Берунийнинг изланишлари

Рукн: Тарих Чоп этилган: 31.12.2014

Беруний ўзигача маълум бўлган ва тарихий манбалардаги хабарларни йил ҳисобларини қўллаб аниқлашга, уларни саралаб, баъзи ўринларда астрономик кузатувлари натижасида олган хулосалари асосида таҳлил қилишга уринган[1]. Бу борада у, айниқса, баҳсли масалаларга кенгроқ тўхталади.

Беруний ўрганган масалалардан бири Қуръоннинг нозил этилган санаси ҳақидадир. У Пайғамбаримиздан ривоят қилинган ҳадис асосида Қуръони каримнинг душанба куни туширилганини айтган[2], аммо бу қайси санага тўғри келиши борасида турли фикрлар борлигини таъкидлаган. Ушбу масалани аниқлаштириш учун олим ояти карималарга таяниб фикр юритади. У Каломуллоҳ Рамазон ойида[3] туширилгани аниқ экани “Рамазон ойи шундайки, унда Қуръон туширилди...” (Бақара, 185) мазмунли оят бунга далил бўлишини билдиради. Олимлар орасида Қуръоннинг нозил бўлишини Рамазоннинг 24-санаси билан боғловчилар борлигини айтади. Бундан ташқари, айрим олимларнинг Анфол сурасининг 41-оятидаги “Агар Аллоҳга ва ажрим куни – икки қўшин тўқнашган куни бандамиз (Муҳаммад)га нозил қилган нарсамиз (оятлар, фаришталар, ғалаба)га имон келтирган бўлсангиз”, деган маълумотларга таяниб, ушбу оятдаги “икки қўшин тўқнашган” сўзлари Рамазон ойининг ўн еттинчи кунида содир бўлган Бадр жангини англатиши, бинобарин, Қуръони каримнинг туширилиши ҳам шу кунга тўғри келишини хулоса қилганларини таъкидлайди[4].

Беруний диний манбаларнинг нозил этилиш санаси ҳақидаги турли фикрларни келтириб “Яна Худо билади”, дея хулосалайди. Бу ҳол унинг эътиқодий масалалар, айниқса, аниқлаштира олишга кўзи етмаган ихтилофлардан ўзини узоқ тутиб, хато ёки асоссиз хулосага келишдан тийилишини кўрсатади.

Беруний Муҳаммад пайғамбаримизнинг ҳаётларига оид масалаларни ҳам ҳар томонлама таҳлил қилган. У ўз асарларида Пайғамбаримизнинг насаблари Абдуллоҳ ибн Абдулмутталиб ибн Ҳошим ибн Абду Манноф ибн Қусай ибн Килоб ибн Мурра ибн Каъб ибн Луайя ибн Ғолиб ибн Фиҳр ибн Молик ибн ан-Назр ибн Кинон ибн Ҳузайма ибн Мудрик ибн Илёс ибн Музар ибн Низор ибн Маадд ибн Аднон экани, Исмоил ибн Иброҳим авлодидан бўлганини таъкидлайди[5].

