия, Туркия ва Эрон ҳудудларида ҳам кенг кўламда тарқалган. Унинг номи билан Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний исми нақшбандия тариқатининг ажралмас бўлаги сифатида ўз мавқеини сақлаб келган. 
 
Абдулҳаким Жўзжоний,
юридик фанлар доктори
«Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2007 йил 33-сонидан олинди.
 
* * *
 
Abdulxoliq G‘ijduvoniy naqshbandiya tariqatida xojalar silsilasining asoschisi hisoblanadi. Uning ta’limoti, ya’ni tasavvuf sohasida u qoldirgan yo‘l-yo‘riqlar, odob va qarashlar yuksak ahamiyatga ega. 
Abdulxoliq G‘ijduvoniy kim edi, xojalar tariqatiga qanday hissa qo‘shdi va hozirgi zamonda u qoldirgan ta’limotning ahamiyati nimada?
Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniy 1103 yili G‘ijduvon shahrida tug‘ilib, 1179 yili o‘sha joyda hayotdan ko‘z yumgan. U Xoja Yusuf Hamadoniyning to‘rtinchi xalifasi sifatida xojalar tabaqasining sarhalqasi hisoblanadi. Shu o‘rinda ta’kidlash kerakki, ayrim o‘rinlarda xojagon, ya’ni “xojalar” so‘zi o‘rnida “xojagonlar” deb ishlatiladi. Bu to‘g‘ri emas, albatta. Chunki “xojagon” so‘zi “xoja” so‘zining ko‘pligi bo‘lgani sababli “xojagonlar” jam’uljam’ — ko‘plikning ko‘pligi shaklida to‘g‘ri emas va hech qanday ortiqcha ma’noni ham ifodalamaydi. Shuning uchun “xojagon” va “xojalar” so‘zlarini ishlatish kerak.
Shayxning otasi Abdulmajid nomli mashhur bir shaxsiyat bo‘lib, molikiy mazhabi asoschisi Imomi Molik ibn Anas avlodlaridan bo‘lgan ekan. U ilgari Rum deb atalib kelgan Turkiya hududida yashab zohiriy va botiniy ilmlar bilan mashg‘ul bo‘lgan. Manbalar ma’lumotlariga ko‘ra, hazrat xojaning onasi usmoniy sultonlar avlodidan bo‘lgan. Ular zamon taqozosiga ko‘ra o‘z oila a’zolari bilan Buxoroga ko‘chib kelib, G‘ijduvonda istiqomat qilganlar. Farzandlari Xoja Abdulxoliq Buxoro shahrida tahsil olgan va o‘z ustozlaridan tasavvufga tegishli ta’limotlarni o‘zlashtirgach, ma’naviy kamolot sari harakat qila boshlagan.
Xoja Yusuf Hamadoniy Buxoroga kelganda, G‘ijduvoniy u kishi bilan uchrashib, suluk usullarini kengroq miqyosda undan o‘zlashtirib oladi. 
O‘shanda yassaviya tariqatining asoschisi Xoja Ahmad Yassaviy ham Xoja Yusuf Hamadoniy bilan suhbatda bo‘lib, irfon va tasavvuf ta’limotini kengaytirish bilan mashg‘ul edi. Keyinroq har ikkala so‘fiy ikki yo‘nalish asoschisi bo‘lib, biri yassaviya tariqatiga asos soladi, ikkinchisi xojalar tariqatining tamal toshini qo‘yishga muvaffaq bo‘ladi. 
Tariqat yoki tariqa o‘zi nima? “Tariqat”ning lug‘aviy ma’nosi yo‘l-yo‘riq. Tasavvuf ilmida irfonga tegishli bo‘lgan ko‘p yo‘nalishlardan muayyan bir yo‘nalishni bildiradi. So‘fiy komil imonga ega bo‘lib, aynul-yaqin yoki haqqul-yaqinga erishish uchun o‘sha yo‘lni tanlab oladi. 
Tasavvuf ahliga tegishli imon taqlid asosida erishilgan yoki aqlu istidlol orqali hosil bo‘ladigan imon emas. Negaki, bunday imon shak-shubhaga o‘rin qoldiradi, ammo so‘fiyning imoni uning atrofida mavjud bo‘lgan narsalar, yuz berib turadigan hodisalardan ta’sirlanmaydi va hech qanday shubhaga yo‘l qo‘yilmaydi. Imom Rabboniy “Maktubot” kitobida aytganidek, olimlar imoni bilan komil shayxlar, ya’ni tasavvuf ahlining imoni o‘rtasidagi farq shundan iboratki, olimlarning ma’rifati ilmiy istidlol va mantiqiy uslub bilan hosil bo‘lsa, so‘fiylar va oriflar ma’rifati — kashfu zavqu shavq, ya’ni vijdoniyot va qalb ishroqi(nuri) orqali hosil bo‘ladi. Jaloliddin Rumiy aytganidek:
 
