Маҳмуд Замахшарий

Алломанинг тўлиқ исми Абул Қосим Маҳмуд ибн Умар Замахшарий бўлиб, у ҳижрий 467 йил ражаб ойининг 27-куни (1075 йил 19 март) Хоразмнинг Замахшар қишлоғида туғилган. Отаси кўп вақтини Қуръон тиловати-ю намоз ўқиш билан ўтказар, Замахшардаги масжидлардан бирида имомлик ҳам қилган.

Оғир иллат туфайли аллома ёшлигидан оқсоқ бўлиб қолади ва шундан сўнг отаси уни оғир меҳнатга мажбурламай, мадрасага беради. Замахшарий илмга бўлган зўр иштиёқи туфайли араб тили ва адабиёти, диний илмлар ва хаттотликни пухта эгаллайди.

Унинг буюк олим бўлиб етишишида устозларининг ҳам ҳиссаси беқиёс. Хусусан, Абу Мудар ибн Жарир ад-Даббий ал-Исфаҳонийдан тил, луғат ва адабиётдан таълим олган. Бағдодда шайхулислом Абу Мансур Наср ал-Хорисий, Абу Соад аш-Шаққоний, Абу Хаттоб ибн Абул Батарлардан ҳадис илмини ўрганган бўлса, Маккада наҳв ва фиқҳ бўйича Абу Бакр Абдуллоҳ ибн Талхат ал-Ябирий ал-Андалусий, шайх ас-Садид ал-Хайятийлардан сабоқ олган. Луғат илмини эса Абу Мансур Мавҳуб абн ал-Ходар ал-Жаволиқий каби машҳур олимлардан ўрганган.

Олим кўп асарларини Маккадалигида ёзган. Ҳаётида чуқур из қолдирган бу заминда Замахшарий беш йилга яқин яшаган. Алломанинг Жоруллоҳ (Аллоҳ қўшниси) деган шарафли таърифга сазовор бўлиши шундан. Ислом оламида йирик олим даражасига кўтарилган Замахшарийнинг Хоразмда ҳам, Шарқнинг бошқа шаҳарларида ҳам жуда кўп шогирдлари бўлган. У қариндош-уруғларининг қийин-қистовларига қарамасдан, уйланмаган. Буюк аллома ҳижрий 538 йилда арафа кечаси (1144 йил 14 апрел) Хоразмда вафот этган.

Замахшарий араб тили грамматикаси, луғатшунослик, адабиёт, аруз илми, жўғрофия, тафсир, ҳадис ва фиқҳга оид 50 дан ортиқ асарлар ёзган. Жумладан, унинг «Муфассал» асари араб тили грамматикасига оид китоб бўлиб, нафақат Шарқ, балки Ғарбда ҳам жуда машҳур эди. Айнан шу асар туфайли олимлар: «Агар шу турк (Замахшарий) бўлмаганида эди, араблар ўз тиллари наҳви (грамматика)ни унутиб юборган бўларди», деб айтишган.

Олимнинг «Муқаддамул адаб» асари тилшуносликка, «Асосул балоғат» китоби нутқ маданиятига, «Атвоқуз заҳаб фил Мавоиз вал хутаб» рисоласи дидактикага, «Рабиул аброр ва нусусул ахёр»и адабиёт, тарихга бағишланган.

Замахшарийнинг «Ал-Кашшоф ан ҳақоиқит танзил ва уюнил ақовил фи вужуҳит таъвил» асарини алоҳида тилга олмасликнинг иложи йўқ. Асар Қуръоннинг шарҳи, яъни тафсирдир. Асарнинг ёзилиш тури мураккаблигига қарамай, бутун жаҳонда катта шуҳрат қозонган. Ҳатто шу кунларда ҳам Қоҳирадаги «Ал-Азҳар» университети талабалари «Ал-Кашшоф»ни алоҳида ўқув курсида ўрганадилар. Чуқур билими, зукколиги ва бошқа сифатлари туфайли аллома «Араб ва ажам устози», «Хоразм фахри» дея тилга олинади.

“Ирфон” тақвимининг 2010 йил, 4-сонидан олинди.

