Абул Баракот Ҳафизуддин Абдуллоҳ ибн Аҳмад Насафий

Мутафаккирнинг тўлиқ исми Ҳофиз ад-дин Абул Баракот Абдуллоҳ ибн Аҳмад ибн Маҳмуд Насафий бўлиб, Муҳаммад Шафиқ Гирболнинг “Ал-Мавсуа ал-арабийа ал-муйассара” асарида унинг таваллуди милодий 1232 йил деб кўрсатилган.

Абул Баракот Насафийнинг етук олим бўлиб етишишида устозларининг меҳнати катта бўлган. Ана шундай устозларидан бири таниқли олим Абул Важд Шамс ал-аимма Муҳаммад Кардарийдир. У бўлажак олимга тафсир, фиқҳ ва калом каби шариат илмларини пухта ўргатади. Кардарий ҳам ўз вақтида “Ҳидоя” соҳиби Бурҳониддин Марғиноний ва “Фатово Қозихон” асарининг муаллифи Фахриддин Қозихон каби устозлардан таълим олган. Маълумотларга қараганда, дастлабки фиқҳ илмини ёйган зот Абу Зайд Дабусий бўлса, ундан кейин бу илмни қайта жонлантирган зот Шамс ал-аимма Кардарий деб эътироф этилади. Шу сабаб бўлса керак, Мовароуннаҳр диёрида юзлаб фиқҳ олимлари етишиб чиқади. Бундан ташқари, Насафийнинг Ҳамид ад-дин аз-Зарир Али ибн Муҳаммад ибн Али Ромиший ва Бадриддин Жавоҳирзода Муҳаммад ибн Маҳмуд ибн Абдулкарим сингари устозлари ҳам бўлган. Шундай машҳур устозлар илмидан баҳраманд бўлган Абул Баракот “Ҳафиз уд-дин”, яъни “динни ҳимоя қилувчи” деган шарафли номга сазовор бўлган. Бу номга алломалардан икки кишигина сазовор бўлган бўлиб, булардан иккинчиси Ҳофиз ад-дин Абул Фадл Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн Наср Кабир Бухорийдир. Бу икки олим ҳам етук устоз Кардарийдан таълим олганлар.

Насафийнинг шариат илмлари – тафсир, фиқҳ ва калом соҳасида яратган қатор асарлари ҳозирга қадар олим ва талабалар орасида мўьтабар манбалар сифатида қадрланиб ўқилмоқда, тадқиқотчилар томонидан ўрганиб келинмокда. Жумладан, унинг ислом ҳуқуқи соҳасидаги “Канз ад-дақоиқ” (“Нозик масалалар хазинаси”), “Ал-Вофи” (“Тўлиқ”) ва унинг шарҳи “Ал-Кофи” (“Кифоя қилувчи”) каби асарларини санаб ўтиш мумкин. Уламолар “Канз ад-дақоиқ” асарини ислом ҳуқуқи бўйича “Ҳидоя”дан кейинги ўринга қўядилар.

“Канз ал-дақоиқ” китобида фиқҳий масалалар кенг ёритилган бўлиб, унда Абу Ҳанифа, Абу Юсуф, Имом Муҳаммад, Имом Зуфар ва Имом Шофиъий каби мужтаҳид олимларнинг фикрлари, ривоятлари келтирилган, ибодат (намоз, рўза, закот, ҳаж), муомалот, жазолар ва шу каби масалалар баён этилган. Асарнинг форс тилидаги нусхаси ҳам бўлиб, у Насруллоҳ ибн Муҳаммад Кермоний томонидан ўгирилган. Урду тилидаги таржимаси эса Аҳдуллоҳ ибн Шайх Абдураҳим томонидан амалга оширилган. Бундан ташқари, асар бир неча бор қўлда қайта кўчирилган ва нашр этилган.

