Миср тарихида ўзбеклар

Ўзбекларнинг Мисрда тутган ўрни, уларнинг подшоҳлик билан боғлиқликларини теран англаш ҳар икки мамлакат ўртасидаги дўстликни янада мустаҳкамлашга хизмат қилади.
Ўзбеклар Мисрда волийлик, ҳокимлик қилишди, нуфузли маҳкамаларда раҳбар, амир, қўшинга қўмондон бўлишди. Узоқ давр ичида Мисрнинг сиёсий-идоравий, ижтимоий-маданий ҳаётида алоҳида ўрин эгаллашди.
Аббосийлар халифалиги даврида асли бухоролик Аҳмад ибн Тулун оиласи Мисрда мустақил давлат барпо этиб, 868 (254 ҳижрий) йили Тулуния давлатига асос солди. Бу оила Мисрда ўттиз саккиз йил ҳукмронлик қилди. Бу йиллар Миср тарихида ёрқин из қолдирган давр ҳисобланади. 
Ибн Тулун ўткир сиёсатчи, моҳир раҳбар, ҳарбий соҳада ҳам билағон мутахассис эди. У бошқарган йиллар Мисрда тинчлик ва осойишталик барқарор бўлди, одамлар хотиржам ва тўқ ҳаёт кечиришди. У деҳқончилик соҳасига алоҳида эътибор қаратди, янги йўллар қурдирди. Шаҳар атрофи девор билан ўралди, хусусан, “Акал ҳасийна” қалъаси қурилди.
Тарихчилар уни “халқига адолатли, саховатпеша, шариатга тўла амал қилувчи подшоҳ, олимлар ва донишмандларни севадиган, эзгулик қилишни хуш кўрадиган, одамлардан ёрдам, яхшилик ва садақаю эҳсонини аямайдиган инсон, доимо илм, ҳадис излаш билан машғул бўлган, Мисрдан Фуротгача, бу ёғи Марокаш юртларигача ҳукмронлик қилиб, адолат ўрнатган, ҳатто Бағдод халифалигига номзоди қўйилган дилбар шахс эди”, дея таърифлашади.
Ўғли Хуморвия ҳам Миср ҳудудида турли низо ва фитналарнинг олдини олишда, осойишталик ва фаровонликни таъминлашда катта хизматлар қилган.
Аҳмад ибн Тулун ва ўғли Хуморвия даври Миср тарихидаги олтин давр ҳисобланади, чунки шу даврда юрт маданий юксалди, иқтисодий ўсди. Ҳатто унинг ташқи савдо айланмаси 4,3 миллион динорни ташкил этди.
Шунингдек, тулунийлар Ислом оламини византияликлар хатаридан сақлашда алоҳида хизматлар қилишди. Византия аббосийлар халифалиги пойтахти ва Шом шаҳарларига қарши жангга отланганида тулунийлар уларга қарши курашиб, халифалик давлати чегараларини мустаҳкамлашди. Миср ва Шомда туриб, Румга қарши ҳимоя байроғини баланд кўтаришди ва Румни даҳшатга солган йирик кучга айланишди.
Аҳмад ибн Тулун Тарсусда византияликлар устидан ғалаба қозонди, улардан мусулмон асирларни қайтариб беришни талаб қилди. Тарсусдан Фурот дарёсигача бўлган ерлар унинг қўл остига ўтди. Ушбу зафарлар туфайли ибн Тулун Миср, Шом ва Арабистон ярим оролида ҳукм юритди.
Тулунийлардан сўнг Мисрда “ихшидий” номи билан машҳур, асли фарғоналик Муҳаммад ибн Тоғоч ибн Жаф ихшидлар давлатига асос солди. У Мисрда ўттиз беш йил (мил. 945-969, ҳиж. 323-358) ҳукмронлик қилди. Муҳаммад ибн Тоғоч одил, ботир, узоқни кўра оладиган, теран мушоҳадали, тадбиркор подшоҳ эди. У жанг илмини яхши билар, қўшинни иззат-икром қилар эди.
Тулунийлар билан ихшидийлар бир-бирлари билан қуда-анда бўлиб кетишган, Қутруннадий Хуморвий Фарғонийнинг қизига уйланган, бу никоҳ шоду хуррамлик ва гўзаллик тимсоли бўлиб, бу ҳақдаги асарлар ҳозир Миср адабий меросининг бир қисмига айланган.
