Умар Камолиддиннинг Хитойдаги фаолияти
Милодий ўн иккинчи асрда мўғуллар ҳозирги Хитой ҳудудларида ҳукмронлик ўрнатишганидан кейин савдо-тижорат ва молия ишларида асосан мовароуннаҳрликлардан фойдаланишди. Чунки ўзлари бундай ишларга уқувсиз эди. Улар кўпроқ савдогарлар тўлаган бож ва солиқлар ҳисобига хазиналарини тўлдиришарди. Шу боис мўғуллар мамлакатга таклиф қилинган ёки олиб келинган бухоролик ва самарқандликлар Хитой ерларида Ислом динини тарғиб қилишларига ҳалақит беришмади. Бухоролик Умар Камолиддин ибн Саид Шамсуддин ўрта асрлар Хитой маданий ҳаётида катта ўрин тутган олимлардан эди. Умар Камолиддин ва унинг авлодлари Хитойда Ислом дини равнақ топишида ва тунгон (дўнган) миллати шаклланишида катта хизмат қилишди.
Умар Камолиддин милодий 1121 йили Бухорода туғилди. У ёшлигидан илмга чанқоқ, ақл-идрокли, ғайратли эди, яхши таълим-тарбия олиб улғайди. 1219 йили мўғуллар Бухорога бостириб киришганида унинг бобоси Саид Шамсуддин бошлиқ шаҳар улуғлари кўп халқ қирилиб кетишининг олдини олиш мақсадида таслим бўлишди. Мовароуннаҳрга юриш якунланганидан сўнг мўғуллар Умар Камолиддин ва унинг ўғлини Хитойнинг шимолий вилоятларига олиб кетишди.
Билимдон ва ғайратли Умар мўғул улуғлари назарига тушиб қолди. Ҳали ёш бўлишига қарамай, уни Тайюан ва Пинянг вилоятларига ҳоким этиб тайинлашди. Вилоятларни бошқариш ва иқтисодий ишларни йўлга қўйишда у катта қобилияти ва маҳорати борлигини кўрсатди. Шундан кейин Умар Камолиддинга Пекин вилоятининг маъмурий-ҳарбий ҳукмронлиги топширилди. Пойтахт ҳокими бўлиш билан бир пайтда Хитой ҳукмдори саройида амалдорларни қабул қилиш ва молия ишлари вазири ҳам этиб тайинланди. Кўп ўтмай Умар мамлакат вилоятларини назорат қилиш ва қишлоқ хўжалик ишлари вазири бўлди.
Тарихчи Янг Хуэй Чжунг ёзишича, Умар Камолиддин бир вақтнинг ўзида бир неча вазифани қийналмай уддалаб турган. Давлат вазифаларини сидқидилдан ва моҳирона бажаргани учун Фубийлай мукофотига ҳам сазовор бўлди. Шу тариқа Умар Камолиддин тўққиз йил ҳоким ва вазир бўлди. Шу давр ичида Шэнси ва Сичуан ўлкаларида мактаблар очди, ариқлар қаздириб, дашт-биёбонларни экинзор, боғларга айлантирди. Тоғлар орасида яшовчиларга қулай бўлсин деб йўллар ўтказди, жарликлар устига осма кўприклар қурдирди.
Умар Камолиддин Юннан ўлкасига келгунича бу ерда бирорта мактаб йўқ, одамлар саводсиз эди. 1276 йили у Шанчан вилоятидаги Ухушан деган тоғли жойда мактаб қурдириб, харажатларини қоплаш учун икки гектардан кўпроқ ер ҳам ажратиб берди. Мактабга Марказий Хитойдан ўқитувчиларни таклиф қилди. Сўнг Дали, Чушюн, Шючинда ҳам мактаблар очди. Бундан ташқари, бир қанча шаҳар-қишлоқларда шифохона ва дорихоналар ташкил этиб, камбағалларни текин даволашни йўлга қўйди. Юннанда биринчи расадхона қурди.
Бухоролик Умар Камолиддин Юннанда савдо ва ҳунармандчиликни, карвонлар қатновини ривожлантиришга, йўллар ва карвонсаройлар қуришга алоҳида эътибор берди. Савдогарлар учун тўрт жойда бекат ва сарой барпо қилдирди. Натижада олдин бир-биридан узилиб қолган ўлкалар ўртасида савдо-алоқа ишлари бошланди. Бу эса ўлка иқтисоди ва маданияти гуллаб-яшнашига катта туртки бўлди.
Ҳоким Умар Юннанда Ислом дини тарғиботига ҳам эътибор берди. Кўп хитойликлар, мўғуллар мусулмон бўлишди. Умар Камолиддин бир неча масжид ва мадраса қурдирди. Маърифатпарвар ҳоким 1279 йили олтмиш тўққиз ёшида Кунминг шаҳрида вафот этди.