“Канз ад-дақоиқ” мўьтабар китоблардан бўлгани боис унга ўндан зиёд шарҳлар ёзилган. Жумладан, Имом Фахруддин Усмон ибн Али Зайлаийнинг “Табйин ал-фақоиқ лимо фиҳи ма интазаъа мин ад-дақоиқ” (“Ад-Дақоиқдан олинган масалалар ҳақиқатини ёритиш”), Зайн ал-Обидин ибн Нажм ал-Мисрийнинг “ал-Бар ар-роиқ фи шарҳ Канз ад-дақоиқ” (“Канз ад-дақоиқнинг шарҳи тиниқ денгиз”) шарҳлари анча машҳурдир.

Абул Баракотнинг ислом ҳуқуқшунослигига оид яна бир мўьтабар асари “Ал-Вофи” (“Тўлиқ”)дир. Бу асар шунчалик қадрланадики, ҳатто баъзи олимлар уни Бурҳониддин Марғинонийнинг “Ҳидоя”си қаторида кўрадилар. Мазкур фикрни Котиб Чалабийнинг “Кашф аз-зунун” (“Гумонларни ечиш”) асарида ҳам ўқиш мумкин. Унда айтилишича, Абул Баракот “Ҳидоя”га шарҳ ёзмоқчи бўлади, лекин ўша замоннинг буюк олимларидан Тож аш-шариъа уни бу фикридан қайтаради. Сўнгра, Абул Баракот фиқҳга оид “Ал-Вофи” ва унинг шарҳи “Ал-Кофи” асарларини ёзади. Бу билан у гўё “Ҳидоя” китобини тасниф этиб, унга шарҳ битгандай бўлади. Мазкур асар бошқа машҳур китоблар қатори катта обрўга эга бўлади.

Олимнинг “Ал-Манор” (“Машъал”) номли асари усул ал-фиқҳ (ислом ҳуқуқшунослиги асослари) ва унинг қонун-қоидалари ҳақида битилган бўлиб, унда Қуръон ва ҳадис асосида ҳукм олиш, ижмо ва қиёсни қўллаш услублари каби масалалар баён этилган. У олимлар томонидан усул ал-фиқҳ соҳасидаги қисқа, лекин жуда фойдали асарлардан, деб тан олинган..

Абул Баракот Насафийнинг саналганлардан ташқари қуйидаги асарлари ҳам мавжуд:

“Ал-Мусаффо фи шарҳ ал-манзума ан-Насафийа” (“Ан-Насафий назмининг шарҳи аниқланган”) – илми каломга оид;

“Ал-Мустасфо фи шарҳ ал-фиқҳ ан-нофи” (“Фойдали фиқҳ шарҳи танланган”) – ислом ҳуқуқшунослигига оид;

“Умдат ал-ақоид” (“Ақидалар асоси”) – калом илмига оид.

Абул Баракот Насафийнинг тафсир илми бўйича аҳли илм орасида “Тафсир ан-Насафий” номи билан машҳур бўлган ва ҳанафий мазҳабига мувофиқ битилган “Мадорик ат-танзил ва ҳақоиқ ат-таъвил” (“Қуръон маънолари ва таъвил ҳақиқатлари”) китоби бошқа асарлар орасида энг қимматлиларидан бири десак, ҳеч ҳам муболаға бўлмайди. Чунки бошқа тафсир китоблари орасида катта шуҳрат қозонган “Тафсир ан-Насафий” тафсири дунё бўйича энг кенг тарқалган ҳанафий мазҳабига биноан ёзилган, ундаги оятлар айнан мотуридия таълимотига биноан баён этилиб, ўша даврнинг илм марказлари Бухоро ва Самарқанднинг олимлари фикрлари билан бойитилгандир.

Абул Баракот Насафий 1310 йилда Бағдодга келган ва шу йили рабиал-аввал ойининг жума куни кечаси Бағдодда вафот этган ҳамда Исфаҳон яқинидаги Изаж (Хузистон ва Исфаҳон оралиғида) шаҳрида дафн қилинган.