Ўзбеклар икки денгиз (Қора ва Ўрта ер денгизи) бўйида жойлашган подшоҳликлар султонларининг доимий эътиборида бўлишган. Аслида аксарият султонларнинг келиб чиқиши қипчоқ (ўзбек) диёридан эди. Масалан, Миср султони Зоҳир Бейбарс ўзбеклар билан итгифоқ тузишга интиларди. 1261—1263 йиллари Барака Хон билан ўзаро борди-келди ва совға-салом юборишни йўлга қўйган эди. Султон Бейбарс ўша йиллари унинг қизига уйланди. Қоҳира, Қуддус, Макка ва Мадина минбарларидан уни дуо қилишарди. Бу иттифоқ Шубҳасиз, икковларининг ҳам душманлари бўлган, Форс ва Ироқда зуғум ўтказаётган мўғул босқинчилари давлатига қарши курашга йўл очди.
Султон Бейбарс бу иттифоқчиликдан қўшинларини кучайтирйб олишда фойдаланди. Бу ҳамкорлик Мисрни ўзбеклар билан янада яқинлаштиришга, бир-бирига ҳимоячи бўлишга олиб келди. Шунинг учун Миср қўшинининг қўмондони ҳам, ерларининг амири ҳам ўзбеклар бўлди.
Ўлкада Ислом динини ҳимоя қилишда ўзбекларнинг ўрни ниҳоятда катта. Кўриниб турибдики, бир томондан ҳижрий VII асрда қипчоқ давлатида Ўзбекхоннинг Исломни қабул қилиши муносабати билан Ислом юртлари кенгайган бўлса, иккинчи томондан шу минтақа халқлари билан ўзаро ҳамкорлик натижасида Миср ва Шомдаги Ислом лашкарлари озиқ-овқат билан таъминланди. Бу ерда Миср ва Мўғул-қипчоқ давлати, хусусан, унинг бошчиси Ўзбекхон ўртасидаги ҳарбий ҳамкорлик муҳим аҳамият касб этди.
Ўзбекларнинг Миср подшоҳлари идоравий ҳаётида ҳам ўз ўрни бор. Улар подшоҳлик кенгаши амири, қўшин қўмондони, қурол-яроғ амири, карвонлар амири, ҳаж амири каби ўта эътиборли ва олий мансабларда ишлашган. Ҳатто Султон саройида фақат бир кишигина тайинланадиган Мажлис амири, Султон қўриқчиси, Султон шифокори каби лавозимларни ҳам ўзбеклар эгаллашган.
Шундай амирлардан бири Амир Ўзбек Юсуфий эди. У подшоҳлик давлатининг буюк амири, Султон Қайтбой даврида энг таниқли раҳбар, давлат маслаҳатчиси, йўлбошчиси эди.
Амир Сайфиддин Ўзбек ибн Тотоҳ ҳам Носир Муҳаммад ибн Қалавун подшоҳлиги даврида энг катга амирлардан эди. Амир Ўзбек Маҳмудий ҳам шулар жумласидан. Айнан у 824 ҳижрий йилда ҳаж амири сифатада ҳожилар карвонини бошқарган.
Дарҳақиқат, ўзбек хонлари ва Миср подшоҳлик даври султонлари ўртасида қуда-андачик муносабатлари ҳам мавжуд бўлган. Масалан, Миср подшоҳи Носир Муҳаммад ибн Қалавун Ўзбек билан дўстона алоқаларини янада мустаҳкамлаш мақсадида ҳижрий 720 йилда ўзбек амираси Тўлиной (ёки Тулунхотин)га уйланган.
Шунингдек, Мисрдаги ўзбек амирлари ҳам Миср султонларининг қизларига уйланишди. Масалан, амир Қусун Ўзбекий эллик минг динор маҳр бериб, подшоҳ Носир ибн Қалавуннинг қизига уйланди. Унинг ўғли Ўзбек ибн Тотоҳ ҳам подшоҳ Носирнинг Ўзбекхон қизидан туғилган қизига уйланган эди.