Умар Камолиддин авлодлари кейинчалик ҳам Хитой тарихида ўчмас из қолдиришди. Тунгон тарихчилари Бай Шоуйи ва Чин Хуэйбин ёзишича, Умар Камолиддиннинг ўн бешинчи авлоди, атоқли олим Юсуф (яъни, Ма Жу Чин) улардан бири эди. 1640 йили туғилган Юсуф етти ёшида отасидан, ўн еттига кирганида онасидан етим қолади. Ўқитувчилик қилади. Йигирмага тўлганида билимларини чуқурлаштириш учун Хитойнинг Шандунг, Шэнси, Хубей, Сичуан, Гуандун, Фужян вилоятларидаги Ислом марказларига сафар қилиб, 1669 йили Пекинга келиб ўрнашади. Бу ерда у узоқ йиллар ижод қилиб, қирқ тўрт ёшида йирик "Ислом асослари" (Чингчжэн чжинан) асарини ёзади. Ўн боб ёки юз минг сўздан иборат бу асарда Ислом тарихидан лавҳалар, Қуръони каримнинг айрим суралари тафсири, Ислом арконларини адо этиш тартиб-қоидалари, мантиқ ва фалакиёт маълумотлари ва турли ривоятлар жамланган. Бу асар қўлёзма ҳолида кўчирилиб, Хитойдаги барча ўқув юртларида ўқиб-ўрганиладиган бўлди. Асар, айниқса, Юсуфнинг ватани Юннанда катта эътибор топди.
Юсуф 1684 йили хотини Фотима, ўғиллари Шичи, Шишюн йўлдошлигида Пекиндан Хитой бўйлаб сафарга чиқади. Тўрт йил ичида мамлакатнинг Сзянгсу, Чжэсянг шаҳарлари, Хитойнинг қадимги пойтахти Сиан (Чанъан)ни зиёрат қилиб, яна Пекинга қайтади. Сўнг умрининг охиригача "Ислом асослари" асари устидаги ишини давом эттирди. Юсуфнинг вафот этган йили аниқ эмас, Ислом тарихчилари етмиш бир ёшда оламдан ўтганини ёзишади.
“Ҳидоят” журналининг 2010 йил, 12-сонидан олинди.
Milodiy o‘n ikkinchi asrda mo‘g‘ullar hozirgi Xitoy hududlarida hukmronlik o‘rnatishganidan keyin savdo-tijorat va moliya ishlarida asosan movarounnahrliklardan foydalanishdi. Chunki o‘zlari bunday ishlarga uquvsiz edi. Ular ko‘proq savdogarlar to‘lagan boj va soliqlar hisobiga xazinalarini to‘ldirishardi. Shu bois mo‘g‘ullar mamlakatga taklif qilingan yoki olib kelingan buxorolik va samarqandliklar Xitoy yerlarida Islom dinini targ‘ib qilishlariga halaqit berishmadi. Buxorolik Umar Kamoliddin ibn Said Shamsuddin o‘rta asrlar Xitoy madaniy hayotida katta o‘rin tutgan olimlardan edi. Umar Kamoliddin va uning avlodlari Xitoyda Islom dini ravnaq topishida va tungon (do‘ngan) millati shakllanishida katta xizmat qilishdi.
Umar Kamoliddin milodiy 1121 yili Buxoroda tug‘ildi. U yoshligidan ilmga chanqoq, aql-idrokli, g‘ayratli edi, yaxshi ta’lim-tarbiya olib ulg‘aydi. 1219 yili mo‘g‘ullar Buxoroga bostirib kirishganida uning bobosi Said Shamsuddin boshliq shahar ulug‘lari ko‘p xalq qirilib ketishining oldini olish maqsadida taslim bo‘lishdi. Movarounnahrga yurish yakunlanganidan so‘ng mo‘g‘ullar Umar Kamoliddin va uning o‘g‘lini Xitoyning shimoliy viloyatlariga olib ketishdi.
Bilimdon va g‘ayratli Umar mo‘g‘ul ulug‘lari nazariga tushib qoldi. Hali yosh bo‘lishiga qaramay, uni Tayyuan va Pinyang viloyatlariga hokim etib tayinlashdi. Viloyatlarni boshqarish va iqtisodiy ishlarni yo‘lga qo‘yishda u katta qobiliyati va mahorati borligini ko‘rsatdi. Shundan keyin Umar Kamoliddinga Pekin viloyatining ma’muriy-harbiy hukmronligi topshirildi. Poytaxt hokimi bo‘lish bilan bir paytda Xitoy hukmdori saroyida amaldorlarni qabul qilish va moliya ishlari vaziri ham etib tayinlandi. Ko‘p o‘tmay Umar mamlakat viloyatlarini nazorat qilish va qishloq xo‘jalik ishlari vaziri bo‘ldi.
