Мавлавий Ҳиндистоний

Юртимиздан етишиб чиққан таниқли олимлардан бири, халқ орасида "домла Ҳиндистоний", "мавлавий Ҳиндистоний" номлари билан танилган шайх Муҳаммаджон мулла Рустам ўғли милодий 1892 (ҳижрий 1310) йили Қўқон яқинидаги Чорбоғ қишлоғида туғилган. Унинг ота-онаси илм-маърифатли кишилар бўлиб, фарзандлари тарбиясига алоҳида эътибор беришади. Ўн тўрт ёшида савод чиқариб, Қуръон ҳофизи бўлган Муҳаммаджон кейинчалик Қўқон ва Бухоро мадрасаларида таълим олди. Устозларидан Қози Мирмуҳаммад домла тавсияси билан илм олишни давом эттириш учун Ҳиндистонга сафар қилди: ўлканинг Ажмир шаҳридаги "Усмония" мадрасасида яна саккиз йил ўқиб, илмини такомилига етказди.
Ҳиндистонда ўқиб юрган кезлари бир куни ҳаж сафарига кетаётган отаси билан учрашиб қолади. Улар ўн беш йилдан буён кўришишмаган эди. Ҳажни адо этишда у кишига ҳамроҳ бўлади. Тақдир экан, ота Ҳижозда вафот этади. Отадан ажраган Муҳаммаджон Ҳиндистонга қайтиб, яна бир йил ўқийди, мадрасани битиради. Сўнг ота васиятига кўра ўттиз беш ёшида Қўқонга қайтади.
Бу даврда Қўқонда қийинчилик бошланган, мустабид тузум зуғуми кучайган пайт эди. Муҳаммаджон 1929 йили икки болали бир бева аёлга уйланди. 1942 йили урушга кетгунича "руҳоний", "чет элда ўқиган" айбловлари билан тмғаланиб юрди. Жаҳон урушига чақирилиб, Белорусияда жароҳатлангач, уни меҳнат жабҳасига юборишади. Уруш туфайли ногирон бўлиб қолган Муҳаммаджон 1946 йили яна Қўқонга қайтди.
1943 йили Тошкентда Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонлари диний назорати (идораси) ташкил этилади. Муҳаммаджон 1946 йили иш сўраб, идора раиси муфтий Эшон Бобохон ҳазратларига мурожаат қилади. Муфтий ҳазрат уни Тожикистонга хизматга жўнатади. Домланинг уй-жойи бўлмагани учун шаҳардаги "Мавлоно Чархий" масжидига мутавали этиб тайинлашади. Кейин у киши "Хожа Яъқуб" масжидига имом-хатиб бўлади.
Мавлавий Ҳиндистоний 1954-1955 йиллари Тожикистон Фанлар академияси Шарқшунослик институти қўлёзмалар бўлимида ишлаб, араб тилидаги кўп китобларни таржима қилди. Бу зот бутун умр бўйи Ислом дини асослари, мантиқ, адабиёт каби фанлардан сабоқ берди. Ҳатто қўшни ўлкалардан домла ҳузурига олимлар ва шоирлар келиб туришар, маърифий суҳбатлар кечар эди. Мавлавий тўқсон етти ёшга кирганида ҳам шогирдларига дарс беришдан, илм ва ижод билан шуғулланишдан тўхтамади.
Домла: "Мен бирор киши саволига жавоб қайтарган ёки масала айтган бўлсам, Парвардигор ҳузуридаги масъулиятни тўла ҳис этган ҳолда айтганман", деган гапни кўп такрорларди. Турли бузғунчи оқимлар фаолияти кучайган пайтда уларга қаттиқ қаршилик қилган Мавлавий ўлкада аҳли сунна ва жамоа ақидаси, ҳанафий мазҳаби мустаҳкам бўлиши учун бор илми ва кучини сарфлади.