Мулоҳаза шуки, Султон Носир Муҳаммад ибн Қалавуннинг Ўзбекхон билан қуда-андачилиги, ўзбекларни Мисрдаги юқори лавозимларга тайинлаши ўзбекларнинг ўша замонларда Мисрдаги туркий қўшинлар орасида алоҳида эътиборга молик табақадан бўлишганини кўрсатади. Дарҳақиқат, Носир ибн Қалавун Миср қўшинлари, амирлари таркибига қипчоқ мамлакатидан бўлган ўзбеклар кўпроқ киришини хоҳларди. Шунинг учун ҳам у билан Ўзбекхон ўртасида элчилар, совға-саломлар юбориш тинмасди.
Тўғрироғи, юборилган элчилар ўзбекларни, чунончи Сайфиддин Тўқсабо, Сайфиддин Бекмиш, Амир Алоуддин Ойдағдий Хоразмийларни яхши билишарди. Ўзбекхон Исломни қабул қилганидан сўнг подшоҳ Носир ибн Қалавундан фиқҳ, ҳадис, суннатга оид китоблардан юборишини сўрайди.
Мақризий бундай ёзади: “Амир Сайфиддин Бекмиш Жумдор Зоҳирий, Амир Бадриддин Билик Сайфий Салорий ўзбек диёридан ҳадя қаторида бир хат ҳам келтирдилар, унда “Жомиъул усул фи аҳодисир расул’’," “Шаҳрус‘‘ Сунна”, Ровёнийнинг фиқҳга оид “Баҳр” ва бошқа бир неча китобларни топиб юбориш сўралган эди, дарҳол тайёрлаб қўйилди”.
Ўзбекларнинг Носир Муҳаммад ибн Қалавун замонида эришган мартабалари, унинг ўзбеклар билан дўстона алоқалари, қуда-анда бўлиши бизни Султон Носир ибн Қалавуннинг ўзи ҳам асли ўзбеклардан келиб чиққан, деб хулоса қилишга йўллайди.
Тарихий манбаларда зикр этилишича, унинг оғаси қипчоқлардан бўлган. Қипчоқлар эса “Дашти қипчоқ”, “Жаннатмакон юрт” деб таърифланадиган минтақани ватан қилган туркий халқларнинг номидир. Биринчи ўзбек давлатига асос солган Ўзбекхон ва авлодлари Абулхайр Шайбонийхон насаби ҳам уларга бориб қўшилади.
Султон Носир Муҳаммад ибн Қалавуннинг онаси Шалун хотин исмли қипчоқ амираси бўлган, у Мисрда отаси билан яшарди. Тарихий манбаларда ёзилишича, Султон Носир ҳам қипчоқ мўғулларидан бўлган Ўзбекхоннинг қизига уйланган. Бу воқеалар Абулхайр Шайбоний қўл остида ўзбек давлати барпо этилишидан илгари содир бўлган.
Миср тарихий манбалари ўзбекларни гўзал фазилатлар ва ажойиб сифатлар — шижоат, саховат, виқор, бошқаришга моҳир, ҳарбий интизомга эга халқ дея тавсифлайди. Ўзбекхоннинг ўзи арабий манбаларда одил ва сахий подшоҳ бўлгани, унинг замонида Ислом гуллаб-яшнагани, уламоларни ва солиҳ кишиларни доимо иззат-икром этилгани таъкидланади.
Усмонийлар даврида ҳам Мисрда ўзбеклар мавжуд эди. Усмонийлар давридаги архив ҳужжатларидан Қоҳирадаги Ўзбек такя (маҳалла)си Ўрта Осиёдан келган барча ўзбекларни яхши кутиб олгани маълум бўлади. Уcмонийлар давлати уларга Султонлар вақфи (махсус ҳисоби)дан инфоқ-эҳсон қилган, маҳаллаларини ободонлаштириш ва тузатишга алоҳида эътибор қаратган, у ерда яшовчиларнинг озиқ-овқати ва илм олишлари учун етарли маблағ ажратган, уларнинг эҳтиёжига кўра китоблар чоп этишга рухсат берган.
Ҳозирги пайтда ҳам Қоҳирада бир қанча ўзбек оилалари яшайди. Шошлик, бухоролик, фарғоналик, тарозлик оилалар бор, улар юртлари номига нисбат берилган исмларини ҳамон сақлаб келишяпти.
