Туманлик ўзбеклар

Россиянинг Туман (Тюмен) вилояти мусулмонлари машҳур савдогар Неъматуллоҳ ҳожи Кўрмишаков-Сайдуковни ҳанузгача яхши эслашади. Сабаби, у ўн тўққизинчи асрнинг иккинчи ярмида Туман ва унга қўшни вилоятларда жуда кўп савобли ишларни қилган эди. У Эмбаевода қурдирган катта бино ҳозир музей, Туман вилояти диний бошқармаси таркибига кирувчи Неъматуллоҳ ҳожи Кўрмишаков номидаги мадраса ва масжид жойлашган.
Неъматуллоҳнинг бобоси Сайдук катга бобоси Абдуллоҳ билан бирга тижорат юзасидан Сибирга келишиб, шу ерда муқим туриб қолишади. Неъматуллоҳ Туман уездининг бухороликлар волости маркази Эмбаевода 1829 йили туғилди. Эмбаевога ҳам, унга қўшни Тўраевога ҳам Бухородан келиб ўрнашган савдогарлар асос солишган эди. Ҳатто бир йили Неъматуллоҳ ҳожи ҳаждан қайтиб келса, ёнғин содир бўлиб, қишлоқнинг каттагина қисмини вайрон қилганини кўради. Шунда у талофот кўрган барча ҳамқишлоқларининг уйларини янгидан қурдириб беради.
Ўлка тарихчилари маълумот беришича, Сайдук ўғли Кўрмишак ёшлик чоғида эмбаеволик бойлардан Абдулкарим қўлида хизмат қилган экан. Абдулкаримбой Еттиўтов билан Павлодарга қатнаб савдо қилар эди. Кўрмишак бойга хизмат қилиш асносида ўз тижоратини ҳам бошлайди. Ҳамқишлоғи Эшмурод Алибеков иккиси қозоқ чўлларидан чорва, жун тўплаб, Туманга ва машҳур Ирбит ярмаркасига келтириб сотишади.
Бу ердан сотиб олишган газлама, атторлик моллари, кўчманчи ҳаётда асқотадиган темир буюмларини чўлларда пуллашади. Тижоратлари авж олиб, Кўрмишак тез орада Туман, Павлодар, Еттиўтовда ўз дўконларини очади. Ўнинг уч ўғли — Раҳматуллоҳ, Неъматуллоҳ, Ҳабибуллоҳ ва қизи Биби Робия оталарига ёрдам беришади. Кўрмишак умри охирида ҳажга отланди, ҳажни адо этиб қайтишда йўлда вафот этди.
Шунда ака-ука Кўрмишаков-Сайдуковлар оталари ишини қўлга олишди. Улар Тоболск губернасида, Қашқар, Олмаота, Жаркент, Зайсан, Қарқарали шаҳарларида савдо уйлари очишди.
Ўртанча ўғил Неъматуллоҳнинг ишлари айниқса юришиб кетди. У Фарангистондан атир-упа ва зийнат-тақинчоқлар, Хитойдан чинни идиш, тахта чой, зираворлар, Арабистон ва Туркиядан китоб ва журналлар, Жанубий Туркистондан гилам, газлама, қуруқ мева, бошқа шарқ ширинликлари келтириб, Сибир ўлкаларида сотди. Ўша пайтда Русиянинг ботқоқ ва сирпанчиқ йўлларидан арава ва чаналарда мол ташиш жуда машаққатли эди.
Эмбаеводаги музей ходими Рашида Эшимова айтишича, Неъматуллоҳ Кўрмишаков ёшлигида эмбаеволик уламолардан Муҳаммад Раҳимхон охун, мулла Ҳабибуллоҳ Сайидов, мулла Ҳалимжон, мулла Боқилардан араб тили ва дин илмларини ўрганади. 1884 йили у Эмбаевода исломий мажмуа қурдиришга киришади. Мажмуада масжид ва мадрасадан ташқари меҳмонхона, кутубхона, ошхона ҳам бор эди.
