Нуриддин Абулҳасан (Мулла Али Қори)

Нуриддин Абулҳасан Али ибн Султонмуҳаммад Ҳанафий қироат илмида моҳир, зукко ва замонасининг етук олими бўлганидан Ислом оламида «Мулла Алийюл Қори» номи билан танилган. Алломанинг туғилган йили тўғрисида аниқ маълумот йўқ, фақат баъзи манбаларда темурийлар ҳукмронлиги даврида, милодий XV аср да яшаб-ижод қилгани қайд этилган.
Ҳанафий мазҳабининг забардаст олими Мулла Али Қори Ҳиротда илм таҳсилини бошлаб, Куръони каримни тўла ёд олади. Шайх Муҳйиддин ибн Ҳофиз Зайниддин унинг илк устозидир. Алломанинг талабалик йиллари темурийлар салтанати гуллаб-яшнаган даврга тўғри келган. У замонасининг таниқли олимларидан илм ўрганиб, фақиҳ бўлиб етишади. Сафавийлардан Шоҳ Исмоил ибн Ҳайдар ҳукмронлиги пайтида кўпчилик уламолар каби Мулла Али Қори ҳам чорасизликдан мамлакатни тарк этади. Ҳижрий 952 йили Макка шаҳридан қўним топади. Бу эмин шаҳарда аллома яна илмга шўнғийди.
Шайх Шаҳобиддин Абул Аббос Маккий (ҳижрий 973 йили туғилган), Шайх Алоуддин ибн Ҳисомиддин Абдулмалик шофиъий Мисрий, Муҳаммад Саид ибн Мавлоно Хўжа ҳанафий Мисрий (ҳижрий 981 йили туғилган) ва Шайх Абу Исо Кутбиддин Муҳаммад ибн Алоуддин Аҳмад ҳанафий Маккий унга устозлик қилишган.
Тафсир, ҳадис ва фиқҳ илмларида ном қозонган Сулаймон ибн Сайфиддини Жоний, Шайх Муҳйиддин Абдулқодир ибн Муҳаммад шофиъий Маккий, қози Абдурраҳмон ибн Исо ҳанафий Маккий, Шайх Муҳаммад Абу Абдуллоҳ Муқаллиб (вафоти 1061 ҳижрийда) Саййид Муҳаммад Ҳусайний Балхийлар алломанинг шогирдларидир.
Шайх Муҳаммад Зоҳид Кавсарий «Ироқ аҳлининг фақиҳлари ва уларнинг сўзлари» рисоласида: “Имом Абу Ҳанифанинг издошларидан Мулла Алийюл Кори ҳофиз, беназир муҳаддис олим эди”, деб ёзади. Шайх Муҳаммад Идрис Кандеҳлавий эса «Ат-Таълиқус Сабиҳ» асарида уни: “Улуғ муҳаддис, ақли ўткир, фозил, замонасида тенгсиз, асрининг танҳо олими”, дея таърифлайди. Замондош ва маслакдошлари у зотни “Ҳақиқатлар султони, нодир фиқҳий масалалар билимдони, фақиҳ, муфассир, қорию мутакаллим, муҳаддис ҳамда балоғат ва фасоҳат, наҳв илмларининг муаллими” деб тан олишган.
Аллома саксондан ортиқ китоб ёзган. Баъзи асарлари неча асрлардан бери ўқув юртларида муҳим дарслик ва қўлланма бўлиб келмоқда. Олимнинг «Анварул Қуръон фи асрорул Фурқон» (Фурқон сирларида Куръон нурлари), «Аннасиху вал-мансуху минал ҳадис» (Ҳадисларнинг насх ва мансухлари), «Адиллату муътақади Аби Ҳанифа фи абавайи Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)» (Расулуллоҳнинг (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ота-оналарига доир ақидада Абу Ҳанифанинг далили), «Ал-асмарул жанийяту фи асмаил ҳанафия» (Ҳанафий олимларнинг исмлари ҳақида йиғилган мевалар), «Ал-аҳадисул қудсияту арбаъиния» (Кирқ қудсий ҳадис), «Ал-адаб фи ражаб» (Ражаб ойи одоблари) ва «Манақибу ал-Имоми Аъзам ва асҳобиҳи» (Имоми Аъзам ва асҳобларининг маноқиблари) каби китоблари машҳурдир.
Аллома мазҳабимиз фиқҳий масалаларига доир кўп рисолалар ҳам ёзган. «Рисалату фи ҳимаяти мазҳабил Имоми Аби Ҳанифа» (Имом Абу Ҳанифа мазҳабини ҳимоя қилиш тўғрисида рисола), «Рисалату фир радди ала мин замми мазҳабил Имоми Аби Ҳанифа» (Имом Абу Ҳанифа мазҳабини ёмонловчиларга раддия рисоласи) шулар жумласидан.