Ўзбеклар Мисрнинг узоқ тарихи давомида унинг маданий ҳаётида ҳам алоҳида ўрин тутишган. Бунга ҳижрий 247 йили Қоҳира равзасида Аҳмад Фарғоний бино қилган биргина Нил миқёси (ўлчагичи)ни эслаш кифоя. Аҳамиятлиси шундаки, бу миқёсдан ҳозир ҳам кенг фойдаланилмоқда.
Аҳмад ибн Тулун қурдирган жомеъ (масжид-мадраса) Мисрнинг ҳозирги кунда ҳам майдони жиҳатидан энг катта жомеъларидан биридир. Уни Аҳмад ибн Тулун милодий 878 (ҳижрий 265) йили қуриб битказган, Қоҳиранинг Саййида Зайнаб маҳалласидаги Ибн Тулун майдонида жойлашган. Аҳмад ибн Тулун бу жомеъни дин, Қуръон, луғат (тил) илмларини ўргатадиган олийгоҳ қилган, уни етук олимлар ва муҳаддислар маконига айлантирган эди. Кейинчалик бу илм даргоҳида дорихона, шифохона қурдириб, кучли табиб ва доришуносларни ҳам жалб қилди.
Бундан ташқари, Аҳмад ибн Тулун Қатоеъ шаҳрига асос солди, Ислом замонида у Фустот шаҳридан кейин Мисрнинг учинчи пойтахтига айланди.
Миср тараққиётида ихшидийларнинг ҳам алоҳида ўрни бор. Амир Абу Бакр Муҳаммад ибн Тоғоч Ихшидий барпо эттирган ўттиз олти фаддонли ”Ихшид боғи” бунга мисолдир. Амирнинг ўзи шу боғда яшаган ва ишлаган эди. Бу жой ҳозирда Моски кўприги яқиндаги янги кўча ва Шаъроний жомеъи оралиғида жойлашган.

Подшоҳлик даври обидалари ҳақида мулоҳаза юритганимизда, ўша даврда ўзбек меъморлиги Миср иморатсозлигига нечоғли таъсир ўтказганига гувоҳ бўламиз. Мисол тариқасида Самарқанд қубба (гумбаз)ларини олайлик. Уларнинг (пиёз шаклидаги) маҳобати, ҳар томондан бир хил кўриниши, узун, алоҳида чиқиб турувчи бўйни ташқаридан жуда очиқ, равшан кўринган. Ҳолбуки, бу темурийлар иморатсозлигининг ўзига хос муҳим услубларидан эди. Худди шу нарса биз мулоҳаза юритаётган Ҳасан ибн Носир Муҳаммад ибн Қалавун масжиди қуббаси ва Самарқанддаги Амир Темур мақбарасининг қуббаси ўртасидаги катта ўхшашликда ёрқин намоён бўлади.
Худди шу шакл Қусун жомеъида ҳам қўлланган. Амир Қусун Ўзбекий ҳижрий 720 йили Тулунбой Ўзбекхон қизини Носир Муҳаммад ибн Қалавунга никоҳлаш мақсадида келинга ҳамроҳ бўлиб Мисрга келганида 730 ҳижрий йили ўз номи билан аталадиган жомеъ қурдирган эди. Унинг “Зувабла” номли ташқи дарвозаси бор. Ҳозирги жойи Қоҳиранинг Дарбул Аҳмар маҳалласидаги Мағрибийлар кўчасида. Бу жомеъ бузилиб кетган бўлса-да, дарвозалари сақланиб қолган. Сайфиддин Ўзбек Юсуфий барпо этган “Ўзбек истироҳат боғи” ҳозир ҳам қоҳираликларнинг севимли масканидир.

Можида Махлуф,
Мисрнинг Айн Шамс университети Шарқ тиллари кафедраси мудири

Комилжон Раҳимов таржимаси
“Ҳидоят” журналининг 2008 йил 5-сонидан олинди.
 
* * *

O‘zbeklarning Misrda tutgan o‘rni, ularning podshohlik bilan bog‘liqliklarini teran anglash har ikki mamlakat o‘rtasidagi do‘stlikni yanada mustahkamlashga xizmat qiladi.