Мадраса битгач, Неъматуллоҳ Русиянинг биринчи муфтийи Муҳаммаджон Бурундуқовнинг қариндоши Хисматуллоҳ Бурундуқовни унга мударрис қилиб тайинлайди ҳамда олимни яхшигина маош ва уй-жой билан таъминлайди. Ўқув юртида, шунингдек, Сибирнинг таниқли маърифатпарвари, фиқҳ ва сарф-наҳвга доир ўнлаб китоблар муаллифи Мулкай Юмачиков ҳам дарс берган. Ўша пайтда мадрасада бутун Тоболск губернасидан икки юзга яқин талаба таҳсил олган.
Тарихчи Рашида Эшимова таъкидлашича, Неъматуллоҳ машҳур «Таржимон» газетини, кўплаб диний китобларни олиб турган. Ўтган аср бошларида Эмбаево кутубхонасида 2200 жилд босма ва қўлёзма китоб бўлган. Сибирлик ўзбек савдогари Яқин Шарқ мамлакатларини кезиб, жуда кўп олимлар билан дўстлашган эди.
Ҳаётда жуда камтар бўлган Неъматуллоҳ ҳожи Аллоҳ таолонинг синовларига рози ҳолда, юксак сабр-бардош билан умр кечирди.
1921 йили янги совет ҳокимияти Кўрмишаков-Сайдуковлар оиласини қишлоқдан бадарға қилди. Натижада бу оила турли ўлкаларга тарқалиб кетди. Кимдир Ўрта Осиё ва Қозоғистонга йўл олди, айримлари сафарда вафот этишди. Сибирда Неъматуллоҳ ҳожининг набираси Орифагина қолди, у қачонлардир бобоси масжид қурдирган Новоатялово қишлоғида умр кечирди. Орифанинг набиралари ҳозир ҳам Туман вилоятида яшашади.

Rossiyaning Tuman (Tyumen) viloyati musulmonlari mashhur savdogar Ne’matulloh hoji Ko‘rmishakov-Saydukovni hanuzgacha yaxshi eslashadi. Sababi, u o‘n to‘qqizinchi asrning ikkinchi yarmida Tuman va unga qo‘shni viloyatlarda juda ko‘p savobli ishlarni qilgan edi. U Embaevoda qurdirgan katta bino hozir muzey, Tuman viloyati diniy boshqarmasi tarkibiga kiruvchi Ne’matulloh hoji Ko‘rmishakov nomidagi madrasa va masjid joylashgan.
Ne’matullohning bobosi Sayduk katga bobosi Abdulloh bilan birga tijorat yuzasidan Sibirga kelishib, shu yerda muqim turib qolishadi. Ne’matulloh Tuman uezdining buxoroliklar volosti markazi Embaevoda 1829 yili tug‘ildi. Embaevoga ham, unga qo‘shni To‘raevoga ham Buxorodan kelib o‘rnashgan savdogarlar asos solishgan edi. Hatto bir yili Ne’matulloh hoji hajdan qaytib kelsa, yong‘in sodir bo‘lib, qishloqning kattagina qismini vayron qilganini ko‘radi. Shunda u talofot ko‘rgan barcha hamqishloqlarining uylarini yangidan qurdirib beradi.
O‘lka tarixchilari ma’lumot berishicha, Sayduk o‘g‘li Ko‘rmishak yoshlik chog‘ida embaevolik boylardan Abdulkarim qo‘lida xizmat qilgan ekan. Abdulkarimboy Yettio‘tov bilan Pavlodarga qatnab savdo qilar edi. Ko‘rmishak boyga xizmat qilish asnosida o‘z tijoratini ham boshlaydi. Hamqishlog‘i Eshmurod Alibekov ikkisi qozoq cho‘llaridan chorva, jun to‘plab, Tumanga va mashhur Irbit yarmarkasiga keltirib sotishadi.
