Абдулҳамид ибн Ҳумайд Кеший

Милодий IX–Х асрларга келиб, Ўрта Осиёда Ислом динининг халқ орасида нуфузи ошиб, у орқали араб тили ва ёзуви ҳам тарқалди, бу тил илм-фан тилига айланди. Бу даврда Имом Бухорий, Абу Исо Муҳаммад Термизий каби буюк алломалар яшаб, ижод қилдилар. Абдулҳамид ибн Ҳумайд Кеший ҳам шу олтин аср фарзандидир. Унинг тўлиқ исми Абдулҳамид ибн Ҳумайд ибн Наср Абу Муҳаммад Ҳофиз Кешийдир. Машҳур тарихчи олим Абу Саид Абдулкарим Самъоний (1113–1167) “Ал-ансоб” асарида Ҳумайд Кеший ҳақида қисқа маълумот берган, аммо туғилган йилини кўрсатмаган. Бошқа бир манбада аллома милодий 786 йили, араб тарихчиси Шамсиддин Заҳабий (1274–1347) маълумотида эса ҳижрий 170 йилдан кейин Кешда туғилган дейилади.

Абдулҳамид хат-саводини она шаҳрида чиқаради, тиришқоқлиги, зеҳни ўткирлиги, билим олишга интилувчанлиги туфайли ўқиш-ёзишни тез ўрганиб, араб тили ва Ислом таълимоти асосларини пухта эгаллашга киришади. Айниқса, ҳадис илми, фиқҳ ва араб тилшунослигини ўрганишга катта эътибор беради.

Вақт ўтиб, унда ҳадис илмига қизиқиш кучаяди. Олдин ўз шаҳри муҳаддисларидан ҳадисшунослик сирларини ўрганади. Кейин эса Самарқанд ва Бухоро каби йирик шаҳарлардаги олимлар ҳузурига боради. Ҳадис жамлаш, бу соҳадаги билимини янада чуқурлаштириш мақсадида узоқ йиллар Макка, Мадина, Бағдод, Басра, Куфа, Шом (Дамашқ), Нишопур ва бошқа шаҳарларда яшаб, таниқли уламолардан таълим олади. Араб тарихчиси Шамсиддин Заҳабий “Тарих ал-Ислом” асарида Абдулҳамид ибн Ҳумайд Кеший илм истаб икки юздан ортиқ жойга сафар қилганини қайд этган. Аллома Абу Довуд Тайлосий, Назр ибн Исмоил Марвазий, Абу Бакр ибн Абу Шайба, Умар ибн Юнус Ямомий каби ўнлаб устоз муҳаддис ва ровийлардан ҳадис ривоят қилган.

Имом Бухорий, Имом Муслим, Имом Термизий каби буюк муҳаддислар унга шогирд бўлгани, ундан ҳадис ривоят қилгани манбаларда қайд этилган.

Ҳумайд Кеший “Муснад ал-Кабийр” номли асарига ҳаёти давомида тўплаган барча ҳадисларни жамлаган. “Тафсир Абд ибн Ҳумайд” асари асосида араб олими Мухлиф ибн Баниҳи Урф 2004 йили “Қитатун мин тафсир ал-имом Абд ибн Ҳумайд” (Имом Абд ибн Ҳумайднинг тафсиридан бир бўлим) номи остида китоб нашр этди. Алломанинг юқорида тилга олинган асарларидан парчалар сақланиб, бизнинг кунларгача етиб келган.

Абдулҳамид ибн Ҳумайд Кеший араб тилини мукаммал эгаллаб, асарларини шу тилда ёзган. У араб тилшунослигига оид “Китоб аъл ҳуруф ал-муъжам” (“Ҳарфлар тўғрисида китоб”), “Ат-тасариф” (“Турланиш”), “Китоб фаъалту ва афъалту” (“Араб грамматикаси ҳақида китоб”) каби асарлар муаллифидир.

Алломага “Ҳофизул ҳадис”, “Соҳибул муснадил кабийр”, “Соҳибут тафсирул кабийр” сингари номлар берилган. Шунингдек, “ал-Имом”, “ал-Ҳофиз”, “ал-Ҳужжат”, “ал-Жаввол” нисбалари ҳам унга тегишли унвонлардир. Кўпчилик олимлар асарларида унга нисбатан “Кашший”, “Киссий”, “Лайсий” нисбаларини қўллаган.

Абдулҳамид ибн Ҳумайд Кеший ҳижрий 249 (милодий 863–864) йили вафот этгани ҳақида ҳамма олимлар бир хил фикрда, аммо қайси шаҳарда ҳаётдан кўз юмгани борасида ихтилофлар бор. Масалан, “Сияр аълом ан-нубало” асарида аллома Дамашқда вафот этгани қайд этилган. Ибн Қони фикрича эса, муҳаддис Кешда дунёдан ўтган. Ибн Ҳумайд Кеший ҳаёти бўйича тадқиқот олиб бораётган Шукрулло Умаров буюк муҳаддис қаерда дунёдан кўз юмгани ҳақида турли маълумотлар борлиги, бу борада жиддий тадқиқот олиб бориш ва шундан сўнггина аниқ фикр айтиш зарурлигини таъкидлайди.

Фазлиддин Мухторов,

Шаҳрисабз тумани бош имом-хатиби

“Ҳидоят” журналининг 2012 йил, 11-сонидан олинди.