O‘zbeklar Misrda voliylik, hokimlik qilishdi, nufuzli mahkamalarda rahbar, amir, qo‘shinga qo‘mondon bo‘lishdi. Uzoq davr ichida Misrning siyosiy-idoraviy, ijtimoiy-madaniy hayotida alohida o‘rin egallashdi.
Abbosiylar xalifaligi davrida asli buxorolik Ahmad ibn Tulun oilasi Misrda mustaqil davlat barpo etib, 868 (254 hijriy) yili Tuluniya davlatiga asos soldi. Bu oila Misrda o‘ttiz sakkiz yil hukmronlik qildi. Bu yillar Misr tarixida yorqin iz qoldirgan davr hisoblanadi.
Ibn Tulun o‘tkir siyosatchi, mohir rahbar, harbiy sohada ham bilag‘on mutaxassis edi. U boshqargan yillar Misrda tinchlik va osoyishtalik barqaror bo‘ldi, odamlar xotirjam va to‘q hayot kechirishdi. U dehqonchilik sohasiga alohida e’tibor qaratdi, yangi yo‘llar qurdirdi. Shahar atrofi devor bilan o‘raldi, xususan, “Akal hasiyna” qal’asi qurildi.
Tarixchilar uni “xalqiga adolatli, saxovatpesha, shariatga to‘la amal qiluvchi podshoh, olimlar va donishmandlarni sevadigan, ezgulik qilishni xush ko‘radigan, odamlardan yordam, yaxshilik va sadaqayu ehsonini ayamaydigan inson, doimo ilm, hadis izlash bilan mashg‘ul bo‘lgan, Misrdan Furotgacha, bu yog‘i Marokash yurtlarigacha hukmronlik qilib, adolat o‘rnatgan, hatto Bag‘dod xalifaligiga nomzodi qo‘yilgan dilbar shaxs edi”, deya ta’riflashadi.
O‘g‘li Xumorviya ham Misr hududida turli nizo va fitnalarning oldini olishda, osoyishtalik va farovonlikni ta’minlashda katta xizmatlar qilgan.
Ahmad ibn Tulun va o‘g‘li Xumorviya davri Misr tarixidagi oltin davr hisoblanadi, chunki shu davrda yurt madaniy yuksaldi, iqtisodiy o‘sdi. Hatto uning tashqi savdo aylanmasi 4,3 million dinorni tashkil etdi.
Shuningdek, tuluniylar Islom olamini vizantiyaliklar xataridan saqlashda alohida xizmatlar qilishdi. Vizantiya abbosiylar xalifaligi poytaxti va Shom shaharlariga qarshi jangga otlanganida tuluniylar ularga qarshi kurashib, xalifalik davlati chegaralarini mustahkamlashdi. Misr va Shomda turib, Rumga qarshi himoya bayrog‘ini baland ko‘tarishdi va Rumni dahshatga solgan yirik kuchga aylanishdi.
Ahmad ibn Tulun Tarsusda vizantiyaliklar ustidan g‘alaba qozondi, ulardan musulmon asirlarni qaytarib berishni talab qildi. Tarsusdan Furot daryosigacha bo‘lgan yerlar uning qo‘l ostiga o‘tdi. Ushbu zafarlar tufayli ibn Tulun Misr, Shom va Arabiston yarim orolida hukm yuritdi.
Tuluniylardan so‘ng Misrda “ixshidiy” nomi bilan mashhur, asli farg‘onalik Muhammad ibn Tog‘och ibn Jaf ixshidlar davlatiga asos soldi. U Misrda o‘ttiz besh yil (mil. 945-969, hij. 323-358) hukmronlik qildi. Muhammad ibn Tog‘och odil, botir, uzoqni ko‘ra oladigan, teran mushohadali, tadbirkor podshoh edi. U jang ilmini yaxshi bilar, qo‘shinni izzat-ikrom qilar edi.
Tuluniylar bilan ixshidiylar bir-birlari bilan quda-anda bo‘lib ketishgan, Qutrunnadiy Xumorviy Farg‘oniyning qiziga uylangan, bu nikoh shodu xurramlik va go‘zallik timsoli bo‘lib, bu haqdagi asarlar hozir Misr adabiy merosining bir qismiga aylangan.
