Имом Муҳаммад Жазарий

Рукн: Қуръон ҳофизлари Чоп этилган: 13.12.2014

Қироат ва тажвид илмида шуҳрат қозонган бу зотнинг тўлиқ исми Ҳофиз муҳаммад Шамсиддин ибн Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн Али ибн Юсуф Жазарий Дамашқий бўлиб, лақаби Абул Хайрдир.

Олим ҳижрий 751 (мил. 1350) йили Рамазон ойининг йигирма бешинчи куни Дамашқ шаҳрида туғилган.

Ҳикоя қилинишича, у кишининг отаси қирқ йил бола кўрмайди. Анча кекса­йиб қолгач, 750 ҳижрий йили муборак ҳаж сафарига боради. Каъбани тавоф қилиб, Замзам сувидан ичиб, Аллоҳ таолодан солиҳ, олим фарзанд ато этишини сўрайди. Бир йил ўтмасданоқ ўғил кўради.

Муҳаммад Жазарий ўн уч ёшида қуръони каримни тўла ёд олиб, ўн тўрт ёшида имомлик қила бошлайди. Ўн етти ёшга етганида эса, Шайх Абул Маолий ибн Лаббон назорати остида қироатларни жамлаб китоб қилади. Ёшлигиданоқ замонасининг етук уламоларидан қироат билан бирга тафсир, ҳадис, фиқҳ, усулул фиқҳ, ақоид, балоғат, сарф ва наҳв каби илмлардан сабоқ олади. Бир неча марта Мисрга сафар қилиб, қироат имомларидан сабоқ олади, ўзининг қироатини ҳам синовдан ўтказади.

Ҳижрий 774 йили шайхулислом Абу Фидо Исмоил Ибн Касир, 779 йили Шайх Зиёуддин, 785 йили шайхулислом Булқийний Муҳаммад Жазарийга фатво чиқаришга изн беришган.

Муҳаммад Жазарий умавий султонлар барпо этган жомеда қориларга раис бўлади ва кўпчиликка қироат илмини ўргатади. Дамашқда “Дорул Қуръонил карим” номли мадраса бино қилади.

Ҳижрий 793 йилдан бошлаб шом (Сурия)да бир неча йил қозилик қилади.

Аллома илм олиш ва тарқатиш ниятида кўп юртларга сафар қилади. Бир йили, ҳаж ибодатини адо этгач, Ҳижозга борганида баъзи кишилар Имом Жазарийга: “Бурса шаҳрида Қуръони каримни ўрганмоқчи бўлган толиби илмлар бор, улар сиздан таҳсил олишни орзу қилишади. Лекин ёнингизга келиб, илм ўрганиш учун етарли маблағлари йўқ”, дейишади. Шунда ул зот: “Ундай бўлса, уларнинг олдига мен бораман”, дейди-да, ҳижрий 798 йили Жиддадан кемага чиқиб, Қоҳирага йўл олади. Қоҳирадан Искандарияга, ундан Ўрта Ер денгизи орқали Антокияга етиб келади ва шу ерлик бир кишининг уйида меҳмон бўлади. Имом Жазарийдан Қуръон илмларини ўрганишни орзу қилган бурсалик илм толиби олим Ҳижозда экани хабарини олгач, шу томон отланиб, Бурсадан Антокияга келади. Талаба хуфтон намозига азон айтилгач, масжидга киради. Намоз тугаб, одамлар тарқай бошлайди. Шунда антокиялик бир киши унинг мусофир эканини сезиб, турар жойи бор-йўқлигини сўрайди. Талабадан борадиган ери йўқлигини эшитгач, уйига олиб бориб меҳмон қилади. Кечки овқат пайтида: “Бугун юртимизга Исломнинг буюк уламоларидан Муҳаммад ибн Жазарий келди”, дейди мезбон. Бу гапни эшитган илм толиби ўрнидан сакраб туради: “Аллоҳга қасам, у зотни кўрмагунимча ухламайман!” Мезбон: “Бу кеча дам ол, эртага кўрасан”, деса ҳам, барибир кўнмай туриб олади. Шунда икковлари Имом Жазарий меҳмон бўлиб тушган уйни сўраб-суриштириб йўлга чиқишади. Илм толиби олим билан кўришгач, йиғлаб юборади, севинчидан терисига сиғмайди. Олим бўлган воқеани эшитгач, меҳри товланади. Талаба Қуръони каримни тўлалигича ёд олгач Антокияда қолади. Ундан сўнг Бурсага боради ва Боязид ибн Усмон (Боязид Йилдирим) билан учрашади. Боязид кўрсатган ҳурмат ва эҳтиромга жавобан олим у ерда бир неча йил истиқомат қилиб, маҳаллий аҳолига қироат ва ҳадис илмидан таълим беради. Ўша ерда икки жилдли “Ан-нашр фи ал-қироатил ашр” номли асар ёзади.

