Оятларнинг жамланиши тарихидан

Рукн: Тарих Чоп этилган: 13.12.2014

Қуръони карим оятлари туширилгач, саҳобаларга ўқиб эшиттирилган, сўнг котиблар турли нарсаларга кўчириб қўйишган. Ўша даврда арабларнинг кўпи ўқиш-ёзишни билишмас, саҳобалар ҳам оятларни ёдлаш ва қалбларига муҳрлаб олиш билан жамлар ва сақлар эдилар.

Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ваҳий қилинган оятни тиловат қилар, оятлар у зотнинг (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) қалбларига ўрнашиб, тилларига жорий бўларди. Ҳар Рамазон ойида Жаброилдан (алайҳиссалом) ўша кунгача нозил бўлган оятларни тиловат қилиб, ўтказиб олганлар. Вафот этган йиллари эса икки марта ўтказганлар. Бунга Зайд ибн Собит (розияллоҳу анҳу) гувоҳ бўлган.

Қуръони каримнинг китобат қилиб сақланиши ҳам Аллоҳ таолонинг инояти биландир. Қуръони каримда: "Ушбу Китоб (Қуръон) шубҳадан холи..." (Бақара, 2), дея марҳамат қилинади. Қуръон Лавҳул маҳфуздан Рамазоннинг Қадр кечасида дунё осмонига тўлиқ туширилган, сўнг Пайғамбаримизга (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) оятма-оят туширила бошлаган.

Жаброил (алайҳиссалом) Қуръони карим оятларини олиб тушганида унинг қайси сурага жойланиши, қайси оятдан олдин ё кейин қўйилишини Лавҳул маҳфуздаги тартиб асосида Расулуллоҳга (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) билдирганлар. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) оятларни саҳобаларга Жаброилдан (алайҳиссалом) эшитганларидек тиловат қилганлар.

Саҳобалар (Аллоҳ улардан рози бўлсин) Қуръони карим оятларини эътибор ва эҳтиёткорлик билан ўрганишган, ёдлашган ва силлиқ тош, хурмо пўстлоғи, ҳайвон териси каби нарсаларга кўчириб боришган. Баъзи олимлар илоҳий Калом котибларининг сони қирқдан ошганини ёзади. Уларнинг энг машҳурлари Убай ибн Каъб, Зайд ибн Собит, Абдуллоҳ ибн Масъуд, Муовия ибн Абу Суф­ён, Абу Бакр Сиддиқ, Умар ибн Хаттоб, Усмон ибн Аффон, Али ибн Абу Толиб (Аллоҳ ҳаммаларидан рози бўлсин).

Набий (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ҳаёт бўлганларида, бирор оят насх қилиниб, ўрнига бошқа оят тушиши эҳтимоли бўлганидан бир муқова остига жамланмаган. Саҳобалар Қуръонни бир-бирларидан оғизма-оғиз ўрганиб, ёдлаганларини такрорлаб, кундузги намозларида ҳам, таҳажжудларида ҳам қайта-қайта ўқиб юришган.

Абу Бакр (розияллоҳу анҳу) даврларида бўлган Ямома жангида бир қанча саҳобалар ҳалок бўлади. Бундан Умар ибн Хаттоб (розияллоҳу анҳу) кўпроқ ташвишга тушиб, Абу Бакрга (розияллоҳу анҳу) Қуръонни жамлаш таклифи билан чиқади. Бу хайрли ишга Зайд ибн Собит (розияллоҳу анҳу) бош қилиб та­йинланади. "Ким Расулуллоҳнинг (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ҳузурларида Қуръондан бирор оят кўчирган бўлса, уни олиб келсин", дея жойларга хабар етказилади. Оятнинг Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ҳузурларида кўчирилганига иккита гувоҳ келтириш шарт бўлади. Зайд ибн Собит ва Умар ибн Хаттоб (розияллоҳу анҳумо) масжид олдида туриб, келтирилган битикларни тўплашади. Бу жараён қарийб бир йилча давом этади. Ниҳоят, Қуръони карим оятлари саҳифаларда тартибланади.

Орадан кўп ўтмай, халифа Абу Бакр Сиддиқ (розияллоҳу анҳу) вафот этади. Мусҳаф эса мусулмонлар учун асл манба сифатида сақланарди. Ҳазрат Умар даврларида кўп халқлар Исломни қабул қила бошлагач, мусулмонларга Қуръонни кенг­роқ ўргатиш тадбирини қилиш эҳтиёжи туғилади.

Усмон ибн Аффон (розияллоҳу анҳу) замонларида баъзи оятлар ҳақида ихтилоф чиқади. Бундан саҳобалар ташвишга тушишади. Шу боис ҳазрат Усмон Абу Бакр (розияллоҳу анҳу) даврида жамланган китоб шаклидаги саҳифалар Қурайш лаҳжасида ўқиш услубига асосланган китоб шаклига келтирилади. Ўша даврдаги Ислом марказларига бир нусхадан юборилади. Барча мўмин-мусулмонларга ушбу Қурайш лаҳжасида кўчирилган нусхага мувофиқ Қуръон ўқиши ва ўқитишига фармон берилади.

Шундай қилиб, Ҳазрат Усмон (розияллоҳу анҳу) даврида кўчирилган Қуръони карим нусхалари мусулмонлар учун асос бўлиб қолади.

Ҳусайнхон Абдумажидов,

Тошкент Ислом институти 4-босқич талабаси

“Ислом нури” газетасининг 2012 йил, 10-сонидан олинди.

