Пётр биринчининг Ўрта Осиё қайғуси

«Ривоят қилинишича, Пётр I ўлим тўшагида иккита нарсадан: Туркиядаги чивиқ омадсизлиги ҳамда Бековичнинг Хивада қатл қилиниши қасосини ололмаганига армон билан кетган экан», деб ёзади рус шоири Пушкин. Нима бўлган эдики, улкан салтанатнинг шоҳаншоҳи Пётр, ҳаттоки, ўлим тўшагида ҳам қанчадан-қанча зарур нарсаларни эслаш ўрнига, Хивадан қасд олишни васият сифатида эслаб ўтади? Буюк шоир қалами орқали эса, ушбу васият асрлар оша кейинги авлодларга етиб келади.

Пётр I йигирма уч ёшидан бошлаб, қандай қилиб бўлмасин, Хивадан Ёркентгача бўлган ерларни бўйсундириб олиш, бойликлари ва олтин қумларини қўлга киритиш йўлларини излаган экан. Шу йўл билан, Ҳиндистонга савдо йўлини очиш тўғрисида изчил ва бетиним ҳаракат қилгани тарихдан маълум. Пётр учун ушбу ҳаракатлардан бири жуда ҳам аянчли тарзда якунланади. У Кавказ халқларини Россия империясига қўшиб олинишини ўта моҳирлик билан амалга оширган Бекович-Черкасский қўмондонлиги остида 1714-1717 йилларда бир неча маротаба Хива хонлиги чегараларига ҳарбий экспедициялар уюштиради.

1917 йилнинг баҳоридан 1717 йилнинг кузигача Бекович-Черкасский қўмондонлигидаги олти минг кишилик қўшин Красноводск қўлтиғи ёнида ҳарбий қалъа қуриб, Хива томон юриш бошлашади. Манзилга етиб борганларидан кейин, Хонга, сизларни Бухоро амирининг хавф-хатаридан ҳимоялаш учун келдик, салтанатингиз яқинида ошён қурмоқчимиз, дейишади. Шу тариқа хиваликларни чалғитиб, асосий мақсадларини яширишга уринишади. Аммо Хива хони князнинг айёрлигини пайқаб, ҳийлага ҳийла билан жавоб қайтаради ва улкан қўшинни бир жойга жойлаштириш ҳамда озиқ-овқат билан таъминлаш хонлик учун оғир эканини баҳона қилиб, Бекович бошчилигидаги лашкарларни хонликнинг бешта шаҳрига бўлиб юборади. Режа амалга ошгач, тўсатдан ҳужум уюштириб, барчасини қириб ташлайди. Қўлга олинган Бекович-Черкасскийни эса 1717 йилнинг 29 августида қатл эттиради. Бу воқеа, айниқса, князнинг қатл этилиши Пётрни қаттиқ изтиробга солади. Чунки, Александр Бекович-Черкасский унинг қийматли саркардаси ҳисобланарди. Черкасский асли келиб чиқиши Кичик Кабардадан (православ динига чўқингунига қадар, татарча Давлат-Гирей мирзо номи билан юрган) бўлиб, Пётрнинг амакиси уйида тарбия топган. Унинг Россияга қачон келиб қолгани аниқ эмас. Айтилишича, у болалик йилларида икки укаси билан биргаликда ўғирлаб Россияга келтирилган. Бошқа бир манбаларга кўра, гаров асосида олиб келингани тахмин қилинади. Ҳеч ким отасининг ҳақиқий исмини билмайди. Фақат отаси бек, яъни княз бўлгани маълум. Ана шундан, Бекович тақма ота исми сифатида юритилади. Бу маълумотларнинг барчаси ўн битта машҳур шарқшунос томонидан тайёрланган, 1986 йили Москвада Шарқ адабиёти нашриёти бош таҳририяти тамонидан босиб чиқарилган Посланник «Петра I на Восток. Посолство Флорио Беневени в Персию и Бухару в 1718-1725 годах» номли китобда келтирилган. Аммо, 1971 йили чоп этилган «Ўзбек Совет Энтсиклопедияси»да Черкасский қўшинидаги (қўшин сони келтирилмаган!) 60 га яқин казак балиқ овига борганида, хиваликлар томонидан асирга олингани ва кетидан отрядга қўққисдан ҳужум қилингани, натижада, экспедиция тор-мор қилингани ҳақида маълумот берилади (134-135 бетлар). Бироқ, Хива хони амалга оширган ишлар Буюк император Пётрни чуқур ўйга соладиган даражада моҳирлик билан қилингани тўлиқ ёритилмаган. Шунингдек, Энтсиклопедияда Бекович-Черкасскийдек муғомбир лашкарбошини тор-мор қилиб, Пётрдек буюк императорни ўлим тўшагида ҳам «Оҳ!» дейишга мажбур қилган Хива хони Шерғозихоннинг исми бир оғиз ҳам тилга олинмаган. «Ўзбекистон» нашриёти 1992 йили нашр этган «Ўзбекистон тарихи ва маданияти» маърузалар тўпламидаги «Хонликлар ва амирликлар даврида Ўрта Осиё ва ундаги ижтимоий-маданий ҳаёт(16-19 асрлар)» бобида (116 бет) тарихшунос А. Ҳакимжонов, Бекович-Черкасский экспедициясини қуйидагича баён этади: «Чор Россияси томонидан ҳам Ўрта Осиёга турли миссиялар юборилади. 1714-1717 йилларда Пётр I Хива хонлигига Бекович-Черкасский экспедициясини жўнатади. Аммо, экспедиция муваффақиятсиз якунланади». Кўриб турганимиздек, Бекович-Черкасский экспедицияси ҳақида берилаётган маълумот бу китобда ҳам анча камбағалдир.