Аллома ўндан ортиқ китобга шарҳ ёзган. «Шарҳи Саҳиҳи Муслим» (Имом Муслим “Саҳиҳ”ининг шарҳи), «Шарҳу Айнил илми ва зайнил ҳилми» («Ҳилмнинг зийнати ва илмнинг булоғи» китобига шарҳ), «Шарҳу алФиқҳил акбар» (“Фиқҳул акбар”нинг шарҳи), «Шарҳу Муснад ал-Имоми Аби Ҳанифа» (Имом Абу Ҳанифанинг “Муснад”ига шарҳ), «Шарҳу ал-Ҳидоя лил Марғиноний» (Марғинонийнинг “Ҳидоя”сига шарҳ), «Шарҳу ал-Виқоя фи масаилил Ҳидоя» (“Ҳидоя” масалаларидаги “Виқоя”га шарҳ) ва «Мирқотил мафотиҳ шарҳи Мишкатил Масобиҳ» («Мишкатул Масобиҳ»ни шарҳлашда очилган нозик ўринлар) каби шарҳлари бутун Ислом оламида эътиборлидир.
Мазҳабимизнинг буюк алломаси Мулла Али Қори Имом Абу Ҳанифа, Суфён Саврий ва Фузайл ибн Иёзларнинг йўлидан бориб, ҳаётда дуч келган масалаларга асосли жавоблар берган. Олим илм ва ибодатда собитқадам ва мўътадил бўлган. Манбаларда у зотнинг моҳир хаттот ҳам бўлгани айтилади. Аллома мискин ва муҳтожларга кўп ёрдам берган, ҳалол ризқ истаб, таржима ишлари билан шуғулланган.  Аллома асарларини таржима қилган кишилар айтишича, у зот ҳар йили бир марта чиройли хат билан Мусҳафни тўлиғича кўчириб, тушган пулни рўзғорга ишлатар экан. Шайх Абдулҳалим Нўъмоний «Ал-Имоми Алиюл Қори ва асариҳи фи илмил ҳадис» асарида “Аллома Қуръони каримни ҳар олти ойда (бир йилда икки бор) тўла кўчирар, бирининг пулини Ҳарамдаги фақир-мискинларга садақа қилар, иккинчисиникини эҳтиёжларига сарфлар эди”, деб ёзади.
Ҳазрати Мулла Али Қори ҳанафий ҳижрий 1014 йили шаввол ойининг 14 куни Макка шаҳрида вафот этади. Баъзи ривоятларда алломанинг Макка ҳудудидаги «Муаллат» деган жойга дафн қилингани айтилади.

Nuriddin Abulhasan Ali ibn Sultonmuhammad Hanafiy qiroat ilmida mohir, zukko va zamonasining yetuk olimi bo‘lganidan Islom olamida «Mulla Aliyyul Qori» nomi bilan tanilgan. Allomaning tug‘ilgan yili to‘g‘risida aniq ma’lumot yo‘q, faqat ba’zi manbalarda temuriylar hukmronligi davrida, milodiy XV asr da yashab-ijod qilgani qayd etilgan.
Hanafiy mazhabining zabardast olimi Mulla Ali Qori Hirotda ilm tahsilini boshlab, Kur’oni karimni to‘la yod oladi. Shayx Muhyiddin ibn Hofiz Zayniddin uning ilk ustozidir. Allomaning talabalik yillari temuriylar saltanati gullab-yashnagan davrga to‘g‘ri kelgan. U zamonasining taniqli olimlaridan ilm o‘rganib, faqih bo‘lib yetishadi. Safaviylardan Shoh Ismoil ibn Haydar hukmronligi paytida ko‘pchilik ulamolar kabi Mulla Ali Qori ham chorasizlikdan mamlakatni tark etadi. Hijriy 952 yili Makka shahridan qo‘nim topadi. Bu emin shaharda alloma yana ilmga sho‘ng‘iydi.
Shayx Shahobiddin Abul Abbos Makkiy (hijriy 973 yili tug‘ilgan), Shayx Alouddin ibn Hisomiddin Abdulmalik shofi’iy Misriy, Muhammad Said ibn Mavlono Xo‘ja hanafiy Misriy (hijriy 981 yili tug‘ilgan) va Shayx Abu Iso Kutbiddin Muhammad ibn Alouddin Ahmad hanafiy Makkiy unga ustozlik qilishgan.
Tafsir, hadis va fiqh ilmlarida nom qozongan Sulaymon ibn Sayfiddini Joniy, Shayx Muhyiddin Abdulqodir ibn Muhammad shofi’iy Makkiy, qozi Abdurrahmon ibn Iso hanafiy Makkiy, Shayx Muhammad Abu Abdulloh Muqallib (vafoti 1061 hijriyda) Sayyid Muhammad Husayniy Balxiylar allomaning shogirdlaridir.