Беруний Муҳаммад пайғамбаримизнинг туғилган саналари борасида ихтилофлар борлигини айтиб, бу борадаги маълумотларни саралашга ва таҳлил қилишга ҳаракат қилади. Шаъбий[6] китобидан у қуйидаги сўзларни келтиради: “Биров Пайғамбар душанбага ўтар кечаси рабиъул аввал ойининг[7] иккинчисида, биров саккизинчисида деса, бошқаси ўн учинчисида туғилди, деган. Яна биров Хусрав Нўшеравон[8] подшоҳлигининг қирқ олтинчи йилида[9], биров қирқ иккинчи, биров қирқ учинчи йилида туғилди, деган. Шунинг учун бу ихтилоф баробарида Пайғамбар умри ҳақида ҳам келишмовчилик бор”[10]. Беруний шунингдек, Муҳаммад ибн Жобир Баттоний[11] ўзининг “Китобул кусуфот”ида: “Пайғамбар душанба кечаси йигирманчи найсон Искандар эрасининг[12] саккиз юз саксон иккинчи йилида дунёга келган”, деб ёзганини, ас-Салломий ўзининг “Эралар китоби”да: “У рамазон ойининг ўн иккинчи санаси душанба куни тонг отарда туғилган”, деб қайд этганини, Ҳамза ал-Исфаҳоний[13] эса “Буюк миллатлар эраларига оид” китобида: “У рабиъул аввалнинг иккинчи, баъзиларнинг айтишича эса саккизинчи, бошқаларнинг айтишича, ўн учинчи куни кечаси туғилган. Унинг душанба куни рабиъул аввал ойининг биринчи ярмида туғилгани ҳақида ихтилоф қилмаганлар ва туғилиши Анушервон подшоҳлигининг қирқинчи, қирқ биринчи, ёки қирқ учинчи йилида бўлди, деганлар” каби фикрларни қиёсий ҳолда келтиради[14]. Юқоридаги фикрларни ўрганган Беруний Пайғамбаримизнинг туғилган саналарини қуйидагича келтиради: “Пайғамбар “Асҳоби фил” Маккага келганидан эллик кун кейин туғилди. Бу воқеа Муҳаммад ибн Мусо Хоразмийнинг “Китоб ат-тарих” асаридаги сўзига кўра, Анушервон подшоҳлигининг қирқ иккинчи йилида ёки Искандар эрасининг саккиз юз саксон иккинчи йилида найсоннинг йигирманчи кунида эди”. Демак, агар бу саналар милодий ҳисобга ўгирилса, 570 чиқади. “Асҳоби фил” воқеаси эса муҳаррам ойининг ўн еттинчи кунида юз бергани ҳисобга олинса, Пайғамбаримиз Муҳаммад 570 йил рабиул аввал ойининг еттинчисида туғилганлари аниқ бўлади.

Шу ўринда олим бу масалага оид “Пайғамбаримиздан душанба кунининг рўзаси ҳақида сўралганида, у зот: “Бу мен туғилган кун, шу куни пайғамбар қилиб юборилдим, шу куни менга Қуръон туширилди ва шу куни ҳижрат қилдим”, деган ҳадисни исбот сифатида қайд этади[15]. Юқоридаги ҳадис асосида Беруний пайғамбарликнинг тушиши ражаб ойининг йигирма олтинчи санаси душанба кунига тўғри келишини билдириб, бир қатор олимларнинг асарларидан бу борадаги фикрларни келтиради[16].

Булардан ташқари Беруний ҳаж, қурбонлик қилиш, ҳайит, арафа куни, Қадр кечаси каби масалалар ҳақида ҳам таҳлилий равишда тўхталиб ўтган.

Зилола Туйчибоева,

Тошкент ислом университети, тадқиқотчи

“Ҳидоят” журналининг 2012 йил, 7-сонидан олинди.

^{[1] Seyyed Hossein Nasr. An Introduction to Islamic Cosmological Doctrines, Concepaons of narure and methods used for its study by the Ikhwan al-afa', al-Biruni and Ibn Sina. – New York: New York Press, 1964. – P. 113.}

^{[2] Қаранг: Беруний, Абу Райҳон Муҳаммад ибн Аҳмад. Танланган асарлар. – Ж. I. / Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар. – Т.: Фан, 1965. – Б. 388 (бундан кейин “Осорул боқия” деб берилади).}

^{[3] Ҳижрий тақвим бўйича 9-ой.}

^{[4] Қаранг: “ал-Осорул боқия”, 393.}

^{[5] Қаранг: “ал-Осорул боқия”, 75.}

^{[6] Яшаган йиллари номаълум. Маълумотларга кўра, мусулмон ривоятларини нақл қилган ровий бўлган.}