O‘zbeklar ikki dengiz (Qora va O‘rta yer dengizi) bo‘yida joylashgan podshohliklar sultonlarining doimiy e’tiborida bo‘lishgan. Aslida aksariyat sultonlarning kelib chiqishi qipchoq (o‘zbek) diyoridan edi. Masalan, Misr sultoni Zohir Beybars o‘zbeklar bilan itgifoq tuzishga intilardi. 1261—1263 yillari Baraka Xon bilan o‘zaro bordi-keldi va sovg‘a-salom yuborishni yo‘lga qo‘ygan edi. Sulton Beybars o‘sha yillari uning qiziga uylandi. Qohira, Quddus, Makka va Madina minbarlaridan uni duo qilishardi. Bu ittifoq Shubhasiz, ikkovlarining ham dushmanlari bo‘lgan, Fors va Iroqda zug‘um o‘tkazayotgan mo‘g‘ul bosqinchilari davlatiga qarshi kurashga yo‘l ochdi.
Sulton Beybars bu ittifoqchilikdan qo‘shinlarini kuchaytiryb olishda foydalandi. Bu hamkorlik Misrni o‘zbeklar bilan yanada yaqinlashtirishga, bir-biriga himoyachi bo‘lishga olib keldi. Shuning uchun Misr qo‘shinining qo‘mondoni ham, yerlarining amiri ham o‘zbeklar bo‘ldi.
O‘lkada Islom dinini himoya qilishda o‘zbeklarning o‘rni nihoyatda katta. Ko‘rinib turibdiki, bir tomondan hijriy VII asrda qipchoq davlatida O‘zbekxonning Islomni qabul qilishi munosabati bilan Islom yurtlari kengaygan bo‘lsa, ikkinchi tomondan shu mintaqa xalqlari bilan o‘zaro hamkorlik natijasida Misr va Shomdagi Islom lashkarlari oziq-ovqat bilan ta’minlandi. Bu yerda Misr va Mo‘g‘ul-qipchoq davlati, xususan, uning boshchisi O‘zbekxon o‘rtasidagi harbiy hamkorlik muhim ahamiyat kasb etdi.
O‘zbeklarning Misr podshohlari idoraviy hayotida ham o‘z o‘rni bor. Ular podshohlik kengashi amiri, qo‘shin qo‘mondoni, qurol-yarog‘ amiri, karvonlar amiri, haj amiri kabi o‘ta e’tiborli va oliy mansablarda ishlashgan. Hatto Sulton saroyida faqat bir kishigina tayinlanadigan Majlis amiri, Sulton qo‘riqchisi, Sulton shifokori kabi lavozimlarni ham o‘zbeklar egallashgan.
Shunday amirlardan biri Amir O‘zbek Yusufiy edi. U podshohlik davlatining buyuk amiri, Sulton Qaytboy davrida eng taniqli rahbar, davlat maslahatchisi, yo‘lboshchisi edi.
Amir Sayfiddin O‘zbek ibn Totoh ham Nosir Muhammad ibn Qalavun podshohligi davrida eng katga amirlardan edi. Amir O‘zbek Mahmudiy ham shular jumlasidan. Aynan u 824 hijriy yilda haj amiri sifatada hojilar karvonini boshqargan.
Darhaqiqat, o‘zbek xonlari va Misr podshohlik davri sultonlari o‘rtasida quda-andachik munosabatlari ham mavjud bo‘lgan. Masalan, Misr podshohi Nosir Muhammad ibn Qalavun O‘zbek bilan do‘stona aloqalarini yanada mustahkamlash maqsadida hijriy 720 yilda o‘zbek amirasi To‘linoy (yoki Tulunxotin)ga uylangan.
Shuningdek, Misrdagi o‘zbek amirlari ham Misr sultonlarining qizlariga uylanishdi. Masalan, amir Qusun O‘zbekiy ellik ming dinor mahr berib, podshoh Nosir ibn Qalavunning qiziga uylandi. Uning o‘g‘li O‘zbek ibn Totoh ham podshoh Nosirning O‘zbekxon qizidan tug‘ilgan qiziga uylangan edi.