Пётр I ҳукмдорлигининг 30 йилини Ўрта Осиё ҳақидаги ўйлар билан ўтказган. У фақатгина Хивага уюштирилган экспедиция билан чекланиб қолмаган. 1708 йилдан бошлаб, Россия давлати хизматларини садоқат билан бажариб келган, асли Югославиянинг Рагуза шаҳридан бўлган, миллати италян Флорио Беневенини 1718 йилда маълум мақсадлар билан Бухорога элчи қилиб юборади. Беневени 1722 йилнинг ноябр ойида Эрон орқали Бухорога етиб келади ва уч йил у ерда яшаб, олдига қўйилган вазифаларни аъло даражада бажаради. Қовун пўстлоғига Бухоро атрофлари харитасини туширади. Хива ҳамда Бухоро хонликларининг ўзаро муносабатлари, тилла қум ва бошқа мавзуларда кўпгина қимматли маълумотлар тўплайди. Имкон бўлди дегунча, бу маълумотларни ўз раҳнамосига етказиб туради. Пётрга юборилган хабарларда ўзбеклар ким эканлигини ҳам ўз нуқтаи назаридан шарҳлаб беради. Жумладан, у хатида, ўзбекларнинг совға саломга сотилмаслиги ва шубҳали шахслар билан ошна-оғайнигарчилик қилмаслиги ҳамда ундайларни дўст тутмаслигини алоҳида таъкидлаб ўтади. Бу каби тарихий воқеалар Пётрнинг Ўрта Осиёга катта қизиқиш билан ёндошганини яна бир бор тасдиқлайди. Хивада қолган аламини ўлим тўшагида ҳам тилга олишига келсак, буни бир умрлик қайғусидан тортаётган сўнгги изтироб сифатида тушуниш мумкин.