^{[7] Ҳижрий тақвим бўйича 3-ой.}

^{[8] Анушервон (531–579).}

^{[9] Мил. 577–йил.}

^{[10] Қаранг: “ал-Осорул боқия”, 66.}

^{[11] Муҳаммад ибн Жобир ал-Баттоний (858- 929) буюк астроном ва геометрик олим.}

^{[12] Ҳозирда бу эра “салавкийлар эраси” деб номланиб, асарда у 312-йилнинг 1-октябридан ҳисобланган.}

^{[13] Ҳамза Исфаҳоний – Х асрда яшаган тарихчи.}

^{[14] Қаранг: “ал-Осорул боқия”, 390.}

^{[15] Қаранг: “ал-Осорул боқия”, 388.}

^{[16] Қаранг: “ал-Осорул боқия”, 391.}

* * *

Beruniy o‘zigacha ma’lum bo‘lgan va tarixiy manbalardagi xabarlarni yil hisoblarini qo‘llab aniqlashga, ularni saralab, ba’zi o‘rinlarda astronomik kuzatuvlari natijasida olgan xulosalari asosida tahlil qilishga uringan[1]. Bu borada u, ayniqsa, bahsli masalalarga kengroq to‘xtaladi.

Beruniy o‘rgangan masalalardan biri Qur’onning nozil etilgan sanasi haqidadir. U Payg‘ambarimizdan rivoyat qilingan hadis asosida Qur’oni karimning dushanba kuni tushirilganini aytgan[2], ammo bu qaysi sanaga to‘g‘ri kelishi borasida turli fikrlar borligini ta’kidlagan. Ushbu masalani aniqlashtirish uchun olim oyati karimalarga tayanib fikr yuritadi. U Kalomulloh Ramazon oyida[3] tushirilgani aniq ekani “Ramazon oyi shundayki, unda Qur’on tushirildi...” (Baqara, 185) mazmunli oyat bunga dalil bo‘lishini bildiradi. Olimlar orasida Qur’onning nozil bo‘lishini Ramazonning 24-sanasi bilan bog‘lovchilar borligini aytadi. Bundan tashqari, ayrim olimlarning Anfol surasining 41-oyatidagi “Agar Allohga va ajrim kuni – ikki qo‘shin to‘qnashgan kuni bandamiz (Muhammad)ga nozil qilgan narsamiz (oyatlar, farishtalar, g‘alaba)ga imon keltirgan bo‘lsangiz”, degan ma’lumotlarga tayanib, ushbu oyatdagi “ikki qo‘shin to‘qnashgan” so‘zlari Ramazon oyining o‘n yettinchi kunida sodir bo‘lgan Badr jangini anglatishi, binobarin, Qur’oni karimning tushirilishi ham shu kunga to‘g‘ri kelishini xulosa qilganlarini ta’kidlaydi[4].

Beruniy diniy manbalarning nozil etilish sanasi haqidagi turli fikrlarni keltirib “Yana Xudo biladi”, deya xulosalaydi. Bu hol uning e’tiqodiy masalalar, ayniqsa, aniqlashtira olishga ko‘zi yetmagan ixtiloflardan o‘zini uzoq tutib, xato yoki asossiz xulosaga kelishdan tiyilishini ko‘rsatadi.

Beruniy Muhammad payg‘ambarimizning hayotlariga oid masalalarni ham har tomonlama tahlil qilgan. U o‘z asarlarida Payg‘ambarimizning nasablari Abdulloh ibn Abdulmuttalib ibn Hoshim ibn Abdu Mannof ibn Qusay ibn Kilob ibn Murra ibn Ka’b ibn Luayya ibn G‘olib ibn Fihr ibn Molik ibn an-Nazr ibn Kinon ibn Huzayma ibn Mudrik ibn Ilyos ibn Muzar ibn Nizor ibn Maadd ibn Adnon ekani, Ismoil ibn Ibrohim avlodidan bo‘lganini ta’kidlaydi[5].