Mulohaza shuki, Sulton Nosir Muhammad ibn Qalavunning O‘zbekxon bilan quda-andachiligi, o‘zbeklarni Misrdagi yuqori lavozimlarga tayinlashi o‘zbeklarning o‘sha zamonlarda Misrdagi turkiy qo‘shinlar orasida alohida e’tiborga molik tabaqadan bo‘lishganini ko‘rsatadi. Darhaqiqat, Nosir ibn Qalavun Misr qo‘shinlari, amirlari tarkibiga qipchoq mamlakatidan bo‘lgan o‘zbeklar ko‘proq kirishini xohlardi. Shuning uchun ham u bilan O‘zbekxon o‘rtasida elchilar, sovg‘a-salomlar yuborish tinmasdi.
To‘g‘rirog‘i, yuborilgan elchilar o‘zbeklarni, chunonchi Sayfiddin To‘qsabo, Sayfiddin Bekmish, Amir Alouddin Oydag‘diy Xorazmiylarni yaxshi bilishardi. O‘zbekxon Islomni qabul qilganidan so‘ng podshoh Nosir ibn Qalavundan fiqh, hadis, sunnatga oid kitoblardan yuborishini so‘raydi.
Maqriziy bunday yozadi: “Amir Sayfiddin Bekmish Jumdor Zohiriy, Amir Badriddin Bilik Sayfiy Saloriy o‘zbek diyoridan hadya qatorida bir xat ham keltirdilar, unda “Jomi’ul usul fi ahodisir rasul’’," “Shahrus‘‘ Sunna”, Rovyoniyning fiqhga oid “Bahr” va boshqa bir necha kitoblarni topib yuborish so‘ralgan edi, darhol tayyorlab qo‘yildi”.
O‘zbeklarning Nosir Muhammad ibn Qalavun zamonida erishgan martabalari, uning o‘zbeklar bilan do‘stona aloqalari, quda-anda bo‘lishi bizni Sulton Nosir ibn Qalavunning o‘zi ham asli o‘zbeklardan kelib chiqqan, deb xulosa qilishga yo‘llaydi.
Tarixiy manbalarda zikr etilishicha, uning og‘asi qipchoqlardan bo‘lgan. Qipchoqlar esa “Dashti qipchoq”, “Jannatmakon yurt” deb ta’riflanadigan mintaqani vatan qilgan turkiy xalqlarning nomidir. Birinchi o‘zbek davlatiga asos solgan O‘zbekxon va avlodlari Abulxayr Shayboniyxon nasabi ham ularga borib qo‘shiladi.
Sulton Nosir Muhammad ibn Qalavunning onasi Shalun xotin ismli qipchoq amirasi bo‘lgan, u Misrda otasi bilan yashardi. Tarixiy manbalarda yozilishicha, Sulton Nosir ham qipchoq mo‘g‘ullaridan bo‘lgan O‘zbekxonning qiziga uylangan. Bu voqealar Abulxayr Shayboniy qo‘l ostida o‘zbek davlati barpo etilishidan ilgari sodir bo‘lgan.
Misr tarixiy manbalari o‘zbeklarni go‘zal fazilatlar va ajoyib sifatlar — shijoat, saxovat, viqor, boshqarishga mohir, harbiy intizomga ega xalq deya tavsiflaydi. O‘zbekxonning o‘zi arabiy manbalarda odil va saxiy podshoh bo‘lgani, uning zamonida Islom gullab-yashnagani, ulamolarni va solih kishilarni doimo izzat-ikrom etilgani ta’kidlanadi.
Usmoniylar davrida ham Misrda o‘zbeklar mavjud edi. Usmoniylar davridagi arxiv hujjatlaridan Qohiradagi O‘zbek takya (mahalla)si O‘rta Osiyodan kelgan barcha o‘zbeklarni yaxshi kutib olgani ma’lum bo‘ladi. Ucmoniylar davlati ularga Sultonlar vaqfi (maxsus hisobi)dan infoq-ehson qilgan, mahallalarini obodonlashtirish va tuzatishga alohida e’tibor qaratgan, u yerda yashovchilarning oziq-ovqati va ilm olishlari uchun yetarli mablag‘ ajratgan, ularning ehtiyojiga ko‘ra kitoblar chop etishga ruxsat bergan.
