Абулқосим Исҳоқ ибн Муҳаммад Ҳаким Самарқандий

Рукн: Ақида имомлари Чоп этилган: 15.12.2015

Фақиҳ, муҳаддис, мутакаллим ва мударрис Ҳаким Самарқандий номи билан машҳур бўлган олимнинг тўлиқ исми Абу-л-Қосим Исҳоқ ибн Муҳаммад ибн Исмоил ибн Иброҳим ибн Зайд Самарқандий бўлиб, у ўз замонасида бутун мусулмон оламида танилган эди.

Ёзма манбаларда кўрсатилишича у илмга ниҳоятда қизиққан ва Самарқанд мадрасаларида мударрислик қилган. Илми баён ва бошқа илмларга оид араб тилидан қилган таржималаридан кўпчилик талабалар баҳра олган.

Ҳаким Самарқандий ўз замонидаёқ катта шуҳрат қозонган буюк алломалар Абулҳасан Али ар-Рустуғфоний, Муҳаммад ибн Фазл ал-Балхий, Абу Мансур ал-Мотуридий, Абу Бакр ал-Варроқ, Муҳаммад ибн Ҳузайм ал-Қаллос, Абу Наср ал- Ийодий, Абдуллоҳ ибн Саҳл ар-Роизийлардан сабоқлар олади. У мазкур мутафаккирлардан тафсир, ҳадис, айниқса, фиқҳ ва калом илмларидан чуқур таълим олган ва йирик олим даражасига етишган.

Ҳаким Самарқандий яшаган даврда мусулмон оламининг турли томонларида, жумладан, Мовароуннаҳр ўлкасида ҳам турли хил оқим ва фирқалар пайдо бўлади. Улар ислом динини бузиб талқин қилиб, нотўғри ақидалар тарқатишар, бунинг натижасида, кўп мусулмонлар ҳидоят йўлидан оғиб, ҳақиқий исломий ақидалардан узоқлашиб қолган эдилар. Ҳаким Самарқандий замондоши Абу Мансур Мотуридий билан бирга Самарқанддаги мадрасада раҳбарлик қилиб, тарқала бошлаган бузуқ мафкураларга қарши курашганлар.

Самарқандийнинг энг асосий асари “ас-Савод ал-аъзам фил-калом” (“Калом илмида буюк асар”) бўлиб, у IX –X асрларнин туташ давридаги Мовароуннахр ҳанафийларининг илоҳият масалаларига оид қарашларини акс эттиради. Асар илоҳиятнинг айрим асосий масалалари билан чекланиб қолмайди. Иймоннинг таърифи, гуноҳларнинг ҳолати, тақдир ёки нариги дунё ҳисоб-китоби каби кўриб чиқилиши одатий бўлган масалалардан ташқари, олим яна кўп мавзуларга тўхталади. Аллоҳ ва унинг сифатлари, Қуръон яратувчисининг қудрати, Қуръоннинг манбалари, эсхатология ва тақво, авлиёларни ҳурмат қилиш ва зоҳидлик, жамоалар ўртасидаги ижтимоий–сиёсий муносабатлар ва ҳатто фиқҳ илмининг ўзига хос муаммоларига ҳам алоҳида эътибор қаратилади. Бу китоб “ас-Суол ал-аъзам” (Буюк савол) деб ҳам юритилади.

“100 Марказий Осиё мутафаккирлари” китобидан олинди.

* * *

Faqih, muhaddis, mutakallim va mudarris Hakim Samarqandiy nomi bilan mashhur bo‘lgan olimning to‘liq ismi Abu-l-Qosim Ishoq ibn Muhammad ibn Ismoil ibn Ibrohim ibn Zayd Samarqandiy bo‘lib, u o‘z zamonasida butun musulmon olamida tanilgan edi.

Yozma manbalarda ko‘rsatilishicha u ilmga nihoyatda qiziqqan va Samarqand madrasalarida mudarrislik qilgan. Ilmi bayon va boshqa ilmlarga oid arab tilidan qilgan tarjimalaridan ko‘pchilik talabalar bahra olgan.

Hakim Samarqandiy o‘z zamonidayoq katta shuhrat qozongan buyuk allomalar Abulhasan Ali ar-Rustug‘foniy, Muhammad ibn Fazl al-Balxiy, Abu Mansur al-Moturidiy, Abu Bakr al-Varroq, Muhammad ibn Huzaym al-Qallos, Abu Nasr al- Iyodiy, Abdulloh ibn Sahl ar-Roiziylardan saboqlar oladi. U mazkur mutafakkirlardan tafsir, hadis, ayniqsa, fiqh va kalom ilmlaridan chuqur ta’lim olgan va yirik olim darajasiga yetishgan.

Hakim Samarqandiy yashagan davrda musulmon olamining turli tomonlarida, jumladan, Movarounnahr o‘lkasida ham turli xil oqim va firqalar paydo bo‘ladi. Ular islom dinini buzib talqin qilib, noto‘g‘ri aqidalar tarqatishar, buning natijasida, ko‘p musulmonlar hidoyat yo‘lidan og‘ib, haqiqiy islomiy aqidalardan uzoqlashib qolgan edilar. Hakim Samarqandiy zamondoshi Abu Mansur Moturidiy bilan birga Samarqanddagi madrasada rahbarlik qilib, tarqala boshlagan buzuq mafkuralarga qarshi kurashganlar.

Samarqandiyning eng asosiy asari “as-Savod al-a’zam fil-kalom” (“Kalom ilmida buyuk asar”) bo‘lib, u IX –X asrlarnin tutash davridagi Movarounnaxr hanafiylarining ilohiyat masalalariga oid qarashlarini aks ettiradi. Asar ilohiyatning ayrim asosiy masalalari bilan cheklanib qolmaydi. Iymonning ta’rifi, gunohlarning holati, taqdir yoki narigi dunyo hisob-kitobi kabi ko‘rib chiqilishi odatiy bo‘lgan masalalardan tashqari, olim yana ko‘p mavzularga to‘xtaladi. Alloh va uning sifatlari, Qur’on yaratuvchisining qudrati, Qur’onning manbalari, esxatologiya va taqvo, avliyolarni hurmat qilish va zohidlik, jamoalar o‘rtasidagi ijtimoiy–siyosiy munosabatlar va hatto fiqh ilmining o‘ziga xos muammolariga ham alohida e’tibor qaratiladi. Bu kitob “as-Suol al-a’zam” (Buyuk savol) deb ham yuritiladi.

“100 Markaziy Osiyo mutafakkirlari” kitobidan olindi.