Мансурхон Тоиров,
физика-математика фанлари доктори, профессор

* * *

«Rivoyat qilinishicha, Pyotr I o‘lim to‘shagida ikkita narsadan: Turkiyadagi chiviq omadsizligi hamda Bekovichning Xivada qatl qilinishi qasosini ololmaganiga armon bilan ketgan ekan», deb yozadi rus shoiri Pushkin. Nima bo‘lgan ediki, ulkan saltanatning shohanshohi Pyotr, hattoki, o‘lim to‘shagida ham qanchadan-qancha zarur narsalarni eslash o‘rniga, Xivadan qasd olishni vasiyat sifatida eslab o‘tadi? Buyuk shoir qalami orqali esa, ushbu vasiyat asrlar osha keyingi avlodlarga yetib keladi.

Pyotr I yigirma uch yoshidan boshlab, qanday qilib bo‘lmasin, Xivadan Yorkentgacha bo‘lgan yerlarni bo‘ysundirib olish, boyliklari va oltin qumlarini qo‘lga kiritish yo‘llarini izlagan ekan. Shu yo‘l bilan, Hindistonga savdo yo‘lini ochish to‘g‘risida izchil va betinim harakat qilgani tarixdan ma‘lum. Pyotr uchun ushbu harakatlardan biri juda ham ayanchli tarzda yakunlanadi. U Kavkaz xalqlarini Rossiya imperiyasiga qo‘shib olinishini o‘ta mohirlik bilan amalga oshirgan Bekovich-Cherkasskiy qo‘mondonligi ostida 1714-1717 yillarda bir necha marotaba Xiva xonligi chegaralariga harbiy ekspeditsiyalar uyushtiradi.

1917 yilning bahoridan 1717 yilning kuzigacha Bekovich-Cherkasskiy qo‘mondonligidagi olti ming kishilik qo‘shin Krasnovodsk qo‘ltig‘i yonida harbiy qal‘a qurib, Xiva tomon yurish boshlashadi. Manzilga yetib borganlaridan keyin, Xonga, sizlarni Buxoro amirining xavf-xataridan himoyalash uchun keldik, saltanatingiz yaqinida oshyon qurmoqchimiz, deyishadi. Shu tariqa xivaliklarni chalg‘itib, asosiy maqsadlarini yashirishga urinishadi. Ammo Xiva xoni knyazning ayyorligini payqab, hiylaga hiyla bilan javob qaytaradi va ulkan qo‘shinni bir joyga joylashtirish hamda oziq-ovqat bilan ta‘minlash xonlik uchun og‘ir ekanini bahona qilib, Bekovich boshchiligidagi lashkarlarni xonlikning beshta shahriga bo‘lib yuboradi. Reja amalga oshgach, to‘satdan hujum uyushtirib, barchasini qirib tashlaydi. Qo‘lga olingan Bekovich-Cherkasskiyni esa 1717 yilning 29 avgustida qatl ettiradi. Bu voqea, ayniqsa, knyazning qatl etilishi Pyotrni qattiq iztirobga soladi. Chunki, Aleksandr Bekovich-Cherkasskiy uning qiymatli sarkardasi hisoblanardi. Cherkasskiy asli kelib chiqishi Kichik Kabardadan (pravoslav diniga cho‘qinguniga qadar, tatarcha Davlat-Girey mirzo nomi bilan yurgan) bo‘lib, Pyotrning amakisi uyida tarbiya topgan. Uning Rossiyaga qachon kelib qolgani aniq emas. Aytilishicha, u bolalik yillarida ikki ukasi bilan birgalikda o‘g‘irlab Rossiyaga keltirilgan. Boshqa bir manbalarga ko‘ra, garov asosida olib kelingani taxmin qilinadi. Hech kim otasining haqiqiy ismini bilmaydi. Faqat otasi bek, ya‘ni knyaz bo‘lgani ma‘lum. Ana shundan, Bekovich taqma ota ismi sifatida yuritiladi. Bu ma‘lumotlarning barchasi o‘n bitta mashhur sharqshunos tomonidan tayyorlangan, 1986 yili Moskvada Sharq adabiyoti nashriyoti bosh tahririyati tamonidan bosib chiqarilgan Poslannik «Petra I na Vostok. Posolstvo Florio Beneveni v Persiyu i Buxaru v 1718-1725 godax» nomli kitobda keltirilgan. Ammo, 1971 yili chop etilgan «O‘zbek Sovet Entsiklopediyasi»da Cherkasskiy qo‘shinidagi (qo‘shin soni keltirilmagan!) 60 ga yaqin kazak baliq oviga borganida, xivaliklar tomonidan asirga olingani va ketidan otryadga qo‘qqisdan hujum qilingani, natijada, ekspeditsiya tor-mor qilingani haqida ma‘lumot beriladi (134-135 betlar). Biroq, Xiva xoni amalga oshirgan ishlar Buyuk imperator Pyotrni chuqur o‘yga soladigan darajada mohirlik bilan qilingani to‘liq yoritilmagan. Shuningdek, Entsiklopediyada Bekovich-Cherkasskiydek mug‘ombir lashkarboshini tor-mor qilib, Pyotrdek buyuk imperatorni o‘lim to‘shagida ham «Oh!» deyishga majbur qilgan Xiva xoni Sherg‘ozixonning ismi bir og‘iz ham tilga olinmagan. «O‘zbekiston» nashriyoti 1992 yili nashr etgan «O‘zbekiston tarixi va madaniyati» ma‘ruzalar to‘plamidagi «Xonliklar va amirliklar davrida O‘rta Osiyo va undagi ijtimoiy-madaniy hayot(XVI-XIX asrlar)» bobida (116 bet) tarixshunos A. Hakimjonov, Bekovich-Cherkasskiy ekspeditsiyasini quyidagicha bayon etadi: «Chor Rossiyasi tomonidan ham O‘rta Osiyoga turli missiyalar yuboriladi. 1714-1717 yillarda Pyotr I Xiva xonligiga Bekovich-Cherkasskiy ekspeditsiyasini jo‘natadi. Ammo, ekspeditsiya muvaffaqiyatsiz yakunlanadi». Ko‘rib turganimizdek, Bekovich-Cherkasskiy ekspeditsiyasi haqida berilayotgan ma‘lumot bu kitobda ham ancha kambag‘aldir.