Ҳижрий 805 йили бобокалонимиз Амир Темур у зотни Румдан Туркистонга бошлаб келади. Олимга Кеш (ҳозирги Шаҳрисабз) шаҳридан турар-жой ҳозирлаб берилади. Кеш ва самарқандлик илм толиблари у зотдан таҳсил олади. Амир Темур бу буюк имомга доимо ҳурмат-эҳтиром кўрсатиб, улуғлаган.

Жазарий Амир Темур вафоти­дан сўнг, ҳижрий 807 йили Мова­роуннаҳрни тарк этиб, ҳирот шаҳ­рига кетади. У ерда ҳам қироатдан дарс беради. Сўнг бу ишни Яздин ва Исфаҳонда давом эттиради. Ҳижрий 808 йили Рамазон ойида Шероз шаҳрига етиб келади. Юрт султони Пир Муҳаммад олимни ҳузурида олиб қолиш мақсадида унга қозилик вазифасини топширади. Шу сабабли Жазарий у ерда ҳам бир оз муддат туради, сўнг ҳаж ибодатини адо этиш ниятида Басра орқали йўлга чиқади. Икки довон ошиб, Унайза шаҳрига етгач, Бани Лом саҳройилари у зотни тутиб, бор нарсаларини тортиб олишади. Унайзага қайтиб, у ерда қироатга доир “Ад-Дурра” номли назмий асарини ёзади. Ҳаж ибодатини адо этгач, бир муддат Маккада яшайди. Мадина, Қоҳира ва Яманга бир неча марта сафар қилади.

Имом Жазарий тафсир, ҳадис, фиқҳ, тарих ва араб тили грамматикаси каби турли фанларга доир етмишдан ортиқ илмий асар тасниф этган. Улар орасида “усулул қироат”, “Ал-бидоя фи улумир ривоя”, “Ат-такрим фи ал-умрат минат танъим”, “мухтасару тарих ал-Ислом”, “Минҳожул вусул ила илмал усул”, “Матнул Жазариййа” каби асарлари анча машҳур.

Қироат илми олими Муҳаммад Жазарий умрининг охирини Шерозда ўтказди. У зот ҳижрий 833 йили рабиул аввал ойининг бешинчи куни, жума тонгида 82 ёшда дунёдан ўтади ва ўзи қурдирган мадраса ҳовлисига дафн этилади. Аллоҳ таоло у зотдан рози бўлиб, раҳматига олсин ва ётган жойларини ёруғ қилсин!

Толибжон Қодиров тайёрлади.

“Ҳидоят” журналининг 2012 йил, 1-сонидан олинди.

* * *

Qiroat va tajvid ilmida shuhrat qozongan bu zotning to‘liq ismi Hofiz muhammad Shamsiddin ibn Muhammad ibn Muhammad ibn Ali ibn Yusuf Jazariy Damashqiy bo‘lib, laqabi Abul Xayrdir.

Olim hijriy 751 (mil. 1350) yili Ramazon oyining yigirma beshinchi kuni Damashq shahrida tug‘ilgan.

Hikoya qilinishicha, u kishining otasi qirq yil bola ko‘rmaydi. Ancha keksa­yib qolgach, 750 hijriy yili muborak haj safariga boradi. Ka’bani tavof qilib, Zamzam suvidan ichib, Alloh taolodan solih, olim farzand ato etishini so‘raydi. Bir yil o‘tmasdanoq o‘g‘il ko‘radi.

Muhammad Jazariy o‘n uch yoshida qur’oni karimni to‘la yod olib, o‘n to‘rt yoshida imomlik qila boshlaydi. O‘n yetti yoshga yetganida esa, Shayx Abul Maoliy ibn Labbon nazorati ostida qiroatlarni jamlab kitob qiladi. Yoshligidanoq zamonasining yetuk ulamolaridan qiroat bilan birga tafsir, hadis, fiqh, usulul fiqh, aqoid, balog‘at, sarf va nahv kabi ilmlardan saboq oladi. Bir necha marta Misrga safar qilib, qiroat imomlaridan saboq oladi, o‘zining qiroatini ham sinovdan o‘tkazadi.

Hijriy 774 yili shayxulislom Abu Fido Ismoil Ibn Kasir, 779 yili Shayx Ziyouddin, 785 yili shayxulislom Bulqiyniy Muhammad Jazariyga fatvo chiqarishga izn berishgan.

Muhammad Jazariy umaviy sultonlar barpo etgan jomeda qorilarga rais bo‘ladi va ko‘pchilikka qiroat ilmini o‘rgatadi. Damashqda “Dorul Qur’onil karim” nomli madrasa bino qiladi.

Hijriy 793 yildan boshlab shom (Suriya)da bir necha yil qozilik qiladi.