Beruniy Muhammad payg‘ambarimizning tug‘ilgan sanalari borasida ixtiloflar borligini aytib, bu boradagi ma’lumotlarni saralashga va tahlil qilishga harakat qiladi. Sha’biy[6] kitobidan u quyidagi so‘zlarni keltiradi: “Birov Payg‘ambar dushanbaga o‘tar kechasi rabi’ul avval oyining[7] ikkinchisida, birov sakkizinchisida desa, boshqasi o‘n uchinchisida tug‘ildi, degan. Yana birov Xusrav No‘sheravon[8] podshohligining qirq oltinchi yilida[9], birov qirq ikkinchi, birov qirq uchinchi yilida tug‘ildi, degan. Shuning uchun bu ixtilof barobarida Payg‘ambar umri haqida ham kelishmovchilik bor”[10]. Beruniy shuningdek, Muhammad ibn Jobir Battoniy[11] o‘zining “Kitobul kusufot”ida: “Payg‘ambar dushanba kechasi yigirmanchi nayson Iskandar erasining[12] sakkiz yuz sakson ikkinchi yilida dunyoga kelgan”, deb yozganini, as-Sallomiy o‘zining “Eralar kitobi”da: “U ramazon oyining o‘n ikkinchi sanasi dushanba kuni tong otarda tug‘ilgan”, deb qayd etganini, Hamza al-Isfahoniy[13] esa “Buyuk millatlar eralariga oid” kitobida: “U rabi’ul avvalning ikkinchi, ba’zilarning aytishicha esa sakkizinchi, boshqalarning aytishicha, o‘n uchinchi kuni kechasi tug‘ilgan. Uning dushanba kuni rabi’ul avval oyining birinchi yarmida tug‘ilgani haqida ixtilof qilmaganlar va tug‘ilishi Anushervon podshohligining qirqinchi, qirq birinchi, yoki qirq uchinchi yilida bo‘ldi, deganlar” kabi fikrlarni qiyosiy holda keltiradi[14]. Yuqoridagi fikrlarni o‘rgangan Beruniy Payg‘ambarimizning tug‘ilgan sanalarini quyidagicha keltiradi: “Payg‘ambar “Ashobi fil” Makkaga kelganidan ellik kun keyin tug‘ildi. Bu voqea Muhammad ibn Muso Xorazmiyning “Kitob at-tarix” asaridagi so‘ziga ko‘ra, Anushervon podshohligining qirq ikkinchi yilida yoki Iskandar erasining sakkiz yuz sakson ikkinchi yilida naysonning yigirmanchi kunida edi”. Demak, agar bu sanalar milodiy hisobga o‘girilsa, 570 chiqadi. “Ashobi fil” voqeasi esa muharram oyining o‘n yettinchi kunida yuz bergani hisobga olinsa, Payg‘ambarimiz Muhammad 570 yil rabiul avval oyining yettinchisida tug‘ilganlari aniq bo‘ladi.

Shu o‘rinda olim bu masalaga oid “Payg‘ambarimizdan dushanba kunining ro‘zasi haqida so‘ralganida, u zot: “Bu men tug‘ilgan kun, shu kuni payg‘ambar qilib yuborildim, shu kuni menga Qur’on tushirildi va shu kuni hijrat qildim”, degan hadisni isbot sifatida qayd etadi[15]. Yuqoridagi hadis asosida Beruniy payg‘ambarlikning tushishi rajab oyining yigirma oltinchi sanasi dushanba kuniga to‘g‘ri kelishini bildirib, bir qator olimlarning asarlaridan bu boradagi fikrlarni keltiradi[16].

Bulardan tashqari Beruniy haj, qurbonlik qilish, hayit, arafa kuni, Qadr kechasi kabi masalalar haqida ham tahliliy ravishda to‘xtalib o‘tgan.

Zilola Tuychiboyeva,

Toshkent islom universiteti,tadqiqotchi

“Hidoyat”jurnalining 2012 yil, 7-sonidan olindi.