Россия Фанлар академияси шарқшунослик институти Санкт-Петербург филиали директори, тарих фанлари доктори Ефим Резван журналист Неонелла Ямполская билан суҳбатида Мавлавий Ҳиндистоний фаолиятига: "Умрининг сўнгги йилларида Ҳиндистоний ўлкага бузғунчи оқимлар ғоялари кириб кела бошлаганидан қаттиқ ташвишга тушган эди", деб баҳо беради.
Мавлавий Ҳиндистоний бир неча муҳим асарлар муаллифидир. Булардан энг салмоқлиси олти жилдли Қуръони карим маънолари таржимаси — "Баёнул Фурқон фи таржиматил Қуръан" китобидир. Бундан ташқари, у Замахшарийнинг "Навабиғул калим" ҳамда "Мақомоти Замахшарий", Имом Барзанжийнинг "Мавлудун Набий", Усмон Ўшийнинг ҳанафий ақидасига доир "Қасидаи Омолий", араб шоири Фараздақнинг имом Зайнул Обидинга бағишланган қасидасини ўзбек ва форс тилларига таржима қилган. Мавлавий, шунингдек, Имом Бухорийнинг "Ал-Жомиъ ас-саҳиҳ", Бурҳониддин Марғинонийнинг "Ҳидоя", Имоми Аъзамнинг "Фиқҳул Акбар", Жомийнинг "Шарҳи Мулло", шунингдек, "Усули Шоший", "Нурул анвор", "Мухтасари маъоний" каби асарларни арабчадан ўзбек ва форс тилларига ўгирган.
Вафотларидан сал олдин, 1989 йил охирларида аллома Мавлавий Ҳиндистоний ҳазратларининг юз ёшни қаршилаётганлари муносабати билан анжуман ўтказиш ишлари бошланади. Афсус, тўйга саноқли кунлар қолганида у зот оламдан кўз юмади. Устоз аллома Мавлоно Яъқуб Чархий мозорига дафн этилади. Имон-эътиқодда собит, юртпарвар, миллатпарвар бу олимни Аллоҳ раҳматига олсин!

Yurtimizdan yetishib chiqqan taniqli olimlardan biri, xalq orasida "domla Hindistoniy", "mavlaviy Hindistoniy" nomlari bilan tanilgan shayx Muhammadjon mulla Rustam o‘g‘li milodiy 1892 (hijriy 1310) yili Qo‘qon yaqinidagi Chorbog‘ qishlog‘ida tug‘ilgan. Uning ota-onasi ilm-ma’rifatli kishilar bo‘lib, farzandlari tarbiyasiga alohida e’tibor berishadi. O‘n to‘rt yoshida savod chiqarib, Qur’on hofizi bo‘lgan Muhammadjon keyinchalik Qo‘qon va Buxoro madrasalarida ta’lim oldi. Ustozlaridan Qozi Mirmuhammad domla tavsiyasi bilan ilm olishni davom ettirish uchun Hindistonga safar qildi: o‘lkaning Ajmir shahridagi "Usmoniya" madrasasida yana sakkiz yil o‘qib, ilmini takomiliga yetkazdi.
Hindistonda o‘qib yurgan kezlari bir kuni haj safariga ketayotgan otasi bilan uchrashib qoladi. Ular o‘n besh yildan buyon ko‘rishishmagan edi. Hajni ado etishda u kishiga hamroh bo‘ladi. Taqdir ekan, ota Hijozda vafot etadi. Otadan ajragan Muhammadjon Hindistonga qaytib, yana bir yil o‘qiydi, madrasani bitiradi. So‘ng ota vasiyatiga ko‘ra o‘ttiz besh yoshida Qo‘qonga qaytadi.
Bu davrda Qo‘qonda qiyinchilik boshlangan, mustabid tuzum zug‘umi kuchaygan payt edi. Muhammadjon 1929 yili ikki bolali bir beva ayolga uylandi. 1942 yili urushga ketgunicha "ruhoniy", "chet elda o‘qigan" ayblovlari bilan tmg‘alanib yurdi. Jahon urushiga chaqirilib, Belorusiyada jarohatlangach, uni mehnat jabhasiga yuborishadi. Urush tufayli nogiron bo‘lib qolgan Muhammadjon 1946 yili yana Qo‘qonga qaytdi.
