Сибирга ислом динининг ёйилиши

“Мюзеум-студия” илмий текшириш маркази директори, ўлкашунос олим Ришат Раҳимов Сибир тарихини ўрганиш мақсадида минглаб километр масофани босиб ўтди. У Ислом динини бундан саккиз аср олдин бир гуруҳ олимлар ёйишганини исботлади.

Шу пайтгача тарихчилар Сибирга Ислом динини 1394-95 йиллари Баҳоуддин Нақшбанд шогирдлари ёйишган деб ҳисоблашарди. Ушбу фикрни Қозон университети турк-татаршунослик кафедраси профессори Николай Катанов илгари сурган эди. У Тобол музейида сақланадиган “Сачара” (Шажара) номли қўлёзмани таржима қилиб, унда келтирилган “Баҳоуддин” сўзини бевосита ҳазрат Нақшбандга боғлайди.

Омск вилояти шимолида топилган ўн олти нафар шайх қабри Раҳимовни мавзуни янада чуқурроқ ўрганишга ундади. У баъзи маълумотларга суяниб, олимларнинг Сибирга келиши XIV асрдан олдинроқ бўлганини исботлаяпти. Яъни, тарихда “Баҳоуддин” исмли шахслар кўп ўтган. Баҳоуддин Нақшбанд 1394 йилдан камида 5 йил олдин вафот этган. У даврда Бухоро Амир Темур қўл остида эди. “Сачара”да эса амир деб бошқа одам исми кўрсатилган. Туймен князлиги XIV аср бошларида Олтин Ўрда ҳудудига кирган, аср охирига келиб эса бутун Сибир Исломни қабул қилиб бўлган эди. Ришат Раҳимов фикрича, Сибирга Ислом XIII аср биринчи ярмида ёйила бошлаган. Олимлар сафарини эса Мавлоно Жалолиддин Румийнинг отаси Баҳоуддин Балхий уюштирган. Айнан шу киши Сибирга бир гуруҳ шогирдларини юборган. Яъни топилган қабрлар ана шу зотларникидир. Сибирга Ислом дини XIV аср охирида келмаганини “Сачара”да Туймен князлиги пойтахти Чимғитўра номи қайд этилмагани ҳам исботлаб турибди.

“Сачара”да шайхларнинг Иртишга Ишим дарёси бўйлаб йўл олишгани ҳам ёзилган. Гуруҳ Чимғитўрадаги Тўра дарёсига эмас, балки Ишимга қараб йўл олгани тасодиф эмас.

Айнан XIII асрда Туймен ва Искер шимоли-шарқидаги Қизилтўра Сибир пойтахти бўлган. Қизилтўра қолдиқлари эса Омск вилояти шимолидаги Уст Ишим туманининг Красноярка қишлоғи яқинида сақланиб қолгани маълум.

Қўлёзмада яна бундай сўзлар битилган: “Буюк авлиёлар Ишим қирғоғидан то Иртишгача етиб боришди. Иртиш аҳли жоҳиллари 360 нафар авлиёни ёвузларча қириб юборишди. Бухорои шарифга эса фақат 60 нафари қайтди”. Матнда шайхларнинг дафн этилган жойи ва силсиласи ҳам келтирилган. Сибир татарлари “Остона” деб атовчи қабристон ҳозирги жуғрофий харитада Туймен ва Омск вилоятларида, биргина мақбара Ханти-Мансия ҳудудидаги Цингалада экани аён бўлди. Қўлёзмада айтилишича, шайхлар қозоқ Ўрта Ўрдаси хони қўшини билан Ишим дарёси бўйлаб шимол томон йўл олади. Ўрмон ва даштларни кезиб, Иртиш дарёсининг чап қирғоғи (Омск вилояти Ўст Ишим тумани)га чиқадилар.

Авлиёлар қабри ҳозирги Ўст Ишим тумани Ўлла Бурян қишлоғи ҳамда Туймен вилоятининг Вагай ва Тобол туманларида ҳам топилган. Демак, шайхлар карвони дарё бўйлаб йўлда давом этиб, ўрмонзор ва ботқоқликлардан ҳам ўтишган.