* * *

Milodiy IX–X asrlarga kelib, O‘rta Osiyoda Islom dinining xalq orasida nufuzi oshib, u orqali arab tili va yozuvi ham tarqaldi, bu til ilm-fan tiliga aylandi. Bu davrda Imom Buxoriy, Abu Iso Muhammad Termiziy kabi buyuk allomalar yashab, ijod qildilar. Abdulhamid ibn Humayd Keshiy ham shu oltin asr farzandidir. Uning to‘liq ismi Abdulhamid ibn Humayd ibn Nasr Abu Muhammad Hofiz Keshiydir. Mashhur tarixchi olim Abu Said Abdulkarim Sam’oniy (1113–1167) “Al-ansob” asarida Humayd Keshiy haqida qisqa ma’lumot bergan, ammo tug‘ilgan yilini ko‘rsatmagan. Boshqa bir manbada alloma milodiy 786 yili, arab tarixchisi Shamsiddin Zahabiy (1274–1347) ma’lumotida esa hijriy 170 yildan keyin Keshda tug‘ilgan deyiladi.

Abdulhamid xat-savodini ona shahrida chiqaradi, tirishqoqligi, zehni o‘tkirligi, bilim olishga intiluvchanligi tufayli o‘qish-yozishni tez o‘rganib, arab tili va Islom ta’limoti asoslarini puxta egallashga kirishadi. Ayniqsa, hadis ilmi, fiqh va arab tilshunosligini o‘rganishga katta e’tibor beradi.

Vaqt o‘tib, unda hadis ilmiga qiziqish kuchayadi. Oldin o‘z shahri muhaddislaridan hadisshunoslik sirlarini o‘rganadi. Keyin esa Samarqand va Buxoro kabi yirik shaharlardagi olimlar huzuriga boradi. Hadis jamlash, bu sohadagi bilimini yanada chuqurlashtirish maqsadida uzoq yillar Makka, Madina, Bag‘dod, Basra, Kufa, Shom (Damashq), Nishopur va boshqa shaharlarda yashab, taniqli ulamolardan ta’lim oladi. Arab tarixchisi Shamsiddin Zahabiy “Tarix al-Islom” asarida Abdulhamid ibn Humayd Keshiy ilm istab ikki yuzdan ortiq joyga safar qilganini qayd etgan. Alloma Abu Dovud Taylosiy, Nazr ibn Ismoil Marvaziy, Abu Bakr ibn Abu Shayba, Umar ibn Yunus Yamomiy kabi o‘nlab ustoz muhaddis va roviylardan hadis rivoyat qilgan.

Imom Buxoriy, Imom Muslim, Imom Termiziy kabi buyuk muhaddislar unga shogird bo‘lgani, undan hadis rivoyat qilgani manbalarda qayd etilgan.

Humayd Keshiy “Musnad al-Kabiyr” nomli asariga hayoti davomida to‘plagan barcha hadislarni jamlagan. “Tafsir Abd ibn Humayd” asari asosida arab olimi Muxlif ibn Banihi Urf 2004 yili “Qitatun min tafsir al-imom Abd ibn Humayd” (Imom Abd ibn Humaydning tafsiridan bir bo‘lim) nomi ostida kitob nashr etdi. Allomaning yuqorida tilga olingan asarlaridan parchalar saqlanib, bizning kunlargacha yetib kelgan.

Abdulhamid ibn Humayd Keshiy arab tilini mukammal egallab, asarlarini shu tilda yozgan. U arab tilshunosligiga oid “Kitob a’l huruf al-mu’jam” (“Harflar to‘g‘risida kitob”), “At-tasarif” (“Turlanish”), “Kitob fa’altu va af’altu” (“Arab grammatikasi haqida kitob”) kabi asarlar muallifidir.

Allomaga “Hofizul hadis”, “Sohibul musnadil kabiyr”, “Sohibut tafsirul kabiyr” singari nomlar berilgan. Shuningdek, “al-Imom”, “al-Hofiz”, “al-Hujjat”, “al-Javvol” nisbalari ham unga tegishli unvonlardir. Ko‘pchilik olimlar asarlarida unga nisbatan “Kashshiy”, “Kissiy”, “Laysiy” nisbalarini qo‘llagan.

Abdulhamid ibn Humayd Keshiy hijriy 249 (milodiy 863–864) yili vafot etgani haqida hamma olimlar bir xil fikrda, ammo qaysi shaharda hayotdan ko‘z yumgani borasida ixtiloflar bor. Masalan, “Siyar a’lom an-nubalo” asarida alloma Damashqda vafot etgani qayd etilgan. Ibn Qoni fikricha esa, muhaddis Keshda dunyodan o‘tgan. Ibn Humayd Keshiy hayoti bo‘yicha tadqiqot olib borayotgan Shukrullo Umarov buyuk muhaddis qaerda dunyodan ko‘z yumgani haqida turli ma’lumotlar borligi, bu borada jiddiy tadqiqot olib borish va shundan so‘nggina aniq fikr aytish zarurligini ta’kidlaydi.

Fazliddin Muxtorov,

Shahrisabz tumani bosh imom-xatibi

“Hidoyat” jurnalining 2012 yil, 11-sonidan olindi.

• Олдинги
• Кейинги