* * *

Allomaning to‘liq ismi Abul Qosim Mahmud ibn Umar Zamaxshariy bo‘lib, u hijriy 467 yil rajab oyining 27-kuni (1075 yil 19 mart) Xorazmning Zamaxshar qishlog‘ida tug‘ilgan. Otasi ko‘p vaqtini Qur’on tilovati-yu namoz o‘qish bilan o‘tkazar, Zamaxshardagi masjidlardan birida imomlik ham qilgan.

Og‘ir illat tufayli alloma yoshligidan oqsoq bo‘lib qoladi va shundan so‘ng otasi uni og‘ir mehnatga majburlamay, madrasaga beradi. Zamaxshariy ilmga bo‘lgan zo‘r ishtiyoqi tufayli arab tili va adabiyoti, diniy ilmlar va xattotlikni puxta egallaydi.

Uning buyuk olim bo‘lib yetishishida ustozlarining ham hissasi beqiyos. Xususan, Abu Mudar ibn Jarir ad-Dabbiy al-Isfahoniydan til, lug‘at va adabiyotdan ta’lim olgan. Bag‘dodda shayxulislom Abu Mansur Nasr al-Xorisiy, Abu Soad ash-Shaqqoniy, Abu Xattob ibn Abul Batarlardan hadis ilmini o‘rgangan bo‘lsa, Makkada nahv va fiqh bo‘yicha Abu Bakr Abdulloh ibn Talxat al-Yabiriy al-Andalusiy, shayx as-Sadid al-Xayyatiylardan saboq olgan. Lug‘at ilmini esa Abu Mansur Mavhub abn al-Xodar al-Javoliqiy kabi mashhur olimlardan o‘rgangan.

Olim ko‘p asarlarini Makkadaligida yozgan. Hayotida chuqur iz qoldirgan bu zaminda Zamaxshariy besh yilga yaqin yashagan. Allomaning Jorulloh (Alloh qo‘shnisi) degan sharafli ta’rifga sazovor bo‘lishi shundan. Islom olamida yirik olim darajasiga ko‘tarilgan Zamaxshariyning Xorazmda ham, Sharqning boshqa shaharlarida ham juda ko‘p shogirdlari bo‘lgan. U qarindosh-urug‘larining qiyin-qistovlariga qaramasdan, uylanmagan. Buyuk alloma hijriy 538 yilda arafa kechasi (1144 yil 14 aprel) Xorazmda vafot etgan.

Zamaxshariy arab tili grammatikasi, lug‘atshunoslik, adabiyot, aruz ilmi, jo‘g‘rofiya, tafsir, hadis va fiqhga oid 50 dan ortiq asarlar yozgan. Jumladan, uning «Mufassal» asari arab tili grammatikasiga oid kitob bo‘lib, nafaqat Sharq, balki G‘arbda ham juda mashhur edi. Aynan shu asar tufayli olimlar: «Agar shu turk (Zamaxshariy) bo‘lmaganida edi, arablar o‘z tillari nahvi (grammatika)ni unutib yuborgan bo‘lardi», deb aytishgan.

Olimning «Muqaddamul adab» asari tilshunoslikka, «Asosul balog‘at» kitobi nutq madaniyatiga, «Atvoquz zahab fil Mavoiz val xutab» risolasi didaktikaga, «Rabiul abror va nususul axyor»i adabiyot, tarixga bag‘ishlangan.

Zamaxshariyning «Al-Kashshof an haqoiqit tanzil va uyunil aqovil fi vujuhit ta’vil» asarini alohida tilga olmaslikning iloji yo‘q. Asar Qur’onning sharhi, ya’ni tafsirdir. Asarning yozilish turi murakkabligiga qaramay, butun jahonda katta shuhrat qozongan. Hatto shu kunlarda ham Qohiradagi «Al-Azhar» universiteti talabalari «Al-Kashshof»ni alohida o‘quv kursida o‘rganadilar. Chuqur bilimi, zukkoligi va boshqa sifatlari tufayli alloma «Arab va ajam ustozi», «Xorazm faxri» deya tilga olinadi.

“Irfon” taqvimining 2010 yil, 4-sonidan olindi.

• Олдинги
• Кейинги