Фотима Самарқандийя — фақиҳларга фатво берган хоним

Тарихда Фотима Самарқандийя деб ном қолдирган бу аёл аёл ўз даврининг катта олими Алоуддин Самарқандий раҳматуллоҳи алайҳнинг қизи бўлган. Оталари ўзларига келган фатвони қизларига кўрсатмай туриб жавоб бермаганлар. Шунинг учун барча фатволарда оталари билан бирга қизлари Фотиманинг муҳри босилган.

Фотима Самарқандийянинг хабарлари бутун дунёга тарқалгач, арабу ажамлардан ҳатто баъзи юрт подшоҳлари томонидан совчи кела бошлайди. Лекин Алоуддин Самарқандий қизларини оддий лекин ўта илмли шогирдлари Косоний раҳматуллоҳи алайҳга берганлар.

Шогирдларига қизларини турмушга узатиш қиссаси шундай бўлган:

«Алоуддин Самарқандийнинг «Туҳфатул фуқаҳо» номли фиқҳ фанидаги машҳур асарлари бор эди. Шогирдлари Косоний ўша китобни 8 жилдлик китоб қилиб шарҳладилар ва «Бадоиус саноиъ» деб ном қўйдилар. Китобни кўрган устозлари қизларини шогирдларига никоҳлаб қўйдилар».

Шунинг учун баъзилар:

(شَرَحَ تُحْفَتَهُ وَزَوَّجَهُ ابْنَتَهُ)

Яъни: «Туҳфа китобини шарҳлатиб қизини ўшанга турмушга берди», дер эди.

Фотима Самарқандийя турмушга чиққач илм олиш ва илм беришдан тўхтамадилар. У киши эрларига ҳам баъзи масалаларда берган фатволарини тўғрилаб, эрлари қилган хатоларини баён қилиб берар эдилар.

Бу ҳақда муаррих Ибн Адим шундай ёзади:

«Фотима мазҳабдаги фиқҳий масалаларни эридан кўра яхшироқ биларди. Баъзида Косоний хато қилиб қўйса Фотима, унинг хатосини тўғрилаб фатводаги хатосини баён қилиб берар эди. Ҳатто Косонийнинг ўзи ҳам баъзи масалаларда аёлидан фатво сўрарди».

Ушбу фақиҳа аёл 581 ҳижрий санада Ҳозирги Сурияда Ҳалаб шаҳрида вафот қилганлар. Қабрлари Иброҳим Халил жоме масжиди олдидаги қабристонда. Аёллари вафот этгандан сўнг Косоний раҳматуллоҳи алайҳ ҳар жума куни аёлларини зиёрат қилгани келар эдилар. Кейинчалик Косоний ҳам вафот қилдилар ва у киши ҳам Сурияда дафн қилиндилар. 

Одилхон қори Юнусхон ўғли

Tarixda Fotima Samarqandiyya deb nom qoldirgan bu ayol ayol o‘z davrining katta olimi Alouddin Samarqandiy rahmatullohi alayhning qizi bo‘lgan. Otalari o‘zlariga kelgan fatvoni qizlariga ko‘rsatmay turib javob bermaganlar. Shuning uchun barcha fatvolarda otalari bilan birga qizlari Fotimaning muhri bosilgan.

Fotima Samarqandiyyaning xabarlari butun dunyoga tarqalgach, arabu ajamlardan hatto ba’zi yurt podshohlari tomonidan sovchi kela boshlaydi. Lekin Alouddin Samarqandiy qizlarini oddiy lekin o‘ta ilmli shogirdlari Kosoniy rahmatullohi alayhga berganlar.

Shogirdlariga qizlarini turmushga uzatish qissasi shunday bo‘lgan:

«Alouddin Samarqandiyning «Tuhfatul fuqaho» nomli fiqh fanidagi mashhur asarlari bor edi. Shogirdlari Kosoniy o‘sha kitobni 8 jildlik kitob qilib sharhladilar va «Badoius sanoi’» deb nom qo‘ydilar. Kitobni ko‘rgan ustozlari qizlarini shogirdlariga nikohlab qo‘ydilar».

Shuning uchun ba’zilar:

(شَرَحَ تُحْفَتَهُ وَزَوَّجَهُ ابْنَتَهُ)

Ya’ni: «Tuhfa kitobini sharhlatib qizini o‘shanga turmushga berdi», der edi.

Fotima Samarqandiyya turmushga chiqqach ilm olish va ilm berishdan to‘xtamadilar. U kishi erlariga ham ba’zi masalalarda bergan fatvolarini to‘g‘rilab, erlari qilgan xatolarini bayon qilib berar edilar.

Bu haqda muarrix Ibn Adim shunday yozadi:

«Fotima mazhabdagi fiqhiy masalalarni eridan ko‘ra yaxshiroq bilardi. Ba’zida Kosoniy xato qilib qo‘ysa Fotima, uning xatosini to‘g‘rilab fatvodagi xatosini bayon qilib berar edi. Hatto Kosoniyning o‘zi ham ba’zi masalalarda ayolidan fatvo so‘rardi».

Ushbu faqiha ayol 581 hijriy sanada Hozirgi Suriyada Halab shahrida vafot qilganlar. Qabrlari Ibrohim Xalil jome masjidi oldidagi qabristonda. Ayollari vafot etgandan so‘ng Kosoniy rahmatullohi alayh har juma kuni ayollarini ziyorat qilgani kelar edilar. Keyinchalik Kosoniy ham vafot qildilar va u kishi ham Suriyada dafn qilindilar. 

Odilxon qori Yunusxon o‘g‘li

• Кейинги