Pyotr I hukmdorligining 30 yilini O‘rta Osiyo haqidagi o‘ylar bilan o‘tkazgan. U faqatgina Xivaga uyushtirilgan ekspeditsiya bilan cheklanib qolmagan. 1708 yildan boshlab, Rossiya davlati xizmatlarini sadoqat bilan bajarib kelgan, asli Yugoslaviyaning Raguza shahridan bo‘lgan, millati italyan Florio Benevenini 1718 yilda ma‘lum maqsadlar bilan Buxoroga elchi qilib yuboradi. Beneveni 1722 yilning noyabr oyida Eron orqali Buxoroga yetib keladi va uch yil u yerda yashab, oldiga qo‘yilgan vazifalarni a‘lo darajada bajaradi. Qovun po‘stlog‘iga Buxoro atroflari xaritasini tushiradi. Xiva hamda Buxoro xonliklarining o‘zaro munosabatlari, tilla qum va boshqa mavzularda ko‘pgina qimmatli ma‘lumotlar to‘playdi. Imkon bo‘ldi deguncha, bu ma‘lumotlarni o‘z rahnamosiga yetkazib turadi. Pyotrga yuborilgan xabarlarda o‘zbeklar kim ekanligini ham o‘z nuqtai nazaridan sharhlab beradi. Jumladan, u xatida, o‘zbeklarning sovg‘a salomga sotilmasligi va shubhali shaxslar bilan oshna-og‘aynigarchilik qilmasligi hamda undaylarni do‘st tutmasligini alohida ta‘kidlab o‘tadi. Bu kabi tarixiy voqealar Pyotrning O‘rta Osiyoga katta qiziqish bilan yondoshganini yana bir bor tasdiqlaydi. Xivada qolgan alamini o‘lim to‘shagida ham tilga olishiga kelsak, buni bir umrlik qayg‘usidan tortayotgan so‘nggi iztirob sifatida tushunish mumkin.

• Олдинги
• Кейинги