* * *

Qur’oni karim oyatlari tushirilgach, sahobalarga o‘qib eshittirilgan, so‘ng kotiblar turli narsalarga ko‘chirib qo‘yishgan. O‘sha davrda arablarning ko‘pi o‘qish-yozishni bilishmas, sahobalar ham oyatlarni yodlash va qalblariga muhrlab olish bilan jamlar va saqlar edilar.

Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) vahiy qilingan oyatni tilovat qilar, oyatlar u zotning (sollallohu alayhi va sallam) qalblariga o‘rnashib, tillariga joriy bo‘lardi. Har Ramazon oyida Jabroildan (alayhissalom) o‘sha kungacha nozil bo‘lgan oyatlarni tilovat qilib, o‘tkazib olganlar. Vafot etgan yillari esa ikki marta o‘tkazganlar. Bunga Zayd ibn Sobit (roziyallohu anhu) guvoh bo‘lgan.

Qur’oni karimning kitobat qilib saqlanishi ham Alloh taoloning inoyati bilandir. Qur’oni karimda: "Ushbu Kitob (Qur’on) shubhadan xoli..." (Baqara, 2), deya marhamat qilinadi. Qur’on Lavhul mahfuzdan Ramazonning Qadr kechasida dunyo osmoniga to‘liq tushirilgan, so‘ng Payg‘ambarimizga (sollallohu alayhi va sallam) oyatma-oyat tushirila boshlagan.

Jabroil (alayhissalom) Qur’oni karim oyatlarini olib tushganida uning qaysi suraga joylanishi, qaysi oyatdan oldin yo keyin qo‘yilishini Lavhul mahfuzdagi tartib asosida Rasulullohga (sollallohu alayhi va sallam) bildirganlar. Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) oyatlarni sahobalarga Jabroildan (alayhissalom) eshitganlaridek tilovat qilganlar.

Sahobalar (Alloh ulardan rozi bo‘lsin) Qur’oni karim oyatlarini e’tibor va ehtiyotkorlik bilan o‘rganishgan, yodlashgan va silliq tosh, xurmo po‘stlog‘i, hayvon terisi kabi narsalarga ko‘chirib borishgan. Ba’zi olimlar ilohiy Kalom kotiblarining soni qirqdan oshganini yozadi. Ularning eng mashhurlari Ubay ibn Ka’b, Zayd ibn Sobit, Abdulloh ibn Mas’ud, Muoviya ibn Abu Suf­yon, Abu Bakr Siddiq, Umar ibn Xattob, Usmon ibn Affon, Ali ibn Abu Tolib (Alloh hammalaridan rozi bo‘lsin).

Nabiy (sollallohu alayhi va sallam) hayot bo‘lganlarida, biror oyat nasx qilinib, o‘rniga boshqa oyat tushishi ehtimoli bo‘lganidan bir muqova ostiga jamlanmagan. Sahobalar Qur’onni bir-birlaridan og‘izma-og‘iz o‘rganib, yodlaganlarini takrorlab, kunduzgi namozlarida ham, tahajjudlarida ham qayta-qayta o‘qib yurishgan.

Abu Bakr (roziyallohu anhu) davrlarida bo‘lgan Yamoma jangida bir qancha sahobalar halok bo‘ladi. Bundan Umar ibn Xattob (roziyallohu anhu) ko‘proq tashvishga tushib, Abu Bakrga (roziyallohu anhu) Qur’onni jamlash taklifi bilan chiqadi. Bu xayrli ishga Zayd ibn Sobit (roziyallohu anhu) bosh qilib ta­yinlanadi. "Kim Rasulullohning (sollallohu alayhi va sallam) huzurlarida Qur’ondan biror oyat ko‘chirgan bo‘lsa, uni olib kelsin", deya joylarga xabar yetkaziladi. Oyatning Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) huzurlarida ko‘chirilganiga ikkita guvoh keltirish shart bo‘ladi. Zayd ibn Sobit va Umar ibn Xattob (roziyallohu anhumo) masjid oldida turib, keltirilgan bitiklarni to‘plashadi. Bu jarayon qariyb bir yilcha davom etadi. Nihoyat, Qur’oni karim oyatlari sahifalarda tartiblanadi.

Oradan ko‘p o‘tmay, xalifa Abu Bakr Siddiq (roziyallohu anhu) vafot etadi. Mushaf esa musulmonlar uchun asl manba sifatida saqlanardi. Hazrat Umar davrlarida ko‘p xalqlar Islomni qabul qila boshlagach, musulmonlarga Qur’onni keng­roq o‘rgatish tadbirini qilish ehtiyoji tug‘iladi.

Usmon ibn Affon (roziyallohu anhu) zamonlarida ba’zi oyatlar haqida ixtilof chiqadi. Bundan sahobalar tashvishga tushishadi. Shu bois hazrat Usmon Abu Bakr (roziyallohu anhu) davrida jamlangan kitob shaklidagi sahifalar Quraysh lahjasida o‘qish uslubiga asoslangan kitob shakliga keltiriladi. O‘sha davrdagi Islom markazlariga bir nusxadan yuboriladi. Barcha mo‘min-musulmonlarga ushbu Quraysh lahjasida ko‘chirilgan nusxaga muvofiq Qur’on o‘qishi va o‘qitishiga farmon beriladi.

Shunday qilib, Hazrat Usmon (roziyallohu anhu) davrida ko‘chirilgan Qur’oni karim nusxalari musulmonlar uchun asos bo‘lib qoladi.

Husaynxon Abdumajidov,

Toshkent Islom instituti 4-bosqich talabasi

“Islom nuri”gazetasining 2012 yil, 10-sonidan olindi.