Абу Бакр Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Абу Саҳл Сарахсий

Машҳур исломшунос-фақиҳ, Туркманистоннинг Сарахс шаҳрида дунёга келган. Бу вақт Мовароуннаҳрда қорахонийлар (927–1212) сулоласи ҳукмронлик қиларди. Муҳаммад болалигидан илмга қизиққан ва ўткир зеҳнли бўлган. Сарахсда бошланғич диний таълимни олиб, Қуръони каримни тўлиқ ёд олган, ҳадис, сарфу наҳв (грамматика), балоғат илмларини эгаллаган.

Кейинчалик у Мовароуннаҳрнинг турли шаҳарларида, жумладан, Самарқанд ва Бухорода илмини такомиллаштирган. Бухорода узоқ муддат яшаган. Бу ерда Абу Муҳаммад Абдулазиз ибн Аҳмад Бухорийдан (1057) фиқҳ, усули фиқҳ, ҳадис, калом, тафсир илмларидан дарс олиб, замонасининг етук фиқҳ олими бўлиб етишгани учун унга Шамсул-аимма (Имомлар қуёши) унвони берилган ва Сарахсий шу ном билан шуҳрат қозонган.

Имом Сарахсий ҳаётини илмга бағишлаб кўпгина асарлар ёзди. Унинг ҳаётида турли нохушликлар ҳам содир бўлди. Туҳматчи-ҳасадгўйлар ҳайит кунида қорахоний ҳукмдори Иброҳимхон шаънига тегадиган ёмон сўзлар билан Сарахсийни қораладилар. Иброҳимхон уни Бухородан Ўзганга сургун қилиб қамоққа олди. Тарихий маълумотларда аллома ўзининг машҳур “ал-Мабсут” асарини қамоқда шогирдларига ёддан айтиб ёздирганини қайд этилган.

Сарахсий ҳаётининг охирги йилларини Балхда ўтказди. Унинг вафот этган йили ҳақида турли маълумотлар бор. Балхлик Сафиюддин Воиз Балхий 1213–1214 йили ёзилган “Фазоили Балх” (“Балх фазилатлари”) асарида аллома 1094 йили Балхда вафот этгани ва Навбаҳор номли қабристонга дафн қилингани, қабрига ёзилган санани ўз кўзи билан кўрганини қайд қилган.

Сарахсий қўлида бир неча шогирдлар фиқҳнинг турли соҳаларини ўрганишган. Бурҳониддин Марғинонийнинг илк устози бобоси Абу Ҳафс Умар ибн Ҳабиб (ваф. 1141) бўлиб, у Сарахсийнинг иқтидорли шогирдларидан бўлган. Абу Бакр Муҳаммад ибн Иброҳим Ҳасирий (ваф. 1107), Абу Амр Усмон ибн Али Пайкандий (ваф.1158), Абу Муҳаммад Абдулазиз ибн Умар ал-Моза (ваф. 1111) кабилар Сарахсий шогирдлари бўлишган.

Фақиҳ Сарахсий илмий мероси ғоят катта, улардан:

1. “Китобул-мабсут” (Муфассал китоб).

2. “Усулул-фиқҳ” (Фиқҳ назарияси).

3. “Шарҳ китоб Сияри кабир” (“Катта сийрат китоби”нинг шарҳи).

4. “Ашрот ус-соа” (Қиёмат шартлари).

5. “Шарҳ китобан-нафақот лил Хассоф” (Хассофнинг “Нафа-қалар китоби”га шарҳ).

6. “Шарҳ Адабул-қозий лил Хассоф” (Хассофнинг “Қозилик адаби”га шарҳ).

7. “Шарҳ ал-Жомеъ ал-кабир” (“Катта мажмуа”га шарҳ).

8. “Шарҳ ал-Жомеъ ас-сағир” (“Кичик мажмуа”га шарҳ).

9. “Ал-фавоидул-фиқҳийя” (Фиқҳга доир фойдалар).

10. “Китоб ал-ҳайз” (Ҳайз китоби).

11. “Шарҳ Мухтасар ат-Таҳовий” (Таҳовийнинг “Мухтасар”ига шарҳ).

Сарахсий асарлари ҳозирги кунда ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаган. Ҳанафийлик кенг тарқалган ўлкаларда университет шариат факултетларида ўқитилмоқда. Бу асарларда Ислом шариатининг назарий асосларини ишлаб чиқишда буюк ҳисса қўшган Марказий Осиё ва бутун мусулмон оламида ислом маърифатини ёйишда Сарахсий ижодий меросининг таъсири каттадир.

“100 Марказий Осиё мутафаккирлари” китобидан олинди.