Poyi istidloliyon cho‘bin buvad,
Poyi cho‘bin saxt betamkin buvad.
 
Ya’ni: istidlol ahlining oyoqlari yog‘ochdandir, albatta, yog‘och oyoq nihoyat zaif va kuchsiz bo‘ladi. 
Shariat va boshqa ilmu fanlarni o‘rganish yo‘llari turli-tuman bo‘lganidek, tasavvufda ham turli-tuman tariqalar mavjud. Har bir tariqat o‘ziga xos yo‘ldan haqiqatga erishmoqchi bo‘ladi. Tasavvufdagi mashhur tariqatlardan yassaviya, kubraviya, naqshbandiya, qodiriya, shoziliya, chashtiya, mavlaviya va boshqa ko‘p yo‘l-yo‘riqlarni eslatish mumkin.
Tasavvufiy tariqalar xilma-xil bo‘lsa-da, ularning asosiy maqsadi bitta, ya’ni haqiqati mutlaqqa erishish, ilohiy zot haqida ma’rifatga ega bo‘lib, uning roziligini hosil qilish va ahadiyat zotiga yaqinlashishdir. 
Iroqlik tasavvufshunos olim shayx Amin Alovuddin Naqshbandiy ta’kidlashicha, tasavvuf tariqatlari bir xil bo‘lmasa ham, barchasi bir manba — bir asosdan sarchina oladi. Bu bug‘doy unidan turli-tuman ovqatlar, go‘shtu guruchdan xilma-xil taomlar pishirishga o‘xshaydi. Ular bir-biridan har qancha farqli bo‘lmasin, hammasining asosiy manbai bitta, ya’ni bug‘doy yoki go‘shtu guruchdir. 
G‘ijduvoniygacha zikri jaliy — zikri jahr, ya’ni baland ovoz bilan zikr qilish ma’mul edi. Hozircha ham yassaviya, qodiriya, chashtiya va boshqa bir qancha tariqatlar zikri jaliy — zikri jahr bilan shug‘ullanadilar. Ammo Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniy zikrni xafiy shaklda olib borishni tavsiya qilib, ushbu uslubni afzal va shariatga muvofiqroq deb qo‘llagandan keyin zikri xafiy xojalar silsilasi va naqshbandiya tariqatining asoslaridan biriga aylandi. 
Naqshbandiya tariqati o‘n bitta so‘z yoki qoida yoxud irfoniy shior asosida qurilgan. Ushbu qoidalar tariqat peshvolari tomonidan keng ko‘lamda o‘rganilib, har biri haqida mufassal ma’lumotlar berib o‘tilgan. Ulardan sakkizta qoida Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniyga mansub va uchta qolgani Bahovuddin Naqshband tomonidan belgilangan. 
Ta’kidlaganimizdek, naqshbandiylik zikri xafiy — xufyaga asoslangan. Zikr esa, yaratuvchining zoti haqida shunday diqqat va taammul bilan o‘ylashki, zokirning barcha vujudi qalbiga tobe’ bo‘lib uning izidan borsin. Undan maqsad ko‘ngilni nopok tuyg‘ular, yomon maqsadlar va shahvoniy istaklardan pokizalab, har doim Olloh yodi bilan mashg‘ul qilib turishdir. Yaratuvchiga faqat shu yo‘ldan yaqinlashish va haqqa erishish mumkin. Ko‘ngil pokizalanib sayqal topgandan keyin ilohiy nur unga tajalliy qiladi(porlaydi), ya’ni ko‘zguda quyosh qanday aks etsa, ilohiy nur ham solik qalbiga shunday jilva qilib huzur hosil bo‘ladi. O‘shanda zikr to‘xtaydi. Zahiriddin Bobur “Risolai volidiya” tarjimasida ifodalaganidek:
 
