Фахриддин Розий
Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Умар ибн Ҳусайн ибн Ҳасан ибн Али Фахриддин Розий Рай шаҳрида туғилган. Отаси шу ердаги масжиднинг имом-хатиби бўлгани учун уни “Розий ибн Хатиб” ҳам дейишган. Фахриддин Розийнинг туғилган йили хусусида баъзи тарихчилар ҳижрий 543, баъзилари 544 (милодий 1148) йилни кўрсатишади. Аллома ҳаёти ва илмий-ижодий фаолиятини чуқур ўрганган араб олими Муҳаммад Солиҳ Зарконнинг фикрича, у 544 йилда туғилган.
Ёшлигидан турли илмларга қизиққан Фахриддин Хуросон ва Ўрта Осиёнинг бир қанча шаҳарларида бўлиб, кўплаб олим, шоир, файласуф ва давлат арбоблари билан мулоқотда бўлади. У таълим олишни Хуросоннинг Мароға шаҳрида бошлаган бўлса-да, ҳаётининг кўп қисми Бухоро, Самарқанд, Насаф, Хоразм, Банокат ва Марвда ўтади. Жумладан, Бухорода буюк мутафаккирлар Абу Али ибн Сино ва Абу Наср Форобий таълимотларидан таҳсил олади, илмий баҳсларда қатнашади.
Олим қайси шаҳарга бормасин, унга ҳурмат кўрсатилган. Хоразмда шоҳ Алоуддин Такаш иззат-икром эҳтиром билан кутиб олган. Фарзандларига устозлик қилишини сўраган. Отаси вафотидан кейин тахтга ўтирган Муҳаммад устози Фахриддин Розийга алоҳида илтифот кўрсатиб, мартабасини оширган.
Фахриддин Розийнинг вафоти ҳақида ҳам олимлар орасида турли фикрлар мавжуд. Баъзилари Хоразмда, баъзилари Рай шаҳрида, яна бошқалари Ҳиротда вафот этган дейишади. Аммо кўпчилиги унинг Хоразмда оғир касаликка чалинганини эътироф этиб, у ерда вафот қилганига гувоҳлик беришади. Шунга кўра, Фахриддин Розий ҳижрий 606 (милодий 1209) йили рамазон ойининг 15 кунида боқий дунёга кўчгани айтилади.
Тафсир, фиқҳ, калом, усул, тарих, адабиёт, фалсафа фанлари бўйича даврининг қомусий олими ҳисобланган Фахриддин Розий бой илмий-маънавий мерос қолдирган. Алломанинг биргина “Жомеъул улум” асари ақида, фиқҳ, фароиз, васият, тафсир, тарих, грамматика, тиб, табиат, ов қилиш, деҳқончилик ҳақида батафсил маълумотлар беради. Тафсир илмига оид “Мафотиҳул ғайб” асари чуқур мазмун-моҳияти ва кенгқамровли билан бошқа тафсирлардан ажралиб туради. Розий тафсирида оят ва сураларнинг ўзаро боғлиқлиги ва муносабати тўғрисида бир эмас, бир неча далил келтиради. Олим Ибн Халликон бу ҳақда: “Розий ўз тафсирида кўп ажойиб ва ноёб маълумотларни жамлаган”, дейди.
Оламлар ва бутун борлиқни илмий асосда теран англашда зарур бўладиган фикратлар ва қарашларни ёйишда алломанинг ноёб асарлари катта аҳамиятга эга. Унинг “Маҳсулул афкор ал-мутақадимин ва мутааххирин” (“Қадимгилар ва кейингилар афкорларининг маҳсули”) асари жамият ҳаётида алоҳида эътиборга лойиқ. Аллома унда ёш авлодни буюк аждодлар ҳаётидан ўрнак олиб, турмуш тарзлари учун фойдали хулоса ва сабоқлар чиқариб олишга даъват этади.
Фахриддин Розийнинг инсонларни ҳамиша имон-эътиқодли, ҳалол, адолатли, ватанпарвар, меҳнатсевар, раҳм-шафқатли, мурувватли бўлишга чорлаб келган асарлари ҳозирги кунда ҳам илм-фан ва маданиятнинг ноёб дурдоналари сифатида жамият аъзоларининг маънавий юксалишига катта ҳисса қўшяпти.
Дилбар УБАЙДУЛЛАЕВА,
Тошкент Ислом университети магистранти
“Ҳидоят” журналининг 2011 йил, 5-сонидан олинди.