* * *

Mashhur islomshunos-faqih, Turkmanistonning Saraxs shahrida dunyoga kelgan. Bu vaqt Movarounnahrda qoraxoniylar (927–1212) sulolasi hukmronlik qilardi. Muhammad bolaligidan ilmga qiziqqan va o‘tkir zehnli bo‘lgan. Saraxsda boshlang‘ich diniy ta’limni olib, Qur’oni karimni to‘liq yod olgan, hadis, sarfu nahv (grammatika), balog‘at ilmlarini egallagan.

Keyinchalik u Movarounnahrning turli shaharlarida, jumladan, Samarqand va Buxoroda ilmini takomillashtirgan. Buxoroda uzoq muddat yashagan. Bu yerda Abu Muhammad Abdulaziz ibn Ahmad Buxoriydan (1057) fiqh, usuli fiqh, hadis, kalom, tafsir ilmlaridan dars olib, zamonasining yetuk fiqh olimi bo‘lib yetishgani uchun unga Shamsul-aimma (Imomlar quyoshi) unvoni berilgan va Saraxsiy shu nom bilan shuhrat qozongan.

Imom Saraxsiy hayotini ilmga bag‘ishlab ko‘pgina asarlar yozdi. Uning hayotida turli noxushliklar ham sodir bo‘ldi. Tuhmatchi-hasadgo‘ylar hayit kunida qoraxoniy hukmdori Ibrohimxon sha’niga tegadigan yomon so‘zlar bilan Saraxsiyni qoraladilar. Ibrohimxon uni Buxorodan O‘zganga surgun qilib qamoqqa oldi. Tarixiy ma’lumotlarda alloma o‘zining mashhur “al-Mabsut” asarini qamoqda shogirdlariga yoddan aytib yozdirganini qayd etilgan.

Saraxsiy hayotining oxirgi yillarini Balxda o‘tkazdi. Uning vafot etgan yili haqida turli ma’lumotlar bor. Balxlik Safiyuddin Voiz Balxiy 1213–1214 yili yozilgan “Fazoili Balx” (“Balx fazilatlari”) asarida alloma 1094 yili Balxda vafot etgani va Navbahor nomli qabristonga dafn qilingani, qabriga yozilgan sanani o‘z ko‘zi bilan ko‘rganini qayd qilgan.

Saraxsiy qo‘lida bir necha shogirdlar fiqhning turli sohalarini o‘rganishgan. Burhoniddin Marg‘inoniyning ilk ustozi bobosi Abu Hafs Umar ibn Habib (vaf. 1141) bo‘lib, u Saraxsiyning iqtidorli shogirdlaridan bo‘lgan. Abu Bakr Muhammad ibn Ibrohim Hasiriy (vaf. 1107), Abu Amr Usmon ibn Ali Paykandiy (vaf.1158), Abu Muhammad Abdulaziz ibn Umar al-Moza (vaf. 1111) kabilar Saraxsiy shogirdlari bo‘lishgan.

Faqih Saraxsiy ilmiy merosi g‘oyat katta, ulardan:

1. “Kitobul-mabsut” (Mufassal kitob).

2. “Usulul-fiqh” (Fiqh nazariyasi).

3. “Sharh kitob Siyari kabir” (“Katta siyrat kitobi”ning sharhi).

4. “Ashrot us-soa” (Qiyomat shartlari).

5. “Sharh kitoban-nafaqot lil Xassof” (Xassofning “Nafa-qalar kitobi”ga sharh).

6. “Sharh Adabul-qoziy lil Xassof” (Xassofning “Qozilik adabi”ga sharh).

7. “Sharh al-Jome’ al-kabir” (“Katta majmua”ga sharh).

8. “Sharh al-Jome’ as-sag‘ir” (“Kichik majmua”ga sharh).

9. “Al-favoidul-fiqhiyya” (Fiqhga doir foydalar).

10. “Kitob al-hayz” (Hayz kitobi).

11. “Sharh Muxtasar at-Tahoviy” (Tahoviyning “Muxtasar”iga sharh).

Saraxsiy asarlari hozirgi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Hanafiylik keng tarqalgan o‘lkalarda universitet shariat fakultetlarida o‘qitilmoqda. Bu asarlarda Islom shariatining nazariy asoslarini ishlab chiqishda buyuk hissa qo‘shgan Markaziy Osiyo va butun musulmon olamida islom ma’rifatini yoyishda Saraxsiy ijodiy merosining ta’siri kattadir.

“100 Markaziy Osiyo mutafakkirlari” kitobidan olindi.

• Олдинги
• Кейинги