Shayx Muhammad Zohid Kavsariy «Iroq ahlining faqihlari va ularning so‘zlari» risolasida: “Imom Abu Hanifaning izdoshlaridan Mulla Aliyyul Kori hofiz, benazir muhaddis olim edi”, deb yozadi. Shayx Muhammad Idris Kandehlaviy esa «At-Ta’liqus Sabih» asarida uni: “Ulug‘ muhaddis, aqli o‘tkir, fozil, zamonasida tengsiz, asrining tanho olimi”, deya ta’riflaydi. Zamondosh va maslakdoshlari u zotni “Haqiqatlar sultoni, nodir fiqhiy masalalar bilimdoni, faqih, mufassir, qoriyu mutakallim, muhaddis hamda balog‘at va fasohat, nahv ilmlarining muallimi” deb tan olishgan.
Alloma saksondan ortiq kitob yozgan. Ba’zi asarlari necha asrlardan beri o‘quv yurtlarida muhim darslik va qo‘llanma bo‘lib kelmoqda. Olimning «Anvarul Qur’on fi asrorul Furqon» (Furqon sirlarida Kur’on nurlari), «Annasixu val-mansuxu minal hadis» (Hadislarning nasx va mansuxlari), «Adillatu mu’taqadi Abi Hanifa fi abavayi Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam)» (Rasulullohning (sollallohu alayhi va sallam) ota-onalariga doir aqidada Abu Hanifaning dalili), «Al-asmarul janiyyatu fi asmail hanafiya» (Hanafiy olimlarning ismlari haqida yig‘ilgan mevalar), «Al-ahadisul qudsiyatu arba’iniya» (Kirq qudsiy hadis), «Al-adab fi rajab» (Rajab oyi odoblari) va «Manaqibu al-Imomi A’zam va ashobihi» (Imomi A’zam va ashoblarining manoqiblari) kabi kitoblari mashhurdir.
Alloma mazhabimiz fiqhiy masalalariga doir ko‘p risolalar ham yozgan. «Risalatu fi himayati mazhabil Imomi Abi Hanifa» (Imom Abu Hanifa mazhabini himoya qilish to‘g‘risida risola), «Risalatu fir raddi ala min zammi mazhabil Imomi Abi Hanifa» (Imom Abu Hanifa mazhabini yomonlovchilarga raddiya risolasi) shular jumlasidan.
Alloma o‘ndan ortiq kitobga sharh yozgan. «Sharhi Sahihi Muslim» (Imom Muslim “Sahih”ining sharhi), «Sharhu Aynil ilmi va zaynil hilmi» («Hilmning ziynati va ilmning bulog‘i» kitobiga sharh), «Sharhu alFiqhil akbar» (“Fiqhul akbar”ning sharhi), «Sharhu Musnad al-Imomi Abi Hanifa» (Imom Abu Hanifaning “Musnad”iga sharh), «Sharhu al-Hidoya lil Marg‘inoniy» (Marg‘inoniyning “Hidoya”siga sharh), «Sharhu al-Viqoya fi masailil Hidoya» (“Hidoya” masalalaridagi “Viqoya”ga sharh) va «Mirqotil mafotih sharhi Mishkatil Masobih» («Mishkatul Masobih»ni sharhlashda ochilgan nozik o‘rinlar) kabi sharhlari butun Islom olamida e’tiborlidir.
Mazhabimizning buyuk allomasi Mulla Ali Qori Imom Abu Hanifa, Sufyon Savriy va Fuzayl ibn Iyozlarning yo‘lidan borib, hayotda duch kelgan masalalarga asosli javoblar bergan. Olim ilm va ibodatda sobitqadam va mo‘‘tadil bo‘lgan. Manbalarda u zotning mohir xattot ham bo‘lgani aytiladi. Alloma miskin va muhtojlarga ko‘p yordam bergan, halol rizq istab, tarjima ishlari bilan shug‘ullangan.  Alloma asarlarini tarjima qilgan kishilar aytishicha, u zot har yili bir marta chiroyli xat bilan Mushafni to‘lig‘icha ko‘chirib, tushgan pulni ro‘zg‘orga ishlatar ekan. Shayx Abdulhalim No‘‘moniy «Al-Imomi Aliyul Qori va asarihi fi ilmil hadis» asarida “Alloma Qur’oni karimni har olti oyda (bir yilda ikki bor) to‘la ko‘chirar, birining pulini Haramdagi faqir-miskinlarga sadaqa qilar, ikkinchisinikini ehtiyojlariga sarflar edi”, deb yozadi.
Hazrati Mulla Ali Qori hanafiy hijriy 1014 yili shavvol oyining 14 kuni Makka shahrida vafot etadi. Ba’zi rivoyatlarda allomaning Makka hududidagi «Muallat» degan joyga dafn qilingani aytiladi.

Abduvohid O‘rozov,
"Hidoyat" jurnalining 2010-yil 10-sonidan olindi.

• Олдинги
• Кейинги