Ришат Раҳимов “Остона”ни ўрганиш жараёнида қабрларнинг етмишдан ортиғини кўздан кечирди. Шайхлар қабрлари уч минг квадрат километрдан ортиқ майдоннинг турли жойларидан топилган. Бу ҳудуд Омск вилояти Кускун Тевриз туманининг шимоли-шарқий бурчаги, Юргадаги Цингалнинг шимоли-ғарбий бурчаги, Туймен ҳудудидаги Андреевск кўлининг жануби-ғарбидан тортиб то вилоятнинг Аромашево қишлоғигача бўлган жойларни қамраб олади.

Қўлёзмада келтирилган ҳужжат-далиллар, “Остона” қабристони топилмалари Сибирга келган халқ орасидаги ривоятлар, карвонда егулик, кийим-кечак ва қурол-яроқ ортилган аравалар, Ўрта Ўрда аскарлари, табиблар ва ёрдамчилар ҳам бўлганини тасдиқлайди. Шунингдек, қўлёзмада “ Остона”да дафн этилган шахслар исмлари ҳам кўрсатилган.

Олимлар карвони Ишим ва Иртиш туташган Қизилтўрадан ўтиб, ҳозирги Туйменгача борган. Йўлда кўпгина шайхлар шаҳид бўлишса-да, маҳаллий аҳолининг кўпчилигини Исломга чақиришган. Шу боис “Сачара” охирида: “Бундан сўнг бу заминда Ислом нур таратиб, бу ердан кўпгина олиму фозиллар ва уламолар етишиб чиқди”, деб битилган.

1994-95 йиллари Туймен ва Омскда Сибирга Ислом дини ёйилишининг 600 йиллиги нишонланди. “Мюзеум-студия” илмий текшириш маркази директори Ришат Раҳимовнинг изланишлари эса бу шарафли воқеага 800 йил бўлганини кўрсатмоқда.

Азизхон Ҳакимов тайёрлади.

“Ҳидоят” журналининг 2012 йил, 2-сонидан олинди.

* * *

“Myuzeum-studiya” ilmiy tekshirish markazi direktori, o‘lkashunos olim Rishat Rahimov Sibir tarixini o‘rganish maqsadida minglab kilometr masofani bosib o‘tdi. U Islom dinini bundan sakkiz asr oldin bir guruh olimlar yoyishganini isbotladi.

Shu paytgacha tarixchilar Sibirga Islom dinini 1394-95 yillari Bahouddin Naqshband shogirdlari yoyishgan deb hisoblashardi. Ushbu fikrni Qozon universiteti turk-tatarshunoslik kafedrasi professori Nikolay Katanov ilgari surgan edi. U Tobol muzeyida saqlanadigan “Sachara” (Shajara) nomli qo‘lyozmani tarjima qilib, unda keltirilgan “Bahouddin” so‘zini bevosita hazrat Naqshbandga bog‘laydi.

Omsk viloyati shimolida topilgan o‘n olti nafar shayx qabri Rahimovni mavzuni yanada chuqurroq o‘rganishga undadi. U ba’zi ma’lumotlarga suyanib, olimlarning Sibirga kelishi XIV asrdan oldinroq bo‘lganini isbotlayapti. Ya’ni, tarixda “Bahouddin” ismli shaxslar ko‘p o‘tgan. Bahouddin Naqshband 1394 yildan kamida 5 yil oldin vafot etgan. U davrda Buxoro Amir Temur qo‘l ostida edi. “Sachara”da esa amir deb boshqa odam ismi ko‘rsatilgan. Tuymen knyazligi XIV asr boshlarida Oltin O‘rda hududiga kirgan, asr oxiriga kelib esa butun Sibir Islomni qabul qilib bo‘lgan edi. Rishat Rahimov fikricha, Sibirga Islom XIII asr birinchi yarmida yoyila boshlagan. Olimlar safarini esa Mavlono Jaloliddin Rumiyning otasi Bahouddin Balxiy uyushtirgan. Aynan shu kishi Sibirga bir guruh shogirdlarini yuborgan. Ya’ni topilgan qabrlar ana shu zotlarnikidir. Sibirga Islom dini XIV asr oxirida kelmaganini “Sachara”da Tuymen knyazligi poytaxti Chimg‘ito‘ra nomi qayd etilmagani ham isbotlab turibdi.