Ayni mazkur bo‘lur zokir til.
 
Alovuddin Naqshbandiy ta’kidlashicha, bunday yaqinlashish zotiy qurb, ya’ni ilohiy zotga yaqinlashish emas, balki ilohiy nur bilan botiniy taqarrub — ruhan yaqinlashishdir. Bunday yaqinlikni faqat qalb ko‘zi bilan ko‘rish mumkin, bosh ko‘zi bilan emas. Bu ishroq, ya’ni qalb ko‘zi bilan ko‘rish deb ataladi. Bu tushda ko‘rgan kabi holatlarga o‘xshaydi, albatta, uyquda biz ko‘zimiz bilan ko‘rmaymiz.
Navoiy asarlarida ham ko‘ngil ko‘zgusi dunyoviy istaklar va mosivo, ya’ni yaratuvchi yodidan boshqa narsalardan poklanib sayqal topgandan keyin unda ilohiy nur tajalliy qilishi — porlashiga munosib bo‘ladi. U “Xamsa”da (“Saddi Iskandariy”) Olloh inson qalbini ilohiy sirlar xazinasi qilib, unda tajalliy etgandan keyin, barcha farishtalar unga qarab sajdaga bosh qo‘ydilar, deydi:
 
Qilib ko‘nglini roz ganjinasi,
Yuzin aylading zot oyinasi.
Anga aylogach nuri husnung zuhur
O‘qubon malak xayli “Ollohu nur”.
 