“100 Марказий Осиё мутафаккирлари” китобидан олинди.

* * *

Mutafakkirning to‘liq ismi Hofiz ad-din Abul Barakot Abdulloh ibn Ahmad ibn Mahmud Nasafiy bo‘lib, Muhammad Shafiq Girbolning “Al-Mavsua al-arabiya al-muyassara” asarida uning tavalludi milodiy 1232 yil deb ko‘rsatilgan.

Abul Barakot Nasafiyning yetuk olim bo‘lib yetishishida ustozlarining mehnati katta bo‘lgan. Ana shunday ustozlaridan biri taniqli olim Abul Vajd Shams al-aimma Muhammad Kardariydir. U bo‘lajak olimga tafsir, fiqh va kalom kabi shariat ilmlarini puxta o‘rgatadi. Kardariy ham o‘z vaqtida “Hidoya” sohibi Burhoniddin Marg‘inoniy va “Fatovo Qozixon” asarining muallifi Faxriddin Qozixon kabi ustozlardan ta’lim olgan. Ma’lumotlarga qaraganda, dastlabki fiqh ilmini yoygan zot Abu Zayd Dabusiy bo‘lsa, undan keyin bu ilmni qayta jonlantirgan zot Shams al-aimma Kardariy deb e’tirof etiladi. Shu sabab bo‘lsa kerak, Movarounnahr diyorida yuzlab fiqh olimlari yetishib chiqadi. Bundan tashqari, Nasafiyning Hamid ad-din az-Zarir Ali ibn Muhammad ibn Ali Romishiy va Badriddin Javohirzoda Muhammad ibn Mahmud ibn Abdulkarim singari ustozlari ham bo‘lgan. Shunday mashhur ustozlar ilmidan bahramand bo‘lgan Abul Barakot “Hafiz ud-din”, ya’ni “dinni himoya qiluvchi” degan sharafli nomga sazovor bo‘lgan. Bu nomga allomalardan ikki kishigina sazovor bo‘lgan bo‘lib, bulardan ikkinchisi Hofiz ad-din Abul Fadl Muhammad ibn Muhammad ibn Nasr Kabir Buxoriydir. Bu ikki olim ham yetuk ustoz Kardariydan ta’lim olganlar.

Nasafiyning shariat ilmlari – tafsir, fiqh va kalom sohasida yaratgan qator asarlari hozirga qadar olim va talabalar orasida mo‘tabar manbalar sifatida qadrlanib o‘qilmoqda, tadqiqotchilar tomonidan o‘rganib kelinmokda. Jumladan, uning islom huquqi sohasidagi “Kanz ad-daqoiq” (“Nozik masalalar xazinasi”), “Al-Vofi” (“To‘liq”) va uning sharhi “Al-Kofi” (“Kifoya qiluvchi”) kabi asarlarini sanab o‘tish mumkin. Ulamolar “Kanz ad-daqoiq” asarini islom huquqi bo‘yicha “Hidoya”dan keyingi o‘ringa qo‘yadilar.

“Kanz al-daqoiq” kitobida fiqhiy masalalar keng yoritilgan bo‘lib, unda Abu Hanifa, Abu Yusuf, Imom Muhammad, Imom Zufar va Imom Shofi’iy kabi mujtahid olimlarning fikrlari, rivoyatlari keltirilgan, ibodat (namoz, ro‘za, zakot, haj), muomalot, jazolar va shu kabi masalalar bayon etilgan. Asarning fors tilidagi nusxasi ham bo‘lib, u Nasrulloh ibn Muhammad Kermoniy tomonidan o‘girilgan. Urdu tilidagi tarjimasi esa Ahdulloh ibn Shayx Abdurahim tomonidan amalga oshirilgan. Bundan tashqari, asar bir necha bor qo‘lda qayta ko‘chirilgan va nashr etilgan.