Alloma ilm olish va tarqatish niyatida ko‘p yurtlarga safar qiladi. Bir yili, haj ibodatini ado etgach, Hijozga borganida ba’zi kishilar Imom Jazariyga: “Bursa shahrida Qur’oni karimni o‘rganmoqchi bo‘lgan tolibi ilmlar bor, ular sizdan tahsil olishni orzu qilishadi. Lekin yoningizga kelib, ilm o‘rganish uchun yetarli mablag‘lari yo‘q”, deyishadi. Shunda ul zot: “Unday bo‘lsa, ularning oldiga men boraman”, deydi-da, hijriy 798 yili Jiddadan kemaga chiqib, Qohiraga yo‘l oladi. Qohiradan Iskandariyaga, undan O‘rta Yer dengizi orqali Antokiyaga yetib keladi va shu yerlik bir kishining uyida mehmon bo‘ladi. Imom Jazariydan Qur’on ilmlarini o‘rganishni orzu qilgan bursalik ilm tolibi olim Hijozda ekani xabarini olgach, shu tomon otlanib, Bursadan Antokiyaga keladi. Talaba xufton namoziga azon aytilgach, masjidga kiradi. Namoz tugab, odamlar tarqay boshlaydi. Shunda antokiyalik bir kishi uning musofir ekanini sezib, turar joyi bor-yo‘qligini so‘raydi. Talabadan boradigan yeri yo‘qligini eshitgach, uyiga olib borib mehmon qiladi. Kechki ovqat paytida: “Bugun yurtimizga Islomning buyuk ulamolaridan Muhammad ibn Jazariy keldi”, deydi mezbon. Bu gapni eshitgan ilm tolibi o‘rnidan sakrab turadi: “Allohga qasam, u zotni ko‘rmagunimcha uxlamayman!” Mezbon: “Bu kecha dam ol, ertaga ko‘rasan”, desa ham, baribir ko‘nmay turib oladi. Shunda ikkovlari Imom Jazariy mehmon bo‘lib tushgan uyni so‘rab-surishtirib yo‘lga chiqishadi. Ilm tolibi olim bilan ko‘rishgach, yig‘lab yuboradi, sevinchidan terisiga sig‘maydi. Olim bo‘lgan voqeani eshitgach, mehri tovlanadi. Talaba Qur’oni karimni to‘laligicha yod olgach Antokiyada qoladi. Undan so‘ng Bursaga boradi va Boyazid ibn Usmon (Boyazid Yildirim) bilan uchrashadi. Boyazid ko‘rsatgan hurmat va ehtiromga javoban olim u yerda bir necha yil istiqomat qilib, mahalliy aholiga qiroat va hadis ilmidan ta’lim beradi. O‘sha yerda ikki jildli “An-nashr fi al-qiroatil ashr” nomli asar yozadi.

Hijriy 805 yili bobokalonimiz Amir Temur u zotni Rumdan Turkistonga boshlab keladi. Olimga Kesh (hozirgi Shahrisabz) shahridan turar-joy hozirlab beriladi. Kesh va samarqandlik ilm toliblari u zotdan tahsil oladi. Amir Temur bu buyuk imomga doimo hurmat-ehtirom ko‘rsatib, ulug‘lagan.

Jazariy Amir Temur vafoti­dan so‘ng, hijriy 807 yili Mova­rounnahrni tark etib, hirot shah­riga ketadi. U yerda ham qiroatdan dars beradi. So‘ng bu ishni Yazdin va Isfahonda davom ettiradi. Hijriy 808 yili Ramazon oyida Sheroz shahriga yetib keladi. Yurt sultoni Pir Muhammad olimni huzurida olib qolish maqsadida unga qozilik vazifasini topshiradi. Shu sababli Jazariy u yerda ham bir oz muddat turadi, so‘ng haj ibodatini ado etish niyatida Basra orqali yo‘lga chiqadi. Ikki dovon oshib, Unayza shahriga yetgach, Bani Lom sahroyilari u zotni tutib, bor narsalarini tortib olishadi. Unayzaga qaytib, u yerda qiroatga doir “Ad-Durra” nomli nazmiy asarini yozadi. Haj ibodatini ado etgach, bir muddat Makkada yashaydi. Madina, Qohira va Yamanga bir necha marta safar qiladi.

Imom Jazariy tafsir, hadis, fiqh, tarix va arab tili grammatikasi kabi turli fanlarga doir yetmishdan ortiq ilmiy asar tasnif etgan. Ular orasida “usulul qiroat”, “Al-bidoya fi ulumir rivoya”, “At-takrim fi al-umrat minat tan’im”, “muxtasaru tarix al-Islom”, “Minhojul vusul ila ilmal usul”, “Matnul Jazariyya” kabi asarlari ancha mashhur.

Qiroat ilmi olimi Muhammad Jazariy umrining oxirini Sherozda o‘tkazdi. U zot hijriy 833 yili rabiul avval oyining beshinchi kuni, juma tongida 82 yoshda dunyodan o‘tadi va o‘zi qurdirgan madrasa hovlisiga dafn etiladi. Alloh taolo u zotdan rozi bo‘lib, rahmatiga olsin va yotgan joylarini yorug‘ qilsin!

Tolibjon Qodirov tayyorladi.

“Hidoyat” jurnalining 2012 yil, 1-sonidan olindi.