Shayx Amin Alovuddin Naqshbandiy o‘zining juda ko‘p ishonarli manbalarga asoslanib yozgan “Tasavvuf haqiqati va naqshbandiya tariqati” nomli qimmatli kitobida Bahovuddin nima uchun “naqshband”, deb laqab olganligini tekshirib uning ota-bobolari naqqosh ekanligiga doir rivoyatni noto‘g‘ri deb hisoblaydi. Uningcha, “naqshband”ning ma’nosi ma’naviyatdan kelib chiqadi. U qalblar naqqoshi bo‘lgan, ya’ni Olloh naqshini o‘z muridlarining qalblarida ma’naviy jihatdan naqsh qilib qoldirgan. Bir naqshbandiy shoir bunday degan edi: Ey, naqshbandiya tariqatida mening yo‘ldoshim, Haq zikrini qalbingda mustahkam o‘rnatgin, naqsh qilgin. 
Bahovuddin laqabi “Naqshbandiy” emas, balki Naqshbanddir. Naqshbandiy deganda uning tariqati yoki tarafdorlari tushuniladi. 
Abdulxoliq G‘ijduvoniy, Ali Safiy ta’kidlashicha, xojalar tariqatining boshlovchisi edi. Ushbu tariqat avvallari unga nisbat berilib xojalar tariqati deb atalardi. 
Naqshbandiya tarafdorlari aytishlaricha, bu tariqat ilgari hazrat Abu Bakrga mansubligi uchun “as-Siddiqiya” deb atalardi, so‘ngra Boyazid Bastomiyga nisbat berilib “Tayfuriya” deb atalgan, uning ismi Tayfur bo‘lgan. Ushbu ta’limot XV asrga kelib Bahovuddin Naqshband nomi bilan ulanib ketib “Naqshbandiya” deb atalgan.
Xoja Bahovuddin Naqshband o‘zining ruhiy safarlarini bayon etishda aytib o‘tganidek, ruhiy va ma’naviy tarbiyani Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniydan olgan ekan. 
Mashhur tasavvufshunos olim Usmon Turar qayd etishicha, Bahovuddin Naqshbandning haqiqiy shayxi, uni “uvaysiylik” yo‘li orqali tarbiyalab, kamolga yetkazgan Abdulxoliq G‘ijduvoniy bo‘ladi. Bo‘lmasa, Bahovuddin bilan G‘ijduvoniy orasida Shayx Samosiy, Ali Romitoniy, Mahmud Anjir Fag‘naviy va Orif Revgariy turadi. G‘ijduvoniy va Naqshband yashagan davrlar orasida 200 yildan ko‘proq fosila mavjud.
Bahovuddin Amir Kuloldan xalifalikni olgandan so‘ng Qosim shayx, Xalil ota va Mavlono Orif kabi yassaviy shayxlarining huzurida ko‘p yillar qolib ulardan kasbni ilmu ma’rifat etdi. 
Bahovuddin Naqshbandning manqabatlarini yozgan Muhammad Boqir, Xojaning shogirdlaridan biri bo‘lmish Xoja Alovuddin Attordan naql etishicha, u bunday degan ekan: “Men olti yil turkiy mashhur mashoixlardan biri bo‘lgan Xalil Oto xizmatida bo‘ldim. Xalil Oto (Sulton Xalil) Movarounnahr podshohligiga ko‘tarilganidan keyin ham, olti yil uning mulozimatida bo‘lib xizmat qildim, shohlar xizmatida bo‘lish odobini o‘rgandim, uni ko‘p hurmat qilardim, bo‘shlik paytida uning xos mahrami (suhbatdoshi) men edim. U menga ba’zan qattiqqo‘llik va ba’zan esa lutfu marhamat ko‘rgazardi”.
Shu yo‘sinda Bahovuddin Naqshband o‘n ikki yil davomida Xalil Oto (Sulton Xalil) bilan tasavvufiy munosabatlardan tashqari, eng muhim dunyoviy ishlardan biri, ya’ni davlatni idora qilishda ishtirok etib, o‘z amaliy va hayotiy falsafasi uchun o‘rnak bo‘lib keldi. 
Usmon Turar ifodasicha, naqshbandiya quyidagi to‘rtta asosiy qoidaga asoslangan: shariat yo‘li bilan zohirni poklash, tariqat orqali botinni poklash, haqiqat yo‘lidan ilohiy qurb (yaqinlik)ga erishish, ma’rifat orqali Ollohga erishish.
Uning ta’kidlashicha, bu tariqat Naqshbanddan keyin Xoja Ubaydulloh Ahrorgacha naqshbandiya, Xoja Ahrordan Imom Rabboniygacha naqshbandiyai-ahroriya, Imom Rabboniydan Shamsiddin Mazhargacha naqshbandiyayi-mujaddidiya, Shamsiddin Mazhardan Mavlono Xolid Bag‘dodiygacha naqshbandiyai-mazhariya, Mavlono Xolid Bag‘dodiydan keyin xolidiya nomlari bilan atalib kelgan.