* * *
Abu Abdulloh Muhammad ibn Umar ibn Husayn ibn Hasan ibn Ali Faxriddin Roziy Ray shahrida tug‘ilgan. Otasi shu yerdagi masjidning imom-xatibi bo‘lgani uchun uni “Roziy ibn Xatib” ham deyishgan. Faxriddin Roziyning tug‘ilgan yili xususida ba’zi tarixchilar hijriy 543, ba’zilari 544 (milodiy 1148) yilni ko‘rsatishadi. Alloma hayoti va ilmiy-ijodiy faoliyatini chuqur o‘rgangan arab olimi Muhammad Solih Zarkonning fikricha, u 544 yilda tug‘ilgan.
Yoshligidan turli ilmlarga qiziqqan Faxriddin Xuroson va O‘rta Osiyoning bir qancha shaharlarida bo‘lib, ko‘plab olim, shoir, faylasuf va davlat arboblari bilan muloqotda bo‘ladi. U ta’lim olishni Xurosonning Marog‘a shahrida boshlagan bo‘lsa-da, hayotining ko‘p qismi Buxoro, Samarqand, Nasaf, Xorazm, Banokat va Marvda o‘tadi. Jumladan, Buxoroda buyuk mutafakkirlar Abu Ali ibn Sino va Abu Nasr Forobiy ta’limotlaridan tahsil oladi, ilmiy bahslarda qatnashadi.
Olim qaysi shaharga bormasin, unga hurmat ko‘rsatilgan. Xorazmda shoh Alouddin Takash izzat-ikrom ehtirom bilan kutib olgan. Farzandlariga ustozlik qilishini so‘ragan. Otasi vafotidan keyin taxtga o‘tirgan Muhammad ustozi Faxriddin Roziyga alohida iltifot ko‘rsatib, martabasini oshirgan.
Faxriddin Roziyning vafoti haqida ham olimlar orasida turli fikrlar mavjud. Ba’zilari Xorazmda, ba’zilari Ray shahrida, yana boshqalari Hirotda vafot etgan deyishadi. Ammo ko‘pchiligi uning Xorazmda og‘ir kasalikka chalinganini e’tirof etib, u yerda vafot qilganiga guvohlik berishadi. Shunga ko‘ra, Faxriddin Roziy hijriy 606 (milodiy 1209) yili ramazon oyining 15 kunida boqiy dunyoga ko‘chgani aytiladi.
Tafsir, fiqh, kalom, usul, tarix, adabiyot, falsafa fanlari bo‘yicha davrining qomusiy olimi hisoblangan Faxriddin Roziy boy ilmiy-ma’naviy meros qoldirgan. Allomaning birgina “Jome’ul ulum” asari aqida, fiqh, faroiz, vasiyat, tafsir, tarix, grammatika, tib, tabiat, ov qilish, dehqonchilik haqida batafsil ma’lumotlar beradi. Tafsir ilmiga oid “Mafotihul g‘ayb” asari chuqur mazmun-mohiyati va kengqamrovli bilan boshqa tafsirlardan ajralib turadi. Roziy tafsirida oyat va suralarning o‘zaro bog‘liqligi va munosabati to‘g‘risida bir emas, bir necha dalil keltiradi. Olim Ibn Xallikon bu haqda: “Roziy o‘z tafsirida ko‘p ajoyib va noyob ma’lumotlarni jamlagan”, deydi.
Olamlar va butun borliqni ilmiy asosda teran anglashda zarur bo‘ladigan fikratlar va qarashlarni yoyishda allomaning noyob asarlari katta ahamiyatga ega. Uning “Mahsulul afkor al-mutaqadimin va mutaaxxirin” (“Qadimgilar va keyingilar afkorlarining mahsuli”) asari jamiyat hayotida alohida e’tiborga loyiq. Alloma unda yosh avlodni buyuk ajdodlar hayotidan o‘rnak olib, turmush tarzlari uchun foydali xulosa va saboqlar chiqarib olishga da’vat etadi.
Faxriddin Roziyning insonlarni hamisha imon-e’tiqodli, halol, adolatli, vatanparvar, mehnatsevar, rahm-shafqatli, muruvvatli bo‘lishga chorlab kelgan asarlari hozirgi kunda ham ilm-fan va madaniyatning noyob durdonalari sifatida jamiyat a’zolarining ma’naviy yuksalishiga katta hissa qo‘shyapti.
Dilbar UBAYDULLAYEVA,
Toshkent Islom universiteti magistranti
“Hidoyat” jurnalining 2011 yil, 5-sonidan olindi