Hozirgi paytda ham Qohirada bir qancha o‘zbek oilalari yashaydi. Shoshlik, buxorolik, farg‘onalik, tarozlik oilalar bor, ular yurtlari nomiga nisbat berilgan ismlarini hamon saqlab kelishyapti.
O‘zbeklar Misrning uzoq tarixi davomida uning madaniy hayotida ham alohida o‘rin tutishgan. Bunga hijriy 247 yili Qohira ravzasida Ahmad Farg‘oniy bino qilgan birgina Nil miqyosi (o‘lchagichi)ni eslash kifoya. Ahamiyatlisi shundaki, bu miqyosdan hozir ham keng foydalanilmoqda.
Ahmad ibn Tulun qurdirgan jome’ (masjid-madrasa) Misrning hozirgi kunda ham maydoni jihatidan eng katta jome’laridan biridir. Uni Ahmad ibn Tulun milodiy 878 (hijriy 265) yili qurib bitkazgan, Qohiraning Sayyida Zaynab mahallasidagi Ibn Tulun maydonida joylashgan. Ahmad ibn Tulun bu jome’ni din, Qur’on, lug‘at (til) ilmlarini o‘rgatadigan oliygoh qilgan, uni yetuk olimlar va muhaddislar makoniga aylantirgan edi. Keyinchalik bu ilm dargohida dorixona, shifoxona qurdirib, kuchli tabib va dorishunoslarni ham jalb qildi.
Bundan tashqari, Ahmad ibn Tulun Qatoe’ shahriga asos soldi, Islom zamonida u Fustot shahridan keyin Misrning uchinchi poytaxtiga aylandi.
Misr taraqqiyotida ixshidiylarning ham alohida o‘rni bor. Amir Abu Bakr Muhammad ibn Tog‘och Ixshidiy barpo ettirgan o‘ttiz olti faddonli ”Ixshid bog‘i” bunga misoldir. Amirning o‘zi shu bog‘da yashagan va ishlagan edi. Bu joy hozirda Moski ko‘prigi yaqindagi yangi ko‘cha va Sha’roniy jome’i oralig‘ida joylashgan.
Podshohlik davri obidalari haqida mulohaza yuritganimizda, o‘sha davrda o‘zbek me’morligi Misr imoratsozligiga nechog‘li ta’sir o‘tkazganiga guvoh bo‘lamiz. Misol tariqasida Samarqand qubba (gumbaz)larini olaylik. Ularning (piyoz shaklidagi) mahobati, har tomondan bir xil ko‘rinishi, uzun, alohida chiqib turuvchi bo‘yni tashqaridan juda ochiq, ravshan ko‘ringan. Holbuki, bu temuriylar imoratsozligining o‘ziga xos muhim uslublaridan edi. Xuddi shu narsa biz mulohaza yuritayotgan Hasan ibn Nosir Muhammad ibn Qalavun masjidi qubbasi va Samarqanddagi Amir Temur maqbarasining qubbasi o‘rtasidagi katta o‘xshashlikda yorqin namoyon bo‘ladi.
Xuddi shu shakl Qusun jome’ida ham qo‘llangan. Amir Qusun O‘zbekiy hijriy 720 yili Tulunboy O‘zbekxon qizini Nosir Muhammad ibn Qalavunga nikohlash maqsadida kelinga hamroh bo‘lib Misrga kelganida 730 hijriy yili o‘z nomi bilan ataladigan jome’ qurdirgan edi. Uning “Zuvabla” nomli tashqi darvozasi bor. Hozirgi joyi Qohiraning Darbul Ahmar mahallasidagi Mag‘ribiylar ko‘chasida. Bu jome’ buzilib ketgan bo‘lsa-da, darvozalari saqlanib qolgan. Sayfiddin O‘zbek Yusufiy barpo etgan “O‘zbek istirohat bog‘i” hozir ham qohiraliklarning sevimli maskanidir.

Mojida Maxluf,
Misrning Ayn Shams universiteti Sharq tillari kafedrasi mudiri

Komiljon Rahimov tarjimasi
“Hidoyat” jurnalining 2008 yil 5-sonidan olindi.

• Олдинги
• Кейинги