“Sachara”da shayxlarning Irtishga Ishim daryosi bo‘ylab yo‘l olishgani ham yozilgan. Guruh Chimg‘ito‘radagi To‘ra daryosiga emas, balki Ishimga qarab yo‘l olgani tasodif emas.

Aynan XIII asrda Tuymen va Isker shimoli-sharqidagi Qizilto‘ra Sibir poytaxti bo‘lgan. Qizilto‘ra qoldiqlari esa Omsk viloyati shimolidagi Ust Ishim tumanining Krasnoyarka qishlog‘i yaqinida saqlanib qolgani ma’lum.

Qo‘lyozmada yana bunday so‘zlar bitilgan: “Buyuk avliyolar Ishim qirg‘og‘idan to Irtishgacha yetib borishdi. Irtish ahli johillari 360 nafar avliyoni yovuzlarcha qirib yuborishdi. Buxoroi sharifga esa faqat 60 nafari qaytdi”. Matnda shayxlarning dafn etilgan joyi va silsilasi ham keltirilgan. Sibir tatarlari “Ostona” deb atovchi qabriston hozirgi jug‘rofiy xaritada Tuymen va Omsk viloyatlarida, birgina maqbara Xanti-Mansiya hududidagi Singalada ekani ayon bo‘ldi. Qo‘lyozmada aytilishicha, shayxlar qozoq O‘rta O‘rdasi xoni qo‘shini bilan Ishim daryosi bo‘ylab shimol tomon yo‘l oladi. O‘rmon va dashtlarni kezib, Irtish daryosining chap qirg‘og‘i (Omsk viloyati O‘st Ishim tumani)ga chiqadilar.

Avliyolar qabri hozirgi O‘st Ishim tumani O‘lla Buryan qishlog‘i hamda Tuymen viloyatining Vagay va Tobol tumanlarida ham topilgan. Demak, shayxlar karvoni daryo bo‘ylab yo‘lda davom etib, o‘rmonzor va botqoqliklardan ham o‘tishgan.

Rishat Rahimov “Ostona”ni o‘rganish jarayonida qabrlarning yetmishdan ortig‘ini ko‘zdan kechirdi. Shayxlar qabrlari uch ming kvadrat kilometrdan ortiq maydonning turli joylaridan topilgan. Bu hudud Omsk viloyati Kuskun Tevriz tumanining shimoli-sharqiy burchagi, Yurgadagi Singalning shimoli-g‘arbiy burchagi, Tuymen hududidagi Andreevsk ko‘lining janubi-g‘arbidan tortib to viloyatning Aromashevo qishlog‘igacha bo‘lgan joylarni qamrab oladi.

Qo‘lyozmada keltirilgan hujjat-dalillar, “Ostona” qabristoni topilmalari Sibirga kelgan xalq orasidagi rivoyatlar, karvonda yegulik, kiyim-kechak va qurol-yaroq ortilgan aravalar, O‘rta O‘rda askarlari, tabiblar va yordamchilar ham bo‘lganini tasdiqlaydi. Shuningdek, qo‘lyozmada “ Ostona”da dafn etilgan shaxslar ismlari ham ko‘rsatilgan.

Olimlar karvoni Ishim va Irtish tutashgan Qizilto‘radan o‘tib, hozirgi Tuymengacha borgan. Yo‘lda ko‘pgina shayxlar shahid bo‘lishsa-da, mahalliy aholining ko‘pchiligini Islomga chaqirishgan. Shu bois “Sachara” oxirida: “Bundan so‘ng bu zaminda Islom nur taratib, bu yerdan ko‘pgina olimu fozillar va ulamolar yetishib chiqdi”, deb bitilgan.

1994-95 yillari Tuymen va Omskda Sibirga Islom dini yoyilishining 600 yilligi nishonlandi. “Myuzeum-studiya” ilmiy tekshirish markazi direktori Rishat Rahimovning izlanishlari esa bu sharafli voqeaga 800 yil bo‘lganini ko‘rsatmoqda.

Azizxon Hakimov tayyorladi.

“Hidoyat”jurnalining 2012 yil, 2-sonidan olindi.

• Олдинги
• Кейинги