“Kanz ad-daqoiq” mo‘tabar kitoblardan bo‘lgani bois unga o‘ndan ziyod sharhlar yozilgan. Jumladan, Imom Faxruddin Usmon ibn Ali Zaylaiyning “Tabyin al-faqoiq limo fihi ma intaza’a min ad-daqoiq” (“Ad-Daqoiqdan olingan masalalar haqiqatini yoritish”), Zayn al-Obidin ibn Najm al-Misriyning “al-Bar ar-roiq fi sharh Kanz ad-daqoiq” (“Kanz ad-daqoiqning sharhi tiniq dengiz”) sharhlari ancha mashhurdir.

Abul Barakotning islom huquqshunosligiga oid yana bir mo‘tabar asari “Al-Vofi” (“To‘liq”)dir. Bu asar shunchalik qadrlanadiki, hatto ba’zi olimlar uni Burhoniddin Marg‘inoniyning “Hidoya”si qatorida ko‘radilar. Mazkur fikrni Kotib Chalabiyning “Kashf az-zunun” (“Gumonlarni yechish”) asarida ham o‘qish mumkin. Unda aytilishicha, Abul Barakot “Hidoya”ga sharh yozmoqchi bo‘ladi, lekin o‘sha zamonning buyuk olimlaridan Toj ash-shari’a uni bu fikridan qaytaradi. So‘ngra, Abul Barakot fiqhga oid “Al-Vofi” va uning sharhi “Al-Kofi” asarlarini yozadi. Bu bilan u go‘yo “Hidoya” kitobini tasnif etib, unga sharh bitganday bo‘ladi. Mazkur asar boshqa mashhur kitoblar qatori katta obro‘ga ega bo‘ladi.

Olimning “Al-Manor” (“Mash’al”) nomli asari usul al-fiqh (islom huquqshunosligi asoslari) va uning qonun-qoidalari haqida bitilgan bo‘lib, unda Qur’on va hadis asosida hukm olish, ijmo va qiyosni qo‘llash uslublari kabi masalalar bayon etilgan. U olimlar tomonidan usul al-fiqh sohasidagi qisqa, lekin juda foydali asarlardan, deb tan olingan..

Abul Barakot Nasafiyning sanalganlardan tashqari quyidagi asarlari ham mavjud:

“Al-Musaffo fi sharh al-manzuma an-Nasafiya” (“An-Nasafiy nazmining sharhi aniqlangan”) – ilmi kalomga oid;

“Al-Mustasfo fi sharh al-fiqh an-nofi” (“Foydali fiqh sharhi tanlangan”) – islom huquqshunosligiga oid;

“Umdat al-aqoid” (“Aqidalar asosi”) – kalom ilmiga oid.

Abul Barakot Nasafiyning tafsir ilmi bo‘yicha ahli ilm orasida “Tafsir an-Nasafiy” nomi bilan mashhur bo‘lgan va hanafiy mazhabiga muvofiq bitilgan “Madorik at-tanzil va haqoiq at-ta’vil” (“Qur’on ma’nolari va ta’vil haqiqatlari”) kitobi boshqa asarlar orasida eng qimmatlilaridan biri desak, hech ham mubolag‘a bo‘lmaydi. Chunki boshqa tafsir kitoblari orasida katta shuhrat qozongan “Tafsir an-Nasafiy” tafsiri dunyo bo‘yicha eng keng tarqalgan hanafiy mazhabiga binoan yozilgan, undagi oyatlar aynan moturidiya ta’limotiga binoan bayon etilib, o‘sha davrning ilm markazlari Buxoro va Samarqandning olimlari fikrlari bilan boyitilgandir.

Abul Barakot Nasafiy 1310 yilda Bag‘dodga kelgan va shu yili rabial-avval oyining juma kuni kechasi Bag‘dodda vafot etgan hamda Isfahon yaqinidagi Izaj (Xuziston va Isfahon oralig‘ida) shahrida dafn qilingan.

“100 Markaziy Osiyo mutafakkirlari” kitobidan olindi.

• Олдинги
• Кейинги