Имоми Аъзам: Юксак фазлу камол эгаси

Ислом оламида кенг тарқалган ҳанафий мазҳабининг асосчиси, “Имоми Аъзам Абу Ҳанифа” куняси билан машҳур бўлган мазҳаббошимизнинг исмлари Нўъмон ибн Собитдир (Аллоҳ таоло у зотни раҳматига мушарраф этсин). У зот ҳижрий 80 йили (699 мил.) Куфада туғилганлар. Ҳижрий 150 йили (767 мил.) Бағдодда вафот этганлар.
Мазҳаббошимиз Имоми Аъзам Абу Ҳанифа (раҳматуллоҳи алайҳ) юксак фазлу камол эгаси бўлганлар. Аҳли сунна вал жамоанинг бошқа мазҳаббошилари ҳам Имоми Аъзамни ўзларига устоз деб билганлар.
Буюк имомнинг ҳаёт йўллари, сермаҳсул фаолиятлари, ёзган асарлари ҳамма замон ва маконларда олимлар кенг тадқиқ этишиб, кўплаб китоблар, рисолалар ёзишган.
Шундай олимлардан бири Муҳаммад Муҳаммад Абу Заҳв бир китобида ёзишича: “Бутун мусулмонлар Имом Абу Ҳанифанинг мужтаҳидлигини эътироф этган. Мужтаҳидликнинг шартларидан бири эса Қуръони каримни ва Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ҳадисларини, уларнинг маъноларини тўла ва чуқур билишидир”.
Имоми Аъзам ривоят қилган ҳадислардан танлаб, бир муснад қилган Муҳаммад Маҳмуд Хоразмий китоб муқаддимасида бундай ёзади: “Шомда Имоми Аъзамнинг мақомларини билмаган жоҳилларнинг у зотга нисбатан “оз ҳадис билади” деган сўзларини эшитдим. Бу гап менинг диний ҳамиятимни қўзғади. Имоми Аъзам ривоят қилган ҳадисларни уламолар ўн беш муснадга жамлашган. Мен улардан исноди такрорланмаган ҳадисларни териб, фиқҳ бобларига ажратиб, бир муснад қилдим” (“Ал-ҳадис вал-муҳаддисун”, Байрут, 1984).
“Сиз динда кўп қиёс қилмоқдасиз”, деган кишиларга Имоми Аъзам жума куни Куфа масжидида мазҳабининг моҳиятини тушунтириб: “Мен Аллоҳ таолонинг Китобига, Расулуллоҳнинг (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) суннатларига, улардан кейин эса саҳобаларнинг айтганларига амал қиламан, агар масала жавобини уларда тополмасам, қиёсга ўтаман”, деганлар.
Шунда жамоат Имомнинг қўлини ўпиб: “Сиз олимлар сарварисиз, сиз ҳақингиздаги олдинги ёмон гап-сўзларимиз учун бизни кечиринг”, дейишди. Имоми Аъзам: “Аллоҳ таоло бизни ва сизни кечирсин!” дедилар” (“Уқудъул жавоҳирул мунифа”, 1—5-бетлар).
Абу Ҳанифа “раъйни ҳадисдан устун қўяди” деган фикр ҳам асоссиздир. Абу Ҳанифа масала чиқаришда ўзлари тутган йўлни бундай баён этганлар: “Мен масалани, тополсам, Қуръони каримдан оламан. Агар унда тополмасам, Расулуллоҳнинг (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) суннатларидан ва саҳиҳ ҳадислардан оламан. Агар Қуръони карим ва Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) суннатларида тополмасам, истаганим бир саҳобийдан оламан, уларнинг сўзлари турганида бошқанинг сўзини олмайман. Агар иш Иброҳим, Шаъбий, Ҳасан, Ибн Сирин, Саъид ибн Мусаййаб каби ижтиҳод қилувчиларга тақалса, ўзим ҳам улар каби ижтиҳод қиламан” (Хазарий. “Тарихут ташрих”).
Абу Ҳанифа даврларида зиндиқ ва мубтадиъларнинг ҳадис тўқиши кўпайган эди. Шунинг учун мазҳаббошимиз ҳадисларни қабул қилиш борасида қаттиқ шартлар қўйганлар. Бу ҳол Абу Ҳанифанинг динимиз муҳофазасида ҳарис бўлганларидандир.
Барча мужтаҳидлар ўзларининг шартларига тўғри келмаган, насх бўлган, саҳиҳ далилга зид ҳадисларни қабул қилишмаган. Имом Молик (раҳматуллоҳи алайҳ) етмиш масалани бу борада ҳадислар шартларига тўғри келмагани учун ўз раъйлари билан чиқарганлар (Ибн Абдулбар. “Жамъу баёнил илм”).
Мустақиллик туфайли мазҳаббошимиз Имоми Аъзам Абу Ҳанифанинг “Ал-фиқҳ ал-акбар”, “Ал-олим вал мутааллим”, “Асарлар”, “Муснад” каби асарлари ўзбек тилига таржима қилинди, чоп этилди. Бу асарларни чуқур мутолаа этиш, ўрганиш, ёшларни ақида ва амалларда тўғри йўлдан адашмасликка чақириш долзарб вазифамиздир.