Bu yerdan sotib olishgan gazlama, attorlik mollari, ko‘chmanchi hayotda asqotadigan temir buyumlarini cho‘llarda pullashadi. Tijoratlari avj olib, Ko‘rmishak tez orada Tuman, Pavlodar, Yettio‘tovda o‘z do‘konlarini ochadi. O‘ning uch o‘g‘li — Rahmatulloh, Ne’matulloh, Habibulloh va qizi Bibi Robiya otalariga yordam berishadi. Ko‘rmishak umri oxirida hajga otlandi, hajni ado etib qaytishda yo‘lda vafot etdi.
Shunda aka-uka Ko‘rmishakov-Saydukovlar otalari ishini qo‘lga olishdi. Ular Tobolsk gubernasida, Qashqar, Olmaota, Jarkent, Zaysan, Qarqarali shaharlarida savdo uylari ochishdi.
O‘rtancha o‘g‘il Ne’matullohning ishlari ayniqsa yurishib ketdi. U Farangistondan atir-upa va ziynat-taqinchoqlar, Xitoydan chinni idish, taxta choy, ziravorlar, Arabiston va Turkiyadan kitob va jurnallar, Janubiy Turkistondan gilam, gazlama, quruq meva, boshqa sharq shirinliklari keltirib, Sibir o‘lkalarida sotdi. O‘sha paytda Rusiyaning botqoq va sirpanchiq yo‘llaridan arava va chanalarda mol tashish juda mashaqqatli edi.
Embaevodagi muzey xodimi Rashida Eshimova aytishicha, Ne’matulloh Ko‘rmishakov yoshligida embaevolik ulamolardan Muhammad Rahimxon oxun, mulla Habibulloh Sayidov, mulla Halimjon, mulla Boqilardan arab tili va din ilmlarini o‘rganadi. 1884 yili u Embaevoda islomiy majmua qurdirishga kirishadi. Majmuada masjid va madrasadan tashqari mehmonxona, kutubxona, oshxona ham bor edi.
Madrasa bitgach, Ne’matulloh Rusiyaning birinchi muftiyi Muhammadjon Burunduqovning qarindoshi Xismatulloh Burunduqovni unga mudarris qilib tayinlaydi hamda olimni yaxshigina maosh va uy-joy bilan ta’minlaydi. O‘quv yurtida, shuningdek, Sibirning taniqli ma’rifatparvari, fiqh va sarf-nahvga doir o‘nlab kitoblar muallifi Mulkay Yumachikov ham dars bergan. O‘sha paytda madrasada butun Tobolsk gubernasidan ikki yuzga yaqin talaba tahsil olgan.
Tarixchi Rashida Eshimova ta’kidlashicha, Ne’matulloh mashhur «Tarjimon» gazetini, ko‘plab diniy kitoblarni olib turgan. O‘tgan asr boshlarida Embaevo kutubxonasida 2200 jild bosma va qo‘lyozma kitob bo‘lgan. Sibirlik o‘zbek savdogari Yaqin Sharq mamlakatlarini kezib, juda ko‘p olimlar bilan do‘stlashgan edi.
Hayotda juda kamtar bo‘lgan Ne’matulloh hoji Alloh taoloning sinovlariga rozi holda, yuksak sabr-bardosh bilan umr kechirdi.
1921 yili yangi sovet hokimiyati Ko‘rmishakov-Saydukovlar oilasini qishloqdan badarg‘a qildi. Natijada bu oila turli o‘lkalarga tarqalib ketdi. Kimdir O‘rta Osiyo va Qozog‘istonga yo‘l oldi, ayrimlari safarda vafot etishdi. Sibirda Ne’matulloh hojining nabirasi Orifagina qoldi, u qachonlardir bobosi masjid qurdirgan Novoatyalovo qishlog‘ida umr kechirdi. Orifaning nabiralari hozir ham Tuman viloyatida yashashadi.

• Олдинги