Tarixchi Yang Xuey Chjung yozishicha, Umar Kamoliddin bir vaqtning o‘zida bir necha vazifani qiynalmay uddalab turgan. Davlat vazifalarini sidqidildan va mohirona bajargani uchun Fubiylay mukofotiga ham sazovor bo‘ldi. Shu tariqa Umar Kamoliddin to‘qqiz yil hokim va vazir bo‘ldi. Shu davr ichida Shensi va Sichuan o‘lkalarida maktablar ochdi, ariqlar qazdirib, dasht-biyobonlarni ekinzor, bog‘larga aylantirdi. Tog‘lar orasida yashovchilarga qulay bo‘lsin deb yo‘llar o‘tkazdi, jarliklar ustiga osma ko‘priklar qurdirdi.
Umar Kamoliddin Yunnan o‘lkasiga kelgunicha bu yerda birorta maktab yo‘q, odamlar savodsiz edi. 1276 yili u Shanchan viloyatidagi Uxushan degan tog‘li joyda maktab qurdirib, xarajatlarini qoplash uchun ikki gektardan ko‘proq yer ham ajratib berdi. Maktabga Markaziy Xitoydan o‘qituvchilarni taklif qildi. So‘ng Dali, Chushyun, Shyuchinda ham maktablar ochdi. Bundan tashqari, bir qancha shahar-qishloqlarda shifoxona va dorixonalar tashkil etib, kambag‘allarni tekin davolashni yo‘lga qo‘ydi. Yunnanda birinchi rasadxona qurdi.
Buxorolik Umar Kamoliddin Yunnanda savdo va hunarmandchilikni, karvonlar qatnovini rivojlantirishga, yo‘llar va karvonsaroylar qurishga alohida e’tibor berdi. Savdogarlar uchun to‘rt joyda bekat va saroy barpo qildirdi. Natijada oldin bir-biridan uzilib qolgan o‘lkalar o‘rtasida savdo-aloqa ishlari boshlandi. Bu esa o‘lka iqtisodi va madaniyati gullab-yashnashiga katta turtki bo‘ldi.
Hokim Umar Yunnanda Islom dini targ‘ibotiga ham e’tibor berdi. Ko‘p xitoyliklar, mo‘g‘ullar musulmon bo‘lishdi. Umar Kamoliddin bir necha masjid va madrasa qurdirdi. Ma’rifatparvar hokim 1279 yili oltmish to‘qqiz yoshida Kunming shahrida vafot etdi.
Umar Kamoliddin avlodlari keyinchalik ham Xitoy tarixida o‘chmas iz qoldirishdi. Tungon tarixchilari Bay Shouyi va Chin Xueybin yozishicha, Umar Kamoliddinning o‘n beshinchi avlodi, atoqli olim Yusuf (ya’ni, Ma Ju Chin) ulardan biri edi. 1640 yili tug‘ilgan Yusuf yetti yoshida otasidan, o‘n yettiga kirganida onasidan yetim qoladi. O‘qituvchilik qiladi. Yigirmaga to‘lganida bilimlarini chuqurlashtirish uchun Xitoyning Shandung, Shensi, Xubey, Sichuan, Guandun, Fujyan viloyatlaridagi Islom markazlariga safar qilib, 1669 yili Pekinga kelib o‘rnashadi. Bu yerda u uzoq yillar ijod qilib, qirq to‘rt yoshida yirik "Islom asoslari" (Chingchjen chjinan) asarini yozadi. O‘n bob yoki yuz ming so‘zdan iborat bu asarda Islom tarixidan lavhalar, Qur’oni karimning ayrim suralari tafsiri, Islom arkonlarini ado etish tartib-qoidalari, mantiq va falakiyot ma’lumotlari va turli rivoyatlar jamlangan. Bu asar qo‘lyozma holida ko‘chirilib, Xitoydagi barcha o‘quv yurtlarida o‘qib-o‘rganiladigan bo‘ldi. Asar, ayniqsa, Yusufning vatani Yunnanda katta e’tibor topdi.
Yusuf 1684 yili xotini Fotima, o‘g‘illari Shichi, Shishyun yo‘ldoshligida Pekindan Xitoy bo‘ylab safarga chiqadi. To‘rt yil ichida mamlakatning Szyangsu, Chjesyang shaharlari, Xitoyning qadimgi poytaxti Sian (Chan’an)ni ziyorat qilib, yana Pekinga qaytadi. So‘ng umrining oxirigacha "Islom asoslari" asari ustidagi ishini davom ettirdi. Yusufning vafot etgan yili aniq emas, Islom tarixchilari yetmish bir yoshda olamdan o‘tganini yozishadi.
“Hidoyat” jurnalining 2010 yil, 12-sonidan olindi.