XV asrda Afg‘onistonga mansub bir kishi “Mujaddidi alfi soniy” (Ikkinchi mingyillikning tiklovchisi) va “Imomi Rabboniy” laqablari bilan shuhrat qozongan shayx Ahmad Foruqiy Naqshbandiy Ahroriy Sarhindiy naqshbandiya tariqatining bir shu’basi sifatida “Mujaddidiya” tariqatiga asos soldi. Imom Rabboniy 1650 yili Hindistonning Sarhind mintaqasida tug‘ilib, 1703 yili hayotdan ko‘z yumgan. U zohiriy va botiniy ilmlarni o‘zlashtirgandan keyin Dehliga borib xojalar tariqatining idamachisi Xoja Muhammad Boqiy huzuriga musharraf bo‘ladi. Shayx Muhammad Boqiy olti vosita bilan Xoja Bahovuddin Naqshbandga yetib borardi. 
Imom Rabboniy oz muddat ichida undan ko‘p narsalarni o‘zlashtirib olib, naqshbandiya tariqatining homiysi sifatida ish boshladi. 
Shayx Ahmad Sarhindiy o‘zining 535 maktubi majmuasi (Maktuboti Imomi Rabboniy) bilan ushbu tariqatning sharhlovchisi, rivojlantiruvchisi va tarqatuvchisi bo‘lib xizmat qildi, uning keng ko‘lamda Hind yarimoroli va Afg‘onistonda tarqalishi uchun zamin yaratib berdi. Maktubot kitobi ayrim tillarga tarjima qilinib katta adadlarda nashr etilgan, jumladan, 1228 hijriyda Toshkent Portsev toshbosmasida ham nashrdan chiqqan.
Imom Rabboniy o‘z zamonasining mashhur davlat va siyosiy arboblari, o‘z xalifalari, buyuk olimlar va mutasavviflar bilan keng aloqa o‘rnatib Hindistondan turib Afg‘oniston, Turkiston va boshqa joylarga maktublar yozib turar, turli mavzulardagi murakkab masalalar, irfoniy va aqidaviy muammolarni yechib berishga harakat qilardi. Masalan, 268 maktubini turkistonlik Xoja Muhammad Qosim Amkanagiyga yozib, unda naqshbandiya tariqatining beshigi bo‘lgan Movarounnahrda topilgan ayrim bid’atlar borasida achinib so‘zlaydi.
Afg‘onistonda naqshbandiya ta’limoti ta’sirini, ayniqsa, adabiyot sohasida XV asrdan boshlab hozirgi davrgacha ko‘rish mumkin. Masalan, Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiy she’riyatida, bugungi Afg‘oniston ayrim shoirlarining asarlarida ushbu ta’limot keng ko‘lamda o‘z aksini topgan.
Afg‘onistonda naqshbandiylikning ashaddiy muxlislaridan biri Qori Muhammad Azim Azimiy Jo‘zjoniy o‘zbek va dariy tillarining yetuk shoiri sifatida o‘zidan ko‘p asarlar qoldirgan. Uning she’rlar devoni 1993 yili Amir Alisher Navoiy Farhangiy anjumani tomonidan Jo‘zjon davlat matbaasida katta hajmda nashrdan chiqqan.
Ustoz Azimiyning devonida silsilai oliyai naqshbandiyaga (naqshbandiylikning oliy silsilasi) atab bir necha qasida va qit’a she’rlar mavjud. Birinchi qasida 28 bayt, ikkinchisi 52 baytdan iborat. 35 baytni o‘z ichiga olgan uchinchi qasida shoirning ustozi naqshbandiya vakili xalifa Abdulmajid Maxdumga bag‘ishlangan. To‘rtinchisi 16 baytdan iborat bo‘lib, Mavlono Abdulmajid vafoti munosabati bilan yozilgan. Beshinchi qasida mashhur xalifa Objo‘shning o‘rinbosari darzoblik marhum So‘fijon xalifa — Shimol mintaqasidagi naqshbandiya tariqatining yirik vakili va xalifasi vafoti munosabati bilan yozilgan. Shoir uni valilik xazinasining soqchisi va naqshbandiylar tariqasining rahbari deb madh etadi.
Xulosa qilib aytish mumkinki, naqshbandiya tariqati faqat Hindiston yarimoroli, Afg‘onistonda emas, balki Iroq, Suriya, Turkiya va Eron hududlarida ham keng ko‘lamda tarqalgan. Uning nomi bilan Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniy ismi naqshbandiya tariqatining ajralmas bo‘lagi sifatida o‘z mavqeini saqlab kelgan. 
 
Abdulhakim Jo‘zjoniy,
yuridik fanlar doktori
«O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2007 yil 33-sonidan olindi.