Islom olamida keng tarqalgan hanafiy mazhabining asoschisi, “Imomi A’zam Abu Hanifa” kunyasi bilan mashhur bo‘lgan mazhabboshimizning ismlari No‘‘mon ibn Sobitdir (Alloh taolo u zotni rahmatiga musharraf etsin). U zot hijriy 80 yili (699 mil.) Kufada tug‘ilganlar. Hijriy 150 yili (767 mil.) Bag‘dodda vafot etganlar.
Mazhabboshimiz Imomi A’zam Abu Hanifa (rahmatullohi alayh) yuksak fazlu kamol egasi bo‘lganlar. Ahli sunna val jamoaning boshqa mazhabboshilari ham Imomi A’zamni o‘zlariga ustoz deb bilganlar.
Buyuk imomning hayot yo‘llari, sermahsul faoliyatlari, yozgan asarlari hamma zamon va makonlarda olimlar keng tadqiq etishib, ko‘plab kitoblar, risolalar yozishgan.
Shunday olimlardan biri Muhammad Muhammad Abu Zahv bir kitobida yozishicha: “Butun musulmonlar Imom Abu Hanifaning mujtahidligini e’tirof etgan. Mujtahidlikning shartlaridan biri esa Qur’oni karimni va Payg‘ambarimiz (sollallohu alayhi va sallam) hadislarini, ularning ma’nolarini to‘la va chuqur bilishidir”.
Imomi A’zam rivoyat qilgan hadislardan tanlab, bir musnad qilgan Muhammad Mahmud Xorazmiy kitob muqaddimasida bunday yozadi: “Shomda Imomi A’zamning maqomlarini bilmagan johillarning u zotga nisbatan “oz hadis biladi” degan so‘zlarini eshitdim. Bu gap mening diniy hamiyatimni qo‘zg‘adi. Imomi A’zam rivoyat qilgan hadislarni ulamolar o‘n besh musnadga jamlashgan. Men ulardan isnodi takrorlanmagan hadislarni terib, fiqh boblariga ajratib, bir musnad qildim” (“Al-hadis val-muhaddisun”, Bayrut, 1984).
“Siz dinda ko‘p qiyos qilmoqdasiz”, degan kishilarga Imomi A’zam juma kuni Kufa masjidida mazhabining mohiyatini tushuntirib: “Men Alloh taoloning Kitobiga, Rasulullohning (sollallohu alayhi va sallam) sunnatlariga, ulardan keyin esa sahobalarning aytganlariga amal qilaman, agar masala javobini ularda topolmasam, qiyosga o‘taman”, deganlar.
Shunda jamoat Imomning qo‘lini o‘pib: “Siz olimlar sarvarisiz, siz haqingizdagi oldingi yomon gap-so‘zlarimiz uchun bizni kechiring”, deyishdi. Imomi A’zam: “Alloh taolo bizni va sizni kechirsin!” dedilar” (“Uqud’ul javohirul munifa”, 1—5-betlar).
Abu Hanifa “ra’yni hadisdan ustun qo‘yadi” degan fikr ham asossizdir. Abu Hanifa masala chiqarishda o‘zlari tutgan yo‘lni bunday bayon etganlar: “Men masalani, topolsam, Qur’oni karimdan olaman. Agar unda topolmasam, Rasulullohning (sollallohu alayhi va sallam) sunnatlaridan va sahih hadislardan olaman. Agar Qur’oni karim va Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) sunnatlarida topolmasam, istaganim bir sahobiydan olaman, ularning so‘zlari turganida boshqaning so‘zini olmayman. Agar ish Ibrohim, Sha’biy, Hasan, Ibn Sirin, Sa’id ibn Musayyab kabi ijtihod qiluvchilarga taqalsa, o‘zim ham ular kabi ijtihod qilaman” (Xazariy. “Tarixut tashrix”).
Abu Hanifa davrlarida zindiq va mubtadi’larning hadis to‘qishi ko‘paygan edi. Shuning uchun mazhabboshimiz hadislarni qabul qilish borasida qattiq shartlar qo‘yganlar. Bu hol Abu Hanifaning dinimiz muhofazasida haris bo‘lganlaridandir.
Barcha mujtahidlar o‘zlarining shartlariga to‘g‘ri kelmagan, nasx bo‘lgan, sahih dalilga zid hadislarni qabul qilishmagan. Imom Molik (rahmatullohi alayh) yetmish masalani bu borada hadislar shartlariga to‘g‘ri kelmagani uchun o‘z ra’ylari bilan chiqarganlar (Ibn Abdulbar. “Jam’u bayonil ilm”).
Mustaqillik tufayli mazhabboshimiz Imomi A’zam Abu Hanifaning “Al-fiqh al-akbar”, “Al-olim val mutaallim”, “Asarlar”, “Musnad” kabi asarlari o‘zbek tiliga tarjima qilindi, chop etildi. Bu asarlarni chuqur mutolaa etish, o‘rganish, yoshlarni aqida va amallarda to‘g‘ri yo‘ldan adashmaslikka chaqirish dolzarb vazifamizdir.

Muhammad Sharif Juman
“Hidoyat” jurnalining 2009 yil, 10-sonidan olindi.

• Олдинги
• Кейинги