1943 yili Toshkentda O‘rta Osiyo va Qozog‘iston musulmonlari diniy nazorati (idorasi) tashkil etiladi. Muhammadjon 1946 yili ish so‘rab, idora raisi muftiy Eshon Boboxon hazratlariga murojaat qiladi. Muftiy hazrat uni Tojikistonga xizmatga jo‘natadi. Domlaning uy-joyi bo‘lmagani uchun shahardagi "Mavlono Charxiy" masjidiga mutavali etib tayinlashadi. Keyin u kishi "Xoja Ya’qub" masjidiga imom-xatib bo‘ladi.
Mavlaviy Hindistoniy 1954-1955 yillari Tojikiston Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik instituti qo‘lyozmalar bo‘limida ishlab, arab tilidagi ko‘p kitoblarni tarjima qildi. Bu zot butun umr bo‘yi Islom dini asoslari, mantiq, adabiyot kabi fanlardan saboq berdi. Hatto qo‘shni o‘lkalardan domla huzuriga olimlar va shoirlar kelib turishar, ma’rifiy suhbatlar kechar edi. Mavlaviy to‘qson yetti yoshga kirganida ham shogirdlariga dars berishdan, ilm va ijod bilan shug‘ullanishdan to‘xtamadi.
Domla: "Men biror kishi savoliga javob qaytargan yoki masala aytgan bo‘lsam, Parvardigor huzuridagi mas’uliyatni to‘la his etgan holda aytganman", degan gapni ko‘p takrorlardi. Turli buzg‘unchi oqimlar faoliyati kuchaygan paytda ularga qattiq qarshilik qilgan Mavlaviy o‘lkada ahli sunna va jamoa aqidasi, hanafiy mazhabi mustahkam bo‘lishi uchun bor ilmi va kuchini sarfladi.
Rossiya Fanlar akademiyasi sharqshunoslik instituti Sankt-Peterburg filiali direktori, tarix fanlari doktori Yefim Rezvan jurnalist Neonella Yampolskaya bilan suhbatida Mavlaviy Hindistoniy faoliyatiga: "Umrining so‘nggi yillarida Hindistoniy o‘lkaga buzg‘unchi oqimlar g‘oyalari kirib kela boshlaganidan qattiq tashvishga tushgan edi", deb baho beradi.
Mavlaviy Hindistoniy bir necha muhim asarlar muallifidir. Bulardan eng salmoqlisi olti jildli Qur’oni karim ma’nolari tarjimasi — "Bayonul Furqon fi tarjimatil Qur’an" kitobidir. Bundan tashqari, u Zamaxshariyning "Navabig‘ul kalim" hamda "Maqomoti Zamaxshariy", Imom Barzanjiyning "Mavludun Nabiy", Usmon O‘shiyning hanafiy aqidasiga doir "Qasidai Omoliy", arab shoiri Farazdaqning imom Zaynul Obidinga bag‘ishlangan qasidasini o‘zbek va fors tillariga tarjima qilgan. Mavlaviy, shuningdek, Imom Buxoriyning "Al-Jomi’ as-sahih", Burhoniddin Marg‘inoniyning "Hidoya", Imomi A’zamning "Fiqhul Akbar", Jomiyning "Sharhi Mullo", shuningdek, "Usuli Shoshiy", "Nurul anvor", "Muxtasari ma’oniy" kabi asarlarni arabchadan o‘zbek va fors tillariga o‘girgan.
Vafotlaridan sal oldin, 1989 yil oxirlarida alloma Mavlaviy Hindistoniy hazratlarining yuz yoshni qarshilayotganlari munosabati bilan anjuman o‘tkazish ishlari boshlanadi. Afsus, to‘yga sanoqli kunlar qolganida u zot olamdan ko‘z yumadi. Ustoz alloma Mavlono Ya’qub Charxiy mozoriga dafn etiladi. Imon-e’tiqodda sobit, yurtparvar, millatparvar bu olimni Alloh rahmatiga olsin